جەسىر ايەل بولسا دا، جەسىر ەركەك بولمايدى

استانا. قازاقپارات.  ءسۇت ىشىندە ماي جاتادىاتام قازاق ءسۇت شايقاسا قايماق الام دەمەيدى، ماي الام دەپ شايقايدى. قازاقتىڭ سويلەۋ مادەنيەتى دە سولاي. سول مادەنيەتىمىز بۇگىندە كومەسكىلەنىپ بارادى.

 قازىر شولاعىنان «جەمەسە دە ماي جاقسى» دەپ قايىراتىن بولدىق. ءبىلىپ جاتقاندار بولسا «بەرمەسە دە باي جاقسى» دەپ جالعاستىراتىن بولدى. شىن مانىندە، ونىڭ ءاۋ باستاعى نۇسقاسى «جەمەسەڭ دە ماي جاقسى، تيمەسەڭ دە باي جاقسى» بولاتىن. ەندى مىنا مىسالدارىمىزعا نازار اۋدارىڭىز.

الماس قىلىش قىن تۇبىندە جاتپايدى

قىلىشتى بىلگەن قازاق قىندى دا بىلگەن. قىلىشتىڭ ساۋىتى قىناپ تا، پىشاقتىكى - قىن. وسىعان وراي ب ا ق بەتتەرىندە داۋ- داماي بار.

قىن تۇبىندە پىشاق عانا جاتا الادى. ويتكەنى ول پىشاققا ارنالىپ جاسالعان. وندا قىلىش جاتا المايدى. بۇل تۋرا ماعىناسىندا ايتىلعان ماتەل. ال ماعىناسى «ءار نارسەنىڭ ءوز ورىنى باردى» بىلدىرەدى.

اۋرۋ - استان، داۋ - قارىنداستان

نە نارسە بولسىن ءوزىمىزدىڭ قاجەتىمىزگە قاراي بۇرىپ الامىز. اۋرۋ - استان دەپ تاق ەتە قالامىز. ەكىنشى جارتىسىن ايتپايمىز. دۇرىسى كومەسكىلەنگەن. بۇل ماقالدىڭ ەكىنشى جارتىسى - داۋ - قارىنداستان.

وسىنداعى قارىنداس ءسوزىن ايەل بالاسىنا قاراتىپ ايتىپ جۇرگەن جايىمىز بار. شىن مانىندە ول ءبىر قارىننان شىققانعا قاراتىلىپ ايتىلعان.

«قارىنداستان ايىرىلعان جامان ەكەن، مولتىلدەپ ەكى كوزگە جاس كەلەدى...»

بۇل جەردە تۋعان باۋىر جونىندە ايتىلىپ تۇر. ال مىنا ماقالدىڭ ءجونى بولەك. مۇندا اڭگىمە ەنشى ءبولىسى جونىندە ايتىلىپ تۇر. اعايىندىلار اراسىندا داۋدىڭ ەنشى بولىسۋدەن باستالاتىنى بەلگىلى. ولاي بولسا داۋ - تۋعان باۋىردان.

ءبىرىنشى ايەل، ەكىنشى ايەل...

بۇگىندە شەجىرە كىتابىنان كوپ نارسە جوق. تارالىمى دا وراسان. سونىڭ كەز كەلگەن بەتىن اشىپ قالساڭىز ايەل ساناماعىن كورەسىز. ءبىرىنشى ايەل، ەكىنشى ايەل، ءۇشىنشى ايەل، ءتورتىنشى ايەل دەگەن.

بابالارىمىزدا كوپ ايەل الۋشىلىق بولعان. جاۋگەرشىلىك زامانىنا قاراي جەسىرلەرىن قاڭعىتپاعان. باسقاداي دا سەبەپتەرمەن ءتورت رەت نەكەلەسكەن. ءتورت ايەل الۋدى شاريعات تا قوسقان. الايدا بىزدەر سياقتى ايەلدەرىن نومىرلەمەگەن. ۇلكەن ايەلىن - بايبىشە دەگەن. ودان كەيىنگى ايەلدەرىن - توقال/دار دەگەن. توقالدارىنىڭ ءوزىن تۇستەپ قويعان. توقالدارىنىڭ ۇلكەنىن - ۇلكەن توقال، ورتانشىسىن - كىشى توقال، سوڭعىسىن - كەنجە توقال دەگەن. دۇنيەگە نەكەسىز سابيلەر دە كەلىپ تۇرعان. بابالارىمىز ولاردى دا الىستاتپاعان. ولاردىڭ شەشەلەرىن - اياقباۋ دەگەن.

