تاريحتا سارايشىق قالاسى باعداتتان كەيىنگى دۇنيەجۇزىندەگى ءىرى قالالاردىڭ ءبىرى بولعان
سارايشىق (ساراي- جۇك) قالاسىن پايدا بولۋىن تاريحشى عالىمدار 13- عاسىرداعى شىڭعىس حان مەن باتۋ حاننىڭ شاپقىنشىلىعىمەن بايلانىستىرادى. ازىرگە بەلگىلى بولعان دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، بۇل ورىن تۋرالى جازبا مالىمەتتەر 14 ع. العاشقى جارتىسىنان باستالادى دا، ولاردا سارايشىق گۇلدەنگەن قولونەرى مەن ساۋدا قالاسى بولعاندىعى ايتىلادى.
ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ بارىسىندا قالاشىقتا نۋميزماتيكالىق ماتەريالداردان باسقا قالالىقتاردىڭ كوپتەگەن كۇندەلىكتى قولدانىس زاتتارى تابىلدى: قىشتان جاسالعان زاتتار (قۇمان، قۇمشى، شىعىر، قۇمىرالار، كوزەلەر، شىراقتار، تۇبەكتەر، كەسە، پيالا) وسىمدىكتەر مەن زوومورفتى ورنەكتەر جانە ءتۇرلى اراب شريفتىمەن، سونىمەن بىرگە، تراپەزۋندىق جانە قىرىم امفورالارىنىڭ بولشەكتەرى، قىتاي فارفورىنان جاسالعان تاباقتىڭ بولىكتەرىمەن بەزەندىرىلگەن. قازبالار بارىسىندا كوپتەگەن سۇيەكتەن، تەمىر مەن قولادان جاسالعان بۇيىمدار كەزدەسەدى. ودان باسقا، ورتاعاسىرلىق مونشانىڭ قالدىعى تابىلىپ، زەرتتەلدى.
ەۋروپا مەن ازيانى قاق ءبولىپ جاتقان جايىق وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىندا ورنالاسقان سارايشىق (سارايجۋك، سارايچۋك) شاھارىنىڭ ىرگەسى التىن وردا تۇسىندا، ناقتىراق ايتساق، 13 - عاسىردا قالاندى دەيدى عالىمدار. قالانى شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى، جوشىنىڭ بالاسى باتۋ حان (بيلىك قۇرعان ۋاقىتى 1221-1256 ج. ج. ) سالدىرعانى تۋرالى ءابىلعازى حان شەجىرەسىندە دە (17 ع) مول دەرەك كەلتىرىلەدى. كوپتەگەن كوپەستەر مەن ساياحاتشىلاردىڭ وسىناۋ جولداردىڭ باعىت باعدارلارى تۋرالى، تاۋارلاردىڭ سيپاتى مەن باعاسى جانە قاتىناس ءتاسىلى تۋرالى جازبالارى مەن حيكايالارى بىزگە دەيىن جەتىپ جاتىر. سارايشىقتا سالتاناتتى ساۋلەتتى سارايلار، كەرۋەن- سارايلار، مونشالار، مەشىت- مەدرەسەلەر جانە باسقا دا عالامات عيماراتتار سالىنعان. قالانىڭ وتە تاماشا جوبالانىپ سالىنعان ءتۇزۋ دە كەڭ كوشەلەرى مەن الاڭدارى بولعان. قالانىڭ كەلبەتىنەن شىعىستىڭ اسەرى ايرىقشا بايقالدى. كەرۋەن ساۋداسىنان كەلەتىن ءتۇسىم، اسكەري ولجا، جەرگىلىكتى حالىق تولەيتىن سالىق جانە اسا مول ارزان ەڭبەك كۇشىنىڭ ەسەبىنەن سارايشىق قالاسى تەز ءوستى.
سارايشىق تۋرالى العاشقى جازبا دەرەك قالدىرعان ارابتىڭ بەلگىلى گەوگراف- عالىمى، ساياحاتشىسى - يبن- باتۋتا. ول ءوزىنىڭ ساياحاتتارىنىڭ بىرىندە، 1334 -جىلى قالاعا كەلىپ، شاھاردى ارالاپ، ءوزىنىڭ «ومىرلىك ساياحات» اتالاتىن كىتابىنا مىنانداي ەستەلىك جازىپ قالدىرىپتى: «مەن دۇنيەجۇزىنىڭ ءبارىن ارالادىم. سول ارالاعان جەرلەرىمنىڭ ىشىندە سارايشىق قالاسى باعداتتان كەيىنگى دۇنيەجۇزىندەگى ءىرى قالالاردىڭ ءبىرى ەكەن. باعداتتاعىداي مۇندا دا قايىقتاردان جاسالعان كوپىر كوردىم، قالادا حاننىڭ سالتاناتتى سارايى، ءتورت مەشىت بار. قوناق ۇيلەردىڭ ەسەبىنە سان جەتپەيدى ەكەن. ءبىراق، مەن ولاردى كورىپ تاڭعالعان جوقپىن. مەنىڭ تاڭعالعانىم - جەر شارىن شارلاپ جۇرگەنىمدە، كورمەگەن ءبىر قىزىقتى سارايشىقتان كورۋىم بولدى. مۇندا سۋ ءاربىر ۇيگە ءوزى بارادى ەكەن» دەپ تەبىرەنە سۋرەتتەيدى. بۇدان سوناۋ 14 - عاسىردىڭ وزىندە- اق سارايشىقتا وركەنيەتتىڭ جوعارى دەڭگەيدە وركەندەپ تۇرعانىن كورۋگە بولادى.
