جىلقىنى جوقتاۋ
ال سولاردىڭ دالا وركەنيەتىن دارا وركەنيەتكە اينالدىرعان، التى ايشىلىق كەڭ جەرى بار ەر قازاقتاردىڭ ءتىپتى جىلقىمەن جانى بىرىگىپ كەتكەن دەسەك...
اڭىز، ەرتەگىلەرى مەن باتىرلىق داستاندارىندا - ەرتوستىكتەگى شالقۇيرىق، كەرقۇلا اتتى كەندەباي، ەسكىدە قوبىلاندى باتىردا تايبۋرىل ات، الپامىس باتىردا بايشۇبار، ارىدا قابانباي باتىردىڭ قۋباسى، كەرەي جانىبەكتىڭ كوكدونەنى، ەڭ بەرىسى - قازاقتىڭ يساتاي مەن ماحامبەت سىندى قوس باتىرى «ەرەۋىل اتقا ەت سالماي، ەرلەردىڭ ءىسى بىتەر مە!» دەپ ات ۇستىنەن بۇكىل الاش جۇرتىنا اسىل ۇران تاستاپ كەتكەنى ناقتى دالەل، اداستىرماس ايعاق قوي! ياعني قازاق ارىسىنىڭ اتى اتالسا بولدى، استىنداعى سايگۇلىگى دا قوسا اتالعان.
سول ەر ۇستىندە كۇن كەشكەن ەر قازاقتىڭ ۇرپاعى بۇگىن جاياۋ قالىپپىز. جانىمىزدىڭ جارتىسى بولعان جىلقىمىزدان ايىرىلىپ، قاناتىمىزدان قايىرىلىپپىز. ءسويتىپ، كورىنگەن كوك اتتىلار باسىناتىن جۋاس جۇرتقا اينالىپپىز. جۋاستىعىمىزدى جومارتتىق ساناعاندار اسىل قاسيەتتەرىمىزدى توناي- توناي، جۇلىمدانعان ءتىلىمىز بار، جارىم- جارتىلاي ءدىنىمىز بار، جىرىمدالعان جەرىمىز بار، جارلى- جاقىباي كۇيىمىز بار، كورىنگەن كەلىمسەككە جالپىلدايتىن جۇپىنى مىنەزىمىز بار حالگە ءتۇسىپپىز. بۇل نەدەن بولدى!؟ جاياۋلىقتان! جىلقى مىنەزدەن ايىرىلۋدان!
سونى ەندى- ەندى بىلە باستاعان سياقتىمىز. انە- مىنە جوقتاپ جاتقان سىڭايدامىز. جۋىردا قولىمىزعا تيگەن، «قازاقتىڭ اتبەگىلىك ونەرى» دەگەن كولەمدى كىتاپ وسى ماقالانىڭ باسىنان بەرگى جازىلعان كوڭىل كۇي ارالاس تاريحي جادىمىزدى قوزعاپ كەتكەنى سودان.
ءيا، باياعى ارىندى جىلقىمىنەز قازاق بۇگىنگى كۇنى جىلقىدان الىستاعان سوڭ، جىلقى تۋرالى كىتاپتى دا سولاي اتاپ وتىرمىز. ايتپەسە قازاق ءۇشىن اتبەگىلىك ونەر عانا ەمەس، كادىمگى اتپەن بىتە قايناسقان ءومىرى ەدى عوي. وسى كولەمدى كىتاپتىڭ بولىمدەرىنە نازار اۋدارعان كەزدە بۇل ەڭبەكتى «جىلقى جايلى وقۋلىق» دەسە بولعانداي ما دەپ قالدىق. كىتاپ جىلقىنىڭ شىعۋ تەگىنەن باستاۋ الىپ جاتىر. سۇلۋ سايگۇلىكتەردىڭ تۇنىق تۇسىرىلگەن كوز تارتارلىق سۋرەتتەرىنىڭ قانىقتىعى سونداي، جۋساندى دالا مەن جىلقىنىڭ ءيىسى كەڭسىرىككە كەلگەندەي تۇشىنىپ قالاسىڭ. بۇدان سەكسەن جىل بۇرىن دۇنيە جۇزىندە 120 ميلليونداي جىلقى بولسا، قازىر 58 ميلليونعا دەيىن كەمىگەن ەكەن. ەڭ كوبى ا ق ش- تا 10 ميلليوننان اساتىن بولسا، جىلقىقۇمار سانالاتىن كوشپەندىلەردىڭ ۇرپاعى قازاقستاندا جىلقى سانى ءبىر ميلليون جارىمداي عانا، ال موڭعوليادا ەكى ميلليوننان اساتىن كورىنەدى.
سونىمەن، كىتاپتىڭ كەلەسى بولىمدەرىندە جىلقىنىڭ ىشكى- سىرتقى اناتومياسى انىق سۋرەتتەرمەن تۇگەلدەي بەزەندىرىلىپ، قازاقى اتاۋلار قاز- قاتار تىزىلگەن. ءبىز ءقازىر ۇمىتا باستاعان اتاۋلار، «شىدەرلىك»، «شەگەلىك»، «شاشا»، «جاڭبىرلىق» دەپ جالعاسىپ جاتىر. قوزعالىس، قان اينالىس، سەزىمتالدىعى دا فيزيولوگيالىق نەگىزدەرمەن انىق باياندالعان. ماسەلەن، تەك جۇردەك قوزعالىس اتاۋىنىڭ ءوزى جيىرمادان اسادى ەكەن: زار جەلىس، بوكەن جەلىس، كيتىڭ، شوقىراق اياڭ، شاپقىن، يت بۇلكەك، تەكىرەك...
ال «جىلقى سىنى» اتالاتىن ءبولىم ءوزى ءبىر جەكە كىتاپتىڭ جۇگىن كوتەرىپ تۇر. جىلقىنىڭ ونسىز دا كوزدىڭ جاۋىن الاتىن سۇلۋ مۇسىندەرىن، ەرەن سىنشىلار ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭعا ۇقساتا سيپاتتاعان عوي. مىنە، سولار تۇگەلدەي كەستە سۋرەت، مەنشىك اتاۋلارمەن ورنەكتەلگەنى ادەمى- اق! الاش جۇرتىنىڭ اتاقتى ات سىنشىلارىنىڭ ۇلگىلەرى جەكە- جەكە تانىستىرىلعان. تولىباي سىنشىدان باستاپ، ايگىلى قادىل ايداۋباي ۇلى قاتارلى ونداعان سىنشى تۇگەل قامتىلعان. كەلەسى بولىمدە «جۇيرىك باپتاۋ» جالعاسىپ جاتىر. ءيا، الگى «اتبەگىلىك ونەر» دەپ وتىرعانىمىزدىڭ ءوزى ءدال وسى سالاعا سايادى. سودان دا بۇل ءبولىم ونەر عانا ەمەس، عىلىمي ادىستەمەلىك جەتىستىكتەردى دە سىيعىزا بىلگەن دەسە بولادى. مۇندا جورعا، كوكپار، سايات اتتارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى جەكە تاراۋلاردا تالداپ تۇسىندىرىلگەن. «جىلقى جابدىقتارى» دەگەن بولىمدە ەر- تۇرمان، ات- ابزەلدەرى ادەمى سۋرەتتەرمەن قوسا ارناۋلى اتاۋلارى جانە جىلقىنىڭ الۋان ءتۇرلى ءوڭ- ءتۇسى، جاسىنا سايكەس تىستەرى مەن ەرەكشە ەن- تاڭبالارى دا ۇمىت قالماعان. ارينە، بۇل بولىمدە قازاقتىڭ ءتول سۋسىنى قىمىز دا، بيە قۇلىنىمەن قوسا تاماشا سۋرەتتەلگەن ەكەن.