ەلۋ جىلدا ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا جەر جاڭا

بۇل ماقال ەل ىشىندە «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا قازان» دەپ قولدانىلادى.

ادەتتە ماقالدىڭ لوگيكالىق قيسىنى، پايىمى كەمەل بولادى. مۇندا سونىڭ كولەڭكەسى دە جوق. اڭگىمە قازان جونىندە بولسا بۇل ماقالدىڭ دۇرىسى «ەلۋ جىلدا ەل باقىر، ءجۇز جىلدا قازان» بولۋى كەرەك ەدى. ەگەر ەلگە قاراتىلىپ ايتىلسا...«ەلۋ جىلدا ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا جەر جاڭا». بۇرىنعىنىڭ شالدارى سولاي دەيتىن. قيسىنى كەمەل. شىركوبەلەك اينالعان دۇنيەدە قوزعالىسسىز تۇرعان دۇنيە جوق. ولاي بولسا ەل دە جاڭارادى، جەر دە جاڭارادى.

جەسىر ايەل بولسا دا، جەسىر ەركەك بولمايدى

ءتۇرلى سەبەپتەرمەن قوساقتارىنىڭ بىرەۋى قايتىس بولىپ جۇپتىلاردىڭ جەكە قالۋ وقيعاسى ومىردە كەزدەسىپ جاتادى. ايەلدەرگە قاراتىپ ايتقاندا جەسىر دەيدى.

بۇل ءسوز مىندەتتى تۇردە كۇيەۋى قايتقان ايەل بالاسىنا قاراتىلىپ ايتىلادى. نەكە بۇزۋشىلار، نەكە اتتاۋشىلار دا بۇعان جاتپايدى. سوعان قاراماستان ايتۋشىلىق بار. جەسىر ەركەك دەپ. ءىشىڭ قىلپ ەتە قالادى. ايەلى قايتقان ەركەكتى مەڭزەگەنى.

سول كەزدە كەشەگى ابىز شالداردان ەستىگەن ەستى ماقالىڭ ەسىڭە سارت ەتە قالادى. «بوپاي تيگەنىن الادى، توتاي سۇيگەنىن الادى» دەگەن. قازاق ماقال- ماتەلدەرىن ورنىقتىرۋعا كوپ كۇش سالىپ جۇرگەن مۇزافار الىمبايەۆ اعامىز «ءۇيى سىنىق تيگەنىن الادى، بويداق سۇيگەنىن الادى» دەگەن ەكەن. ءبىلىپ جۇرگەننىڭ ارتىقتىعى جوق، ايەلى ولگەن ەركەك - بوپاي.

ءيت جاقسىسى ولىمتىگىن كورسەتپەيدى

ءيت سەرتى بار ماقۇلىقات. كيىكتىڭ سەرتى جول كەسۋ بولسا، ءيتتىڭ سەرتى ەرتە مە، كەش پە اتا جاۋىمەن بەتپە- بەت كەلۋ. ال ءيتتىڭ جاۋى كادىمگى قاسقىر. كەز كەلگەن قاسقىر ءيتتى بۇتارلاپ كەتە الادى. كەرىسىنشە، يتتە ونداي قاۋقار بولعانىمەن ايبىن جوق. كەيبىر يتتەر قاسقىر العانىمەن، كوبىنەسە وزدەرى جەم بولىپ جاتادى. ءيت ابدەن قارتايعاندا دا بۇل سەرتىنەن تايا المايدى.

ولەرىن بىلگەن يت ولەرمەن. ول ۇلي باستايدى. اتا جاۋىن ىزدەيدى. بۇرىنعىداي بۇعىپ قالا المايدى. جاۋىنا جەمتىك بولىپ كەتسە دە شايقاسىپ ولەدى. ءيتتىڭ جاقسى اتالاتىنى، ولىمتىگىن كورسەتپەيتىنى وسىدان.