بۇدان كەيىن سارايشىق جونىندە جازبا دەرەك قالدىرعان ورىس پاتشاسى يۆان گروزنىيمەن دوس بولعان اعىلشىن كوپەسى - انتونيي دجەنكينسون. ول 1558-59 ج ج. كاسپي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك جانە شىعىس جاعالاۋىنا ساياحات جاساۋى كەزىندە سارايشىق قالاسىنا سوعىپ بىلاي جازعان: «باتىستا پاريجدى كورۋ تاڭسىق، شىعىستا سارايشىقتى كورۋ تاڭسىق ەكەن. سول قۇمارلىقپەن سارايشىققا كەلىپ، كولىگىمنىڭ بولماي قالۋىنا بايلانىستى جارتى ايداي توقتاپ قالدىم. سوندا مەنىڭ بايقاعانىم، مۇندا ايىنا 700-گە دەيىن كەرۋەن كەلەدى ەكەن.»، - دەپ تامسانا جازادى.
ەل ىشىندە ءاز جانىبەك حان سالدىرعان سارايشىق قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى ايگىلى «سەكەر كولى» تۋرالى دەرەكتى اڭگىمە كوپ. سەكەر كولدىڭ ورنى قازىرگى سارايشىق اۋىلىنىڭ ورنىندا قالىپ قويعان. كولگە اققۋلار ۇنەمى قونىپ ءجۇرسىن دەپ جانىبەك حان ارنايى سەكەر توكتىرىپ قويادى ەكەن. بۇل كول «جانىبەك حاننىڭ اققۋ كولى»، «سارايشىقتىڭ اققۋ كولى» اتالىپتى. حان قىزى ءوزىنىڭ قۇربىلارىمەن بىرگە اكەسى جاساتىپ بەرگەن اققۋ ءمۇسىندى التىن قايىعىمەن (مۇراجايدا ساقتالعان سۋرەتى بار) قۇستارعا جەم بەرىپ، كىسىدەن ۇرىكپەۋگە ۇيرەتەدى. قۇس اتاۋلى جاز بويى سەكەر كولدە ەركىن ءجۇزىپ جۇرەدى ەكەن.
جوشى ۇلىسى تۇسىندا التىن وردانىڭ 16 شاھارىندا اقشا سوعاتىن سارايلار بولعان دەسەدى. ونىڭ ءۇش ءتۇرى، اتاپ ايتقاندا، جوعارىدا تابىلعان اقشالاردىڭ ءبىرازى سارايشىق قالاسىنىڭ وزىندە سوعىلعان. 1909 - جىلى جەرگىلىكتى بالىقشىلاردىڭ اۋىنا كەراميكالىق ءىرى قۇمىرا ءىلىنىپ شىققان. سول ۋاقىتتاردا قۇمىرانىڭ ءيىنى مەن بۇيىرىندەگى جازۋلاردى رەسەي ارحەولوگيالىق قوعامنىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ ماماندارى وقىعان. وندا قۇمىرادا كونە قىپشاق تىلىندە 32 ءسوز ورنەكتەلگەن. ول ءسوز ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىك» داستانىنداعى:
ادام كوركى - ءجۇز،
بۇل ءجۇز كوركى - كوز،
اۋىز كوركى - ءتىل،
بۇل ءتىل كوركى - ءسوز.
تاعى كورىك كىسىگە -
ءبىلىم مەن ونەر،
جانىن قۇربان ەتەر ءبىلىم ءۇشىن ەر،
- دەگەن شۋماق شىققان. ال بۇيىرىندەگى «بۇل كۇبىگە كوز جاسىن قۇيار بولار» دەپ جازىلعان. قۇمىرا ⅩⅢعاسىردا كۇيدىرىلىپ، دايىندالعان كورىنەدى.
وكىنشكە وراي، وسى ءبىر ءسان- سالتاناتى جاراسقان اسەم قالا 1580 -جىلى دون، ەدىل كازاكتارىنىڭ شاپقىنشىلىعىنان ءبىرجولاتا قيراپ، كۇلگە اينالدى. كەيىن رەسەي پاتشالىعى وتارشىلدىق بەكىنىس سالدى. ول قازان توڭكەرىسىنە دەيىن ساقتالىپ كەلدى. سارايشىق قالاسى جايىق وزەنىنىڭ ەڭ ءبىر شۇرايلى تۇسىندا ءارى اجەپتاۋىر بيىكتەۋ جەردە ورنالاسقان. ءبىراق سوڭعى ءجۇزجىلدىقتا جايىق ەجەلگى ارناسىن وزگەرتىپ، سارايشىق ورنىن قاق ءتىلىپ ءوتۋى - كونە شاھار جۇرتىنىڭ كوپ بولىگىنىڭ سۋ استىندا قالۋىنا اكەلىپ سوقتى.
1999 - جىلى قالا ورنىنا ەسكەرتكىش- پانتەون، مەشىت، مۇراجاي كىرەتىن سارايشