ءبي تۋرالى بىرەر سۋرەت نەمەسە قازاق بيلەگەن بە؟
سول كىتاپتا قازاق ەتنوگرافياسىنا قاتىستى بىرنەشە سۋرەت جاريالانعان ەكەن. سونىڭ ءبىرى وسى سۋرەت.
بۇل سۋرەتتى اۆتور «ۆنۋترەننوست كيبيتكي سۋلتانا ۆنۋترەننەي كيرگيزسكوي وردى دەۆلەت- گيرەيا» دەپ ساقتاپتى. سوعان قاراعاندا، ءوزىمىزدىڭ اتاقتى كۇيشىمىز داۋلەتكەرەي شىعاي ۇلى بولسا كەرەك. كىشى جۇزدە سۇلتان بولعان سول عانا. باباسى اتاقتى ءابىلقايىر حان. اتاسى - نۇرالى حان، اكەسى - شىعاي سۇلتان. ونىڭ ۇستىنە داۋلەتكەرەي رۋ (شەركەش، قىزىلقۇرت ت. ب) باسقارعان ادام. پەتەربورعا بارىپ، II الەكساندر پاتشانىڭ ۇلىقتاۋ راسىمىنە قاتىسقانى تاعى بار. سوندىقتان، دومبىرا تارتىپ وتىرعان ادام ءداۋ دە بولسا سول داۋلەتكەرەي سۇلتان بولار.
ءبىر قىزىعى، كيىز ۇيدەگى ادامدار ءارتۇرلى ۇلتتىڭ كىسىلەرى سياقتى كورىندى. پاپاحا كيگەن ادام قازاققا ۇقسامايدى، سىبىزعىداعى كىسى باشقۇرت سەكىلدى. ارت جاقتا تۇرعان چەركەسكا كيگەن بالا دا تاۋ حالقىنىڭ پەرزەنتى سياقتى كورىندى.
وسى سەكىلدى تاعى ءبىر سۋرەت بار. الماتىداعى ىقىلاس دۇكەن ۇلى اتىنداعى رەسپۋبليكالىق مۋزىكا اسپاپتار مۋزەيىندە ءىلىنىپ تۇر. بۇل سۋرەتشى چەرەدەيەۆتىڭ «داۋلەتكەرەيدىڭ ۇيىندەگى دۋمان» دەگەن كارتيناسى ەكەن. ەكى سۋرەتتى سالىستىرا قاراساڭىز، چەرەدەيەۆ پاۋليدىڭ كارتيناسىنا جيەندىك جاساعانىن بايقايسىز. بوياۋىندا، ادامداردىڭ كەسكىن كەلبەتىندە عانا ازداعان وزگەرىستەر بار دەمەسەڭ، ەكى سۋرەت ءبىر- بىرىنەن اينىمايدى.
پاۋليدىڭ دە، چەرەدەيەۆتىڭ دا سۋرەتىندە ءبيدىڭ اتى قانداي ەكەنى تۋرالى مالىمەت جازىلماپتى. دەگەنمەن، داۋلەتكەرەيدىڭ شاڭىراعىندا وتىرعانىنا قاراعاندا، قازاقتىڭ ۇلتتىق ءبيى سەكىلدى كورىندى. «قارا جورعا» اسىلىندە بيدەن بۇرىن كۇي ەدى عوي. سۋرەتتەگى داۋلەتكەرەيدىڭ دومبىرادا ورىنداپ وتىرعان كۇيىنە «قۇلاق ءتۇرىڭىزشى». سۋرەتشى كۇيشىنى بايسالدى، سابىرلى كۇيدە بەينەلەگەنىنە قاراعاندا، تارتىپ وتىرعانى باياۋ كۇي سەكىلدى.
«ءبىز بىلەتىن «قارا جورعا» ءبيىنىڭ دومبىرادا ورىندالاتىن ارناۋلى كۇي سارىندى اۋەنى بار. ول بۇگىنگى «قارا جورعا» ءبيى اۋەنىنەن مۇلدە بولەك، باياۋلاۋ ورىندالادى. ال ءبيدىڭ ءوزى - ءبىرتۇتاس جەلىگە قۇرىلعان، بىرنەشە بولىمنەن تۇراتىن، بەرىك كومپوزيتسيالى، ناعىز بۋىن ءبيى. الدىمەن بۇل ءبي نەگە «قارا جورعا» اتالادى دەگەنگە نازار اۋدارايىق. ونى قىستىڭ سۋىق كۇندەرى، شارۋادان قولى بوساعان جۇرت تاماشالايتىن بولعان. بيلەۋ ءۇشىن ءبىر قارۋلى، مىعىم جىگىتتى ورتاعا قارا جورعا رەتىندە شىعارىپ، اتقا ۇقساتىپ ءتورت اياقتاتىپ تۇرعىزىپ قوياتىن. سونان كەيىن ءبىر بوزبالانى ورتاعا شىعارىپ، قول سوعاتىن. دومبىراشى ءداستۇرلى «قارا جورعا» ءبي اۋەنىن تارتا باستاعاندا بوزبالا اتقا، ياكي قارا جورعاعا بيلەي ءجۇرىپ جاقىنداپ، الدىمەن اتتىڭ كەكىلىن، قۇلاعىن، جالىن سيپاپ، نوقتا، جۇگەن سالۋ ءراسىمىن جاسايدى. بۇدان كەيىن ارقاسىن، ساۋىرىن سيپاپ ءجۇرىپ، اتتى ەرتتەۋگە كىرىسەدى. مۇنىڭ ءبارى، ارينە، ءبي ارقىلى ورىندالادى. ىشپەك، توقىم- ەر سالىپ، قۇيىسقانداۋعا كەلگەندە ات ۇركىپ، تەپپەك بولىپ مىنەز كورسەتەدى. ونىڭ ءوزى راحاتتانا كۇلۋگە سەبەپ بولادى»، - دەپ جازدى ىلگەرىدە جۋرناليست ءاسيا باعداۋلەت قىزى.
سۋرەتتەگى قيمىلدار ءاسيانىنىڭ پىكىرىنە ۇيلەسىپ تۇر. دومبىراشى ءبي اۋەنىن تارتىپ وتىر، وعان سىبىزعىشى دا قوسىلۋدا. ورتادا ءبىر جىگىت بيلەپ ءجۇر. تاياعىنا سۇيەنگەن ءبىر كىسى بۇعان ءماز بولىپ كۇلىپ ءتۇر. سوعان قاراعاندا، سۋرەتتەگى ءبيدى «قارا جورعا» دەۋگە نەگىز بار سەكىلدى.
ال مىناۋ XVІІІ عاسىردا سالىنعان باربيش دەگەن فرانسۋز سۋرەتشىسىنىڭ «قازاقتاردىڭ ءبيى» دەگەن كارتيناسى. باربيش دەگەن 1792-1793 -جىلدارى ورىستىڭ اسكەري قىزمەتىندە بولعان فرانسۋز وفيتسەرى ءھام سۋرەتشىسى. باربيش II ەكاتەرينا پاتشايىمعا «قازاقتار. عۇرىپتار» دەگەن تاقىرىپتاعى ءبىر توپ سۋرەتىن سىيعا تارتقان ەكەن. بۇگىندە پەتەربورداعى ەرميتاج مۋزەيىندە ساقتاۋلى تۇر. ءبىر قىزىعى، مۇندا جۇرت جۇپتاسىپ بيلەۋدە. سول تاراپتا مۋزىكانتتار قوبىز، سىبىزعىدا ويناپ ءبيدى سۇيمەلدەپ وتىر.
باربيشتىڭ سۋرەتىنە ۇقسايتىن تاعى ءبىر سۋرەت بار ەكەن. سالىنعان ۋاقىتى، اۆتورى بەلگىسىز. ءبىراق، سۋرەتتەگىلەردىڭ ءبي قازاقتىڭ بۋىن بيىنە كەلەدى ەكەن. بايقاساڭىز، مۇندا دا ءبيدى جۇپتاسىپ بيلەپ جاتىر.
ايتپاقشى، 1906 -جىلى تۇسىرىلگەن مىناداي تاعى ءبىر سۋرەت بار. وسى سۋرەت كەيبىر ەتنوگرافيالىق ماقالالاردا «پرازدنيچنوە ۆرەمياپروۆوجدەنيە كيرگيز»، «كازاحسكيە پەۆتسى ي يسپولنيتەلي» دەگەن اتپەن جاريالانىپتى. ال سۋرەتتىڭ وزىندە «تيپى سرەدنەي ازيي. كازان- كيرگيزي. رازۆلەچەنيە» دەپ ساقتالعان. سوعان قاراعاندا قازان جاقتىڭ قازاقتارى بولۋى مۇمكىن.
مۇنداعى ايتايىق دەگەنىمىز نە؟ «ءبي - قازاققا جات» دەپ قاشا بەرۋدەن نە ۇتامىز؟ قازاقتا ءبي بولعانىنىڭ دالەلىندەي جوعارىداعى سۋرەتتەر بار. سۋرەتتەگىلەردى قازاقتىڭ ءبيى دەپ تاپ باسىپ ايتۋعا كەلمەس. دەگەنمەن قازاقتا ەجەلدەن بار بۋىن ءبيى ەكەنى بايقالىپ تۇر. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ءبىزدىڭ قازاق حالقى دارىندى، ونەرپاز حالىق، ءان، كۇي دەگەن مۇرامىزدا شەك جوق. ال بۇل قازاق حالقىنان قالعان بيدەن مۇرا وتە از. جاڭا ۇرپاق وسى ءبيدى قولعا العانى ءجون» دەگەنى بار. ەندەشە، كەنجەلەپ قالعان ءبي ونەرىن ءبىر سەرپىلتەتىن ۋاقىت جەتكەن سەكىلدى.
aikyn.kz