نەگىزىنەن بۇل ماتەل جۇرەكسىزدەرگە، قورقاقتارعا قاراتىلىپ ايتىلادى. «ءيت جاقسىسى ولىمتىگىن كورسەتپەيدى» دەگەندە بابالارىمىز وسىنى ايتىپ وتىر. بۇل ماقال «جاقسى ءيت ولىمتىگىن كورسەتپەيدى» دەپ جارىسپالى تۇردە دە ايتىلىپ ءجۇر.

ءيت ولگەن جەر

ءيت جەتى قازىنانىڭ ءبىرى. جۇماقتا بولاتىن ماقۇلىقاتتىڭ ىشىندە ءيت تە بار.

قۇس ءوزى ءۇشىن الادى، ءيت يەسى ءۇشىن الادى. ادام ۇستاعان ماقۇلىقاتتىڭ ىشىندەگى ەڭ تازاسى وسى ءيت. الەكەدەي جالانعان دەپ ايتسا قازاق تەك تازىنىڭ جۇيرىكتىگىمەن قوسا ونىڭ تازالىعىن دا ايتىپ وتىر. سوعان وراي قازاق بالاسى تازىنى تورگە وزدىرعان. مۇنان ءبىزدىڭ بىلەرىمىز ءيت يەسى ءۇشىن اۋرۋ- سىرقاۋ اكەلمەيدى ەكەن. ءيت اۋىرعاندا يەسىنەن الىستاي باستايدى. ءالى جەتكەنشە دەنەسىن سۇيرەپ بارىپ ولەدى. دەمەك، ءيت ولگەن جەر دەگەن ءسوز الىس جەر دەگەن ءسوز.

كەلىننىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا

بۇل ماتەلدى اتام قازاق «ايتىلار ءسوزدى كەلىندەر ەستىمەي- اق قويسىن» ماعىناسىندا ايتقان. بالانىڭ ءجونى ءبىر بولەك تە، كەلىننىڭ ءجونى ءبىر بولەك. كەلىننىڭ كوزىنشە ونداي اڭگىمە ايتىلار بولسا الدانىشى بولسىن. قۇلاقتىڭ ونداي الدانىشى التىن سىرعا.

قالماق قىزى بايبىشە بولا المايدى

تاعى دا سول شەجىرە كىتاپتارىندا ءجيى كەزدەسەتىن سوزدەردىڭ ءبىرى - «بايبىشەسى قالماق ەكەن»، «بايبىشەسى - قالماقتان» سىندى سوزدەر.

جاڭساقتىق جوق سياقتى.

ەڭ الدىمەن ايتارىمىز قازاق قالىبىندا بايبىشە بالاسىن كەمسىتۋ جوق. ال قالماق ايەلىنىڭ شاراناسىن ەكىنىڭ ءبىرى كەمىتكەن. ءاپسانا- اڭىزداردان بىلەتىنىمىز ۇيلەنبەگەن باتىر بابالارىمىز ولجا قاتىندارىن/قىزدارىن جار ەتە الماعان. ويتكەنى بايبىشە مىندەتتى تۇردە قازاقتان بولۋى كەرەك. بابالارىمىز قىزدارىن كەمسىتۋگە وسىلايشا جول بەرمەگەن. ولاي بولسا قالماق قىزىنىڭ بايبىشە اتانۋى مۇمكىن ەمەس، بولسا توقال شەشەلەرىمىز عانا بولعان.

قالماق قىزىن الۋعا ۇمتىلعان

قازىر شەشەلەرىمىزدى قالماق دەسەڭ- اق بولدى - ۇيدەي پالەگە قالاسىڭ. ءارى- بەرىدەن كەيىن سول قالماقتىعىن جازباي- اق قويشى دەپ وتىنەدى.

شىن مانىندە بابالارىمىزدىڭ قولى سول ايتىپ وتىرعان قالماق توتايلارىنا جەتە بەرمەگەن. قالماق قىزدارى بولىسكە تۇسكەندە ەرلىك كورسەتكەندەرگە عانا سونداي قۇرمەت جاسالعان. ونىڭ ۇستىنە بۇقار بابامىزدىڭ ءسوزى بار. «وتىنىڭ بولسىن جانتاقتان، قاتىنىڭ بولسىن قالماقتان...» دەگەن.

بۇل نە دەگەن ءسوز. تۇقىمىڭ ازىپ كەتپەسىن دەگەن ءسوز.

قىرعىزدار دا بىرنارسە بىلگەن

قىرعىزدا ماتەل بار. «قازاق بولعىڭ كەلسە - قىزىن ال» دەگەن. قازاق قىزى قاشاندا كەڭقولتىق بولعان. ءوزىنىڭ ءبىر، ەرىنىڭ قىرىق كۇندىگىن ويلاپ وتىرعان. قازاق ايەلى بار ەركەك ءوزىن تولىق ساناعان. ەنشى بولىسكەندە توقال بالاسى بولسا دا بايبىشە بالاسىنداي ەنشى العان.

وت الۋعا كەلگەندەي

ەرتەدە جەتىمسىزدىك كوپ بولعان. سونىڭ ءبىرى - كۇكىرت جەتىمسىزدىگى ەدى. مۇنىڭ ءوزى وتتى (كۇكىرتتى) ۇنەمدەپ پايدالانۋعا يتەرمەلەگەن. وسىدان بارىپ وت كومۋ شىققان. وت كومۋ دەگەن ءسوز قازاننىڭ استىنداعى قيدىڭ شوعىن كۇلمەن قالىڭ ەتىپ جاۋىپ تاستاۋ دەگەن ءسوز. ەرتەڭىندە وت جاققاندا سول شوقتى تامىزىق ەتەدى. ۇرلەپ بەرسە بولدى قاۋ دۋ ەتە قالادى.

وتتى قىستا عانا ەمەس، جازدا دا كومەدى. ەرتەمەن اۋىل سول كومىلگەن وتتى الۋعا ۇمتىلادى. شوقتىڭ قىزۋى قايتپاس ءۇشىن ونى اسىعىس الىپ كەتەدى. وت الۋعا كەلگەن جاندار اسىعىس كەلەدى، ۇسىگىس قايتادى. «وت الۋعا كەلگەندەي» دەگەن ءسوز سودان قالعان.

ءولى جارىماي، ءتىرى بايىمايدى

قازىر بۇل ماتەلدى ەل «ءولى ريزا بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەپ قولدانىپ ءجۇر. ءولى پانيلىك ەشنارسەگە مۇقتاج ەمەس. ول ىشپەيدى، ول جەمەيدى، ول كيمەيدى.

الايدا ول رۋح. ال رۋح ۇنەمى ەسكە الۋدى قاجەت ەتەدى. سوندا عانا تىرىلەر رۋحى تازارادى. ءولىنى جارىتسا تەك دۇعا عانا جارىتادى، قۇران عانا جارىتادى. ءولى دۇعا باعىشتاعاندا عانا، قۇران تۇسىرگەندە عانا جاريدى. وسى امالىمەن ءمۇمىن مۇسىلىمدىك مىندەتىنەن قۇتىلادى. ءتىرىنىڭ جارۋىنا، ءتىرىنىڭ بايۋىنا جول اشادى.

سارىمساق شايناعاننىڭ ءتىسى ءبۇتىن

قازاق دالاسىنا جەتە قويماعان تەڭىز ساياحاتشىلارىنىڭ تسينگا دەگەن اۋرۋى بار. ونى قازاقتار دىڭگەنە دەگەن. ول كادىمگى وباداي ميلليونداعان ءومىردى جالماعان. بۇل اۋرۋ تەڭىزشىلەر اراسىندا عانا ەمەس، الىس جاتقان ەلدى مەكەندەردە دە كەڭىنەن تاراعان. ونىڭ ىشىنە سىبىردە. نەگىزگى سەبەبى اسكوربين قىشقىلىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى. مەديتسينا تىلىمەن ايتقاندا، س دارۋمەنى جەتپەيدى دەگەن ءسوز. بۇل سىرقات قىزىل يەكتىڭ تالاۋراۋىنان باستالادى. سول سىرقاتتىڭ مىڭ دا ءبىر ەمى سارىمساق ەكەنىن بابالارىمىز بىلگەن. سارىمساق بولعاندا چەسنوك ەمەس، دالانىڭ (سايدىڭ) سارىمساعى. سول سارىمساق دىڭگەنەنىڭ مىڭ دا ءبىر ەمى. قازاق كوپەستەرى سونى پايدالانا بىلگەن. سارىمساق شايناعان ادامنىڭ ءتىسى ءبۇتىن دەگەن ءسوز سودان قالعان. سارىمساق شايناعاننان ءيىس شىعىپ تۇرادى. حوش ءيىس ەمەس، ارينە. ماعىناسى ءوزىڭ ءۇشىن قولايسىز بولسا دا قۇرباندىققا بار دەگەن ءسوز.

ۇرەرگە ءيتى جوق، سىعارعا ءبيتى جوق

حاق تاعاللا ماقۇلىقاتتاردى ادام اتادان بۇرىن جاراتقان. جۇماقتان ادام اتا حاۋا انامىزبەن، شايتانمەن شىعىپ قالعان. سوندا شايتان ماقۇلىقاتتاردى ازعىرعان. ادام اتا سەندەردى قۇرتادى دەپ. سوندا ءبىرىنشى بولىپ ءيت قاپقان ەكەن. الايدا جابىرەيىل پەرىشتەدەن حابار كەلىپ، ادام اتا ونى قاپسا دا جىلى قۇشاعىنا الادى. ادام اتانىڭ جۇپار ءيىسىن العان يتتەر ونىڭ جاۋ ەمەس، دوس ەكەندىگىن بىلەدى. ءسويتىپ، بولاشاق يەلەرىن قورعاپ قالادى. ھاق تاعاللا ولاردى ماڭگىلىككە دوس ەتەدى. ۇرەرگە ءيتى جوق دەگەن ءسوز - قورعانسىز قالدى، دوسسىز قالدى دەگەن ءسوز. بۇل ماتەلدىڭ ەكىنشى جارتىسى بىرىنشىسىمەن وزەكتەس. ءيتتىڭ قىزىلمەن قورەكتەنەتىنى بەلگىلى. قىزىل دەپ وتىرعانىمىز ەت. ەتى جوق ۇيگە يت جولامايدى. قانى از ادامعا بيت جولامايدى.

ىرىمشىككە ماي قوندىرعانداي

ۇيىتقىنى قازانداعى سۇتكە مالىپ السا بولدى ءسۇت بىردەن ءدىر- ءدىر ەتىپ تورتاداي ۇيىپ تۇسەدى. ونى اعاش قاسىقپەن ارالاستىرىپ وتىرىپ قايناتادى. ەڭ سوڭىندا ءسۇت سارعىش تارتىپ، جاپىراقتانىپ الاقان اۋماعىنداي ىرىمشىك تۇسەدى. ونى ۇزاق جانە جاقسى ساقتاۋ ءۇشىن كولەڭكەدە جەلدەتىپ، كەپتىرىپ الادى. مۇنداي ىرىمشىكتەر قىزعىلت ءتۇستى بولادى. ال كۇن كوزىنە كەپتىرىلگەندەرى سارعىشتاۋ بولادى. الدىڭعىسىن تۇسىنە قاراماستان اق ىرىمشىك، كەيىنگىسىن شىنى ىرىمشىك دەيدى. ەرتە زاماندا ءتاتتىنىڭ بولماعانى بەلگىلى. سول ءتاتتىنىڭ ورنىنا وسى ىرىمشىك جۇرگەن. اۋىلدىڭ شايقوي قاريالارى بولىسكەي ساماۋىرىنداردى وسىنداي ىرىمشىكتەردى مايعا بۇلعاپ تىسىنە باسا وتىرىپ تاۋىسقان. مۇنداي قاريالاردىڭ داستارقان باسىنداعى سوزدەرى دە، شايدى سوراپتاپ تارتىستارى دا جاراسىمدى بولادى. «ىرىمشىككە ماي قوندىرعانداي» دەگەن ءسوز سوعان قاراي ايتىلعان.

تورەحان مايباس، جازۋشى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت قايراتكەرى

anatili.kz