تاقتان كەيىنگى تاعدىرلار

استانا. قازاقپارات - الەم تاريحىنا كوز سالساق، مەملەكەت باسىندا بولعان باسشىلاردىڭ تاقتان كەيىنگى تاعدىرى ءارقيلى.

 ءبىرى باقىتتى ءومىر ءسۇرۋ ءۇردىسىن جالعاستىرىپ جاتسا، ەكىنشىلەرىنىڭ باسىنا قارا بۇلت ۇيىرىلگەن جايتتار دا بار. سوڭعى توپتى قۇرايتىندار-  «مەملەكەت باسشىسى بولعان ساتتە ءارتۇرلى بىلىققا ارالاستى» دەپ ايىپ تاعىلعاندار. سونداي-اق وپپوزيتسيالىق كۇشتەردىڭ ىقپالىمەن بيلىكتەن كەتىپ، مەملەكەتتىك بار جەڭىلدىگىنەن ايىرىلىپ، قاراپايىم بۇقارا سەكىلدى قوڭىرقاي تىرلىك كەشىپ جاتقاندارى دا جەتەرلىك. ولاردىڭ كوش باسىندا ت م د اۋماعىندا «ءتۇرلى-ءتۇستى» توڭكەرىس ارقىلى مەملەكەت بيلىگىنەن بەيبىت تۇردە الاستاتىلعان ءبىر توپ ەكس- پرەزيدەنتتەر شوعىرى تۇر.

 ۆيكتور يۋشەنكو «ءتۇرلى- ءتۇستى توڭكەرىس» ارقىلى ۋكراينانىڭ باسشىسى بولعاننان كەيىن ەكس- پرەزيدەنت لەونيد كۋچمانىڭ ءومىرى الاكولەڭكەلەۋ كەيىپتە قالدى. يۋشەنكونىڭ كەيبىر جاقتاستارى كۋچمانىڭ سوڭىنان شام الىپ ءتۇسىپ، ونىڭ بۇرىنعى ىستەگەن كەيبىر ورىندى- ورىنسىز ارەكەتتەرىن قايتادان قوزعاۋعا تىرىستى. ءتىپتى ەكس- پرەزيدەنتكە «جۋرناليست گونگادزەنىڭ ولىمىنە قاتىسى بار» دەگەن دە ايىپ تاعىلدى. ۇزاماي كۋچماعا قاتىستى ءىس توقتاتىلدى. ءبىراق لەونيد كۋچما امان، قوڭىرقاي تىرلىك كەشىپ جاتىر. كۋچما قازىر رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى قىرعي قاباق پەن سوعىسقا قاتىستى جاعدايدى رەتتەۋگە قاتىستى كەلىسسوزدەرگە بەلسەنە ارالاسىپ ءجۇر. ال ۋكراينانىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى لەونيد كراۆچۋك ءقازىر جوعارى رادانىڭ دەپۋتاتى، قوعامدىق ساياسي ىستەرمەن بەلسەندى اينالىسادى. ال مەملەكەتتىك توڭكەرىستىڭ سالدارىنان ەلدەن قاشقان ۆيكتور يانۋكوۆيچ قازىر رەسەيدە بيزنەسىن كوركەيتىپ جاتىر.

ال گرۋزيانىڭ ەكس- پرەزيدەنتى ەدۋارد شيەۆاردنادزەنىڭ دە باسىنا دا و باستا قارا بۇلت ۇيىرىلە جازداعان. «راۋشان ريەۆوليۋتسياسىنىڭ» سالدارىنان ءوز بيلىگىن مەرزىمىنەن بۇرىن توقتاتۋعا ءماجبۇر بولعان شيەۆاردنادزە ماسكەۋ مەن باتىستىڭ ارقاسىندا عانا امان قالدى. «راۋشان توڭكەرىسىنەن» كەيىن از عانا مولشەردەگى زەينەتاقىسىمەن ءومىر ءسۇرىپ، اقىرى ومىردەن ءوتتى. الايدا ساياساتتا «اق تۇلكى» دەگەن اتقا يە بولعان زور بەدەلى بار شيەۆاردنادزە ەلدى تىنىشتاندىرۋعا، ۇلت اراسىندا ازامات سوعىسىن بولدىرماۋعا ۇلكەن ۇلەس قوستى.

 ال شيەۆاردنادزەنى ورنىنان تايدىرىپ، ەكى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا دا جەڭىسكە جەتىپ، گرۋزيانى باسقارعان ميحايل ساكااشۆيلي قازىر ءوز ەلىنە دە جولاي الماي، اق ءۇيدىڭ ىقپالىنىڭ ارقاسىندا ۋكرايناداعى ودەسسادا گۋبەرناتور بولىپ وتىر. بۇدان شىعاتىن ءتۇيىن نە؟ ماڭگىلىك تاقتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس!

 ت م د اۋماعىنداعى ەكس- پرەزيدەنتتەردىڭ ىشىندە رەسەيدىڭ ءبىرىنشى باسشىسى بولعان بوريس ەلتسيننىڭ عانا تاقتان كەيىنگى تاعدىرى وتە جاقسى بولدى. ول ەل باسقارۋدان كەتسە دە، بارلىق مەملەكەتتىك جەڭىلدىكتەردى ساقتاپ قالدى. ونى «رەسەيدەگى №1 -زەينەتكەر» دەپ اتادى. بۇل بەكەر دە ەمەس. ويتكەنى قىزمەتىن ءوز ەركىمەن تاستاپ، وتستاۆكاعا كەتكەن ت م د- لىق ەكس- پرەزيدەنتكە كرەمل بۇرىنعى پايدالانعان بارلىق جەڭىلدىگىن قالدىردى.

 ال پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە بار ابىرويىنان ايرىلعان ەكس- پرەزيدەنت رەتىندە قىرعىز باسشىسى اسقار اقايەۆ پەن قۇرمانبەك باكيەۆتىڭ ەسىمى قاتار اتالادى. بىشكەكتە «قىزعالداق توڭكەرىسى» قاۋىزىن جارعاندا اقايەۆ ماسكەۋگە باس ساۋعالاپ، وسىندا تۇراق تاپتى. ءقازىر اسقار اقايەۆ لومونوسوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتتە ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقيدى. ال باكييەۆ بەلارۋس جەرىندە بيزنەسىن دوڭگەلەنتىپ جاتىر.

 ءوز بيلىگىن ەرتە تاستاپ كەتكەن مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ىشىندە تاعدىرى وكىنىشپەن اياقتالعان ەكس- پرەزيدەنتتەر دە جوق ەمەس. ولاردىڭ كوش باسىندا يۋگوسلاۆيانىڭ پرەزيدەنتى سلوبودان ميلوشوۆيچ تۇر. ول گااگا تريبۋنالىندا سوتقا تارتىلىپ، وسىندا جاتىپ جۇرەك ۇستاماسىنان ءولدى. 1990 -جىلداردىڭ باسىندا گرۋزيادا بولعان بيلىك تارتىسى ازامات سوعىسىنا ۇلاسىپ، اقىرى تاقتان شەتتەتىلگەن زۆياد گامساحۋرديا دا ايدالادا وققا ۇشتى. وعان جاڭادان كەلگەن بيلىك «وتانىنا وپاسىزدىق جاسادى» دەپ تە ايىپ تاقتى.

گرۋزياداعى ۇلتارالىق ءدۇردارازدىق تا وسى گامساحۋرديانىڭ تۇسىندا قاتتى شيەلەنىستى. ونى بيلىكتەن ىعىستىرعان شيەۆاردنادزە ءوزى دە اقىرى قىزمەتتەن كەتتى. تاريحتاعى ساياسي جاعداي ۋاقىت وتە كەلە قايتالانىپ تۇرادى دەگەن وسى.

 ليتۆانىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى رولانداس پاكساستىڭ دا تاعدىرى قۋانىشتى اياقتالا قويعان جوق. «رەسەي كاسىپكەرلەرىمەن اۋىز جالاسىپ، الااياقتىققا باردى» دەپ وعان ەل پارلامەنتى يمپيچمەنت جاريالاپ، پاكساس سوڭىندا قىزمەتتەن شەتتەتىلدى. ءبىراق جىلدار وتە ونىڭ ەش كىناسى جوعى ايقىندالدى. رولانداس پاكساس وزىنە مورالدىق زيان شەكتىرگەنى ءۇشىن مەملەكەتتەن 1 ميلليون ەۋرو وتەماقى بەرۋدى تالاپ ەتتى. ءبىراق ءبارى ناتيجەسىز اياقتالدى.

 ەلدە تۇراقسىزدىق ورىن السا، حالىق پەن بيلىكتە بەرەكە قالمايدى. مۇنداي جاعداي ەكۆادور رەسپۋبليكاسىندا دا قايتالاندى. ەل پرەزيدەنتى گۋستاۆ نابوا وپپوزيتسيانىڭ قارسىلىعىنان قورقىپ، باس ساۋعالادى. ال كەرىسىنشە ارگەنتينانىڭ ەكس- پرەزيدەنتى فەرناندو دە لا رۋانى بيلىك سىرتقا شىعارماي، «ەلدە «ەڭبەك زاڭىن» قابىلداتتىرۋ ءۇشىن سەناتتى اقشامەن ساتىپ الدى» دەپ ايىپ تاقتى.

 ال جيىرماسىنشى عاسىردا چيليدە ەكونوميكالىق عاجايىپ جاساعان جانە ەڭ قاتال ديكتاتور بولعان اۋگۋستو پينوچەت ۋگارتەنىڭ تاعدىرى بيلىكتەن كەيىن قيىن بولعانىمەن، ونى ارتىنان اقتاپ الدى. ال پەرۋدىڭ ەكس- پرەزيدەنتى البەرت فۋحيموريدىڭ جاعدايى مامىراجاي قالىپتا بولدى دەۋگە كەلمەيدى. ول ءوزىنىڭ تاريحي وتانى جاپونياعا باس ساۋعالاپ قاشتى. ءفۋحيموريدى بيلىك «اسا كوپ مولشەردە مەملەكەت قارجىسىن تالان-تاراجعا سالدى جانە 1992 -جىلى ءوزىنىڭ ەڭ باستى 25 قارسىلاسىنا ءزابىر شەكتىردى» دەپ قۋدالاپ، 7,5 جىلعا سوتتادى. ايتسە دە ەكس-پرەزيدەنت ءوزىن «ساياسي قۋعىن- سۇرگىننىڭ قۇربانى بولدىم» ەسەپتەيدى.

 الەمدەگى ەكس- پرەزيدەنتتەردىڭ قىزمەتتەن كەيىنگى تاريحىنا كوز سالساق، كوپ جاعدايدا تەك اق ءۇي قوجايىندارىنىڭ تاعدىرى عانا ارى قاراي قالىپتى جاعدايدا وربىگەن. دجيممي كارتەر، دجەرال فورد، ۇلكەن بۋش، رونالد رەيگان، بيلل كلينتون، كىشى بۋش اق ۇيدەن كەتكەن سوڭ، بيزنەسپەن جانە قايىرىمدىلىق شارالارىمەن اينالىستى. ا ق ش- تىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتتەرىندە باسقا مەملەكەت باسشىلارىندا بايقالعانىنداي، قىزمەتتەن كەيىن قۋدالاۋ مەن قىسىم كورسەتۋ بولمايدى.

بۇل مەملەكەتتى باسقارعان ۋاقىتتاعى ادالدىق پا، الدە الەمگە ماقتانا الارلىق «اق ۇيلىك تازالىق پا»؟!. بەلگىسىز.

بەرىك بەيسەن ۇلى

«ايقىن»