ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ تاعدىرىنا اسەر ەتكەن ايەلدەر
«باقىتسىز جامالدى» تەرەڭ پسيحولوگيالىق كەيىپكەر رەتىندە جۇرتشىلىققا جەتكىزە العانى ءوز الدىنا بولەك تاقىرىپ بولسا كەرەك. ال، ايەل عۇمىرىنا ەرەكشە توقتالعان جازۋشىنىڭ ءوز اينالاسىندا قانداي جاندار بولدى؟
اياۋلى انانىڭ ايالى الاقانى، ىستىق جۇرەگى، جان تىلەۋى ارينە، تۇلعانىڭ ومىرىنەن ەشقاشان تىس قالىپ كورگەن ەمەس. دەگەنمەن، الاش كوسەمدەرىنىڭ ءبىرىنىڭ ءومىرىن ايتقاندا ۇنەمى ەسكە الىنا بەرمەيتىن، ءبىراق ونىڭ تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا ەرەكشە ىقپال ەتكەن جاندار تۋرالى تولىعىراق توقتالا كەتكەندى ءجون كوردىك. بۇل رەتتە 8- ناۋرىز حالىقارالىق ايەلدەر مەرەكەسى قارساڭىندا ونىڭ قىزى گۇلنار دۋلاتوۆانىڭ ەستەلىگىنەن ءۇزىندى ۇسىنامىز.
«ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ءوز قولىمەن قىسقا جازىلعان ءومىربايانى جۇرتقا تانىس بولسا دا، ونىڭ ءالى دە كوپشىلىككە بەيمالىم شاعى از ەمەس»، دەپ باستالاتىن، قىزى گۇلناردىڭ «ارداقتاپ وتەم اكەمدى» ەستەلىگى وقىرمان قاۋىمعا كەڭىنەن تانىس دەپ بىلەمىز. ەستەلىكتە بوتاكوز اسقار قىزى بەرگەن مالىمەتتەردەگى مىنا جايتتارعا كوپشىلىك نازارىن اۋدارعىمىز كەلەدى.
ءمىرجاقىپتىڭ تۋعان اناسى جايىندا بىلاي دەلىنەدى: «دامەش - قارامان ەلىندەگى اتاقتى بايدىڭ قىزى. ول اقىلىنا كوركى ساي، اجارلى كىسى ەدى. جيىن-تويلاردا دومبىرا تارتىپ، ءان سالاتىن، ايتىستارعا دا قاتىسىپ جۇرەتىن. اڭگىمەنى دە قيىستىرىپ سويلەيتىن، قولىنان ءىس كەلەتىن شەبەر، ءۇي شارۋاسىنا ۇقىپتى، بەرەكەلى، قوناقجايلى، ەل جۇرتقا جاعىمدى، ابىسىن-اجىندارىمەن تاتۋ، مەيىرىمدى انا ەدى.
دامەش شەشەلەرى ءمىرجاقىپتى باسقا بالالارىنان گورى ايرىقشا جاقسى كورىپتى. قاز تۇرىپ، اپىل-تاپىل جۇرە باستاعاندا-اق ارقاسىنان تۇسىرمەي، اۋىل سىرتىندا مولدادان وقىپ جاتقان شاكىرتتەردىڭ جانىنا بارادى ەكەن. بالاسى جىعىلىپ قالماسىن دەپ، كۇنشاش دەگەن جۇمساق ءشوپتى ءجىپ ءتارىزدى ەسىپ، بەلىنەن بايلاپ، ءوزى ءبىر ۇشىنان ۇستاپ، بالالاردىڭ اراسىنا قويا بەرىپ، قىزىعا قاراپ تۇراتىن بولسا كەرەك. ولاردىڭ قاعاز-قالامدارىنا جارماسقان بالاسىن كورگەن شەشەسى ءماز بولىپ: «مەنىڭ جانىم دا ەر جەتىپ، وقىمىستى بولادى، كورگەن ايان ءتۇسىم بار، سول كەلەدى» دەپ قۋانادى ەكەن.
قۋانىش رەنىشپەن قاتار جۇرەدى دەمەكشى، دامەش انالارىنىڭ ءومىرى ۇزاق بولمادى، ۇلى نەبارى ەكى جاسقا تولعاندا جەتىم قالدى. قاڭتار ايىنىڭ قاقاعان ايازى، كۇنى-ءتۇنى دامىلسىز سوققان اق بورانى مارقۇمدى جەرلەۋگە مۇمكىندىك بەرمەپتى. قازاعا كوڭىل ايتۋعا كەلگەن كىسىلەردىڭ اياعى باسىلاپ، ولىكتىڭ قاسىندا وتىرعان كۇزەتشىلەردىڭ كوزدەرى ءىلىنىپ كەتكەندە، شەشەسىنىڭ قوينىندا جاتىپ ۇيرەنگەن ءمىرجاقىپ ولگەن شەشەسىنىڭ قاسىنا قيسايىپ، ۇيىقتاپ قالىپتى».
ايەلى قايتىس بولعان سوڭ، دۋلات اكەسى «ەكىنشى رەت ۇيلەنۋىنە تۋرا كەلدى، جامانتىك دەگەن كەدەيدىڭ، ون ءتورت جاسار ماناپيا» دەگەن قىزىن الادى.
ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ ساۋات اشىپ، تاربيەلەنىپ، ءبىلىم الۋىنا كوپ ۇلەس قوسقان وسى ەستەلىكتى جەتكىزۋشى بوتاكوز اپانىڭ اكەسى - اسقار. بۇل كىسى دە زايىبىنان ەرتە ايىرىلىپ، زاۋرە دەگەن قىزعا ۇيلەنەدى: «جۇرت ءبىزدى ەسىركەپ، بالالاردىڭ جاعدايى قالاي بولار ەكەن، زاۋرە تىم جاس، انا بولا الار ما دەگەن كۇدىك تە ايتىپ ءجۇردى. ءبىراق زاۋرە شەشەمىز اقىلدى كىسى بولىپ شىقتى. ءبارىمىزدى ءوزى تۋعان بالالارىنداي الپەشتەپ، ايالاپ ءوسىردى، ەشبىر ءزابىر، جەتىمدىك كورسەتپەدى. اعايىندار زاۋرە دەسە، ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن، ريزالىقتارىن ءبىلدىرىپ، اتىن ەلگە جايعان ەدى.
ءوز اكەم اسقار دۋلاتوۆ ەل ىشىندە بەدەلى زور، جۇرت سىيلايتىن، وقىعان كىسى، ەل باسشىسى، اتقامىنەرى بولعان. اكەمىز تورعاي دۋانىنىڭ سۋدياسى، ياعني ءبيى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. دۋانعا جۇرەردە ارنايى تىگىلگەن كيىم كيەتىن، قوس شىنجىرلى مەدالىن (ونى ءبىز «زناك» دەيتىنبىز) موينىنا سالاتىن، ۇمىتپاي قىزىل ماساتىعا سالىنعان ءمورىن الاتىن. اۋىلداعى كەلىندەرى ول كىسىنى «ءبي- اعا» دەپ اتايتىن. اكەمىزدى سوت ماجىلىسىنە جۇرگىزەردە، ءبارىمىز ابىگەرگە ءتۇسىپ، كيىمدەرىن دايارلايتىنبىز. اكەم ۇيگە ورالعان سوڭ، قوس شىنجىرلى «زناكتى» اجەم (زاۋرە شەشەمدى اجە دەيتىنبىز) الىپ، جوعالماسىن دەپ، ورىلگەن شاشىنا شولپى ورنىنا تاعاتىن. كەي مەزگىلدە اسىققاندا، «زناكتى» تەز شەشە الماي ساساتىن، سوندا اكەم: «وسى ءبي مەن بولماي-اق، سەن بولا قويشى»، - دەپ ازىلدەپ كۇلەتىن.
بوتاكوز اپا جەڭەشەسى، ياعني ءمىرجاقىپتىڭ جۇبايى عاينيجامالمەن كەزدەسكەنىن بىلاي ەسىنە الادى: «زاۋرە اجەم، مەن جانە بوپەلەش جەڭەشەم ۇشەۋمىز ىزتىلەۋدىڭ ۇيىنە كەلدىك. ۇيگە كىرسەك، ءۇيدىڭ ەكى جاعىندا ءتۇسىرۋلى ەكى شىمىلدىق. ەكىنشى شىمىلدىقتىڭ ىشىندە توسەكتىڭ ۇستىندە ءتورت جاسار گۇلنار وتىر. بىزگە تاتارشالاپ، ماماسىنىڭ قازىر كەلەتىنىن ايتتى. ىلە-شالا جەڭەشەم دە كەلدى. يىعىنا جامىلعان شاپانىن سىپىرىپ تاستاپ، ابىسىندارىنا تىزە بۇگىپ، ءيىلىپ سالەم ەتتى دە، قۇشاقتاسىپ امانداستى. «سەن بوتاكوز بولارسىڭ» دەپ بەتىمنەن ءسۇيدى.
ال ەندى كورىمدىگىمدى وزىڭە بەرەيىن دەپ، قالتاسىنان ورامالىن سۋىرىپ، شەتىنە تۇيىلگەن التىن ساقينانى الىپ مەنىڭ ساۋساعىما كيگىزدى. عاينيجامال جەڭەشەم اق قۇبا ءجۇزدى، كۇلىمسىرەپ تۇراتىن ۇلكەن كوزدەرى ۇشقىن اتقان سۇلۋ كىسى ەكەن. ءبىزدى كوپتەن بىلەتىندەي، سوزگە ارالاسىپ، اشىق-جارقىن مىنەز تانىتىپ، جۇرتتى وزىنە تەز ءۇيىرىپ الدى. جەڭەشەمدى كورگەن ساتتە-اق ۇناتتىم، سودان باستاپ ءومىر بويى اينىعان ەمەسپىن.
وسىنداي تاربيە كورگەن عاينيجامال جەڭگەسىنىڭ كەيىن ءوزى دە ۇيىندە، ياعني ءمىرجاقىپتىڭ شاڭىراعىندا جاستارعا وسىنداي ۇلگى-ونەگە كورسەتىپ، قامقور بولا بىلگەنىن كورەمىز: «ءمىرجاقىپ تاتەم مۇحتاردىڭ (اۋەزوۆ) تالانتىن جوعارى باعالايتىن، ونى وزگەلەردەن گورى جاقسى كورەتىن، ەركەلەتىپ «قارا مۇحتارىم» دەيتىن... جەڭەشەم اۋليەاتادان اكەلگەن كوك الا بۇحارى پاتسايىدان مۇحتارعا ارناپ كورپە تىككىزگەن. ءبىز مۇنى «مۇحتار كورپە» دەيتىنبىز. ول باسقاعا جاپپايتىن.
جەڭەشەم كەلىنشەكتەردىڭ ءۇستى-باسىنا قارادى، قالاعا لايىقتى كيىندىردى. كوپشىلىكتىڭ اراسىندا قىسىلىپ، قىمتىرىلىپ، ۇيالۋدى تاستاتىپ، بويلارىنا ادەپتىلىك قاسيەتتەردى دارىتتى. كەلەشەكتە تەاتر ساحناسىنا شىعۋلارىن ماقۇلداپ، ونەرگە دايارلادى. سونىمەن قاتار كيىم ءپىشىپ تىگۋدى، ءۇي شارۋاسىن جۇرگىزۋدى، ءتۇرلى تاعامدار ءپىسىرۋدى، بالا تاربيەلەۋ تاسىلدەرىن ۇيرەتتى. ونىمەن قويماي، وقىپ تەز ساۋاتتانۋعا كومەكتەستى»، - دەپ ەسكە الادى بوتاكوز اسقار قىزى.
بايقاعانىمىزداي، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ اناسى، ونىڭ ارداقتى جەڭگەلەرى، جان جارى عاينيجامال دا ونىڭ تىلەۋىن تىلەيتىن تىلەكشىسى عانا ەمەس، جان شاۋاعىن توككەن قامقورشىلارى بولا بىلگەن.
الماس مۇقاش ۇلى