ەڭ سوڭعى ءبولىم «جىلقىنىڭ اۋرۋى» دەپ اتالىپ، اۋرۋدىڭ ءتول اتاۋلارى، قازاقى ەمدەۋ تاسىلدەرى جانە ارنايى قان الۋ قۇرالدارى، جىلقىنىڭ ءارتۇرلى اۋرۋى كەزىندە قان الاتىن دەنە تۇستارى دا ناقتى سۋرەتتەر بويىنشا باياندالعان. بۇل بولىمدە، جىلقىعا قاتىستى اتاۋلاردىڭ ءوزى جەكە ءبىر تۇسىندىرمە سوزدىك سەكىلدى قازاقى جادىمىزدى جاڭعىرتۋعا قاجەتتى دۇنيە بولعان ەكەن: «شۇرقىراۋ» - جىلقى ءۇيىرىنىڭ قاسقىردان، ۇرىدان قاتتى شوشىنعان ساتتەگى تۇگەلدەي ءۇن قوسىپ كىسىنەسۋى. «قۇرايت- قۇرايت» - ايعىردى كۇيتى كەلگەن بيەگە شاقىراتىن ءسوز، ت. ب.
سونىمەن، ۇلى جاراتۋشىنىڭ ەرەك جاراتقان ءبىر تۇلىگى بولعان، قۇراندا اتالعان «جىلقى الەمىن» ءبىر كىتاپقا جيناقتاۋ تەڭىزدەن تامشىداي تانىستىرۋ دەسەك، ونى از سوزگە سىيعىزىپ وقىرمان كوپشىلىككە تانىستىرۋ - تامشىنىڭ تامشىسى ىسپەتتى ءىس قوي.
ال تەڭىزدەن تەبەنمەن تەرگەندەي ەتىپ جينالعان وسىناۋ كولەمدى ەڭبەكتىڭ اۆتورى - قازىرگى زەرتتەۋشى- جۋرناليست بەكەن قايرات ۇلى سوناۋ توقسانىنشى جىلى الىستان اتاجۇرتقا «قايدان كەلدىڭ دەيسىز بە؟»، «اتامەكەنگە نەگە كەلدىڭ دەيسىز بە؟»، «نە اكەلدىڭ دەيسىز بە؟»، «نە كوردىڭ دەيسىز بە؟» دەيتىن اتاقتى ءتورت ولەڭىمەن ەلگە تانىمال بولعان تۇلعا ەدى. موڭعوليالىق بۇرىنعى ارتيللەريا وفيتسەرىنىڭ ۇلتجاندىلىعىن، وتانشىلدىعىن قايتالاپ جاتۋدىڭ قاجەتى قالمايتىن شىعار.
بەكەن قايرات ۇلىنىڭ قولىنان وسى كىتاپتى العان كەزدە «بۇل كىتاپتى وقىعان قازاق اتقا قايتا قونۋ كەرەك قوي!» دەدىك. الامان بايگە، كوكپار سەكىلدى ۇلتتىق ويىن ءۇشىن عانا ەمەس، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى كۇزەتەتىن ساربازدىڭ اتا- بابالارى قۇساپ ات ۇستىندەگى ايبارلى جاۋىنگەر بولاتىن ءساتى ەندى تۋعان ءتارىزدى. ويتكەنى قازاق تاريحىندا «جاياۋ اسكەر» دەگەن اتاۋ دا، تۇسىنىك تە بولماعان. ويتسە «قازاقتىڭ اتتى ارمياسىن» جاساقتايتىن ءبىر ارداگەر قولباسشى قالىڭ قازاقتىڭ ورتاسىنان تۋعان بولۋعا كەرەك!
اباي حامزا (ماۋقارا ۇلى)
اقتان قوڭىر
aikyn.kz
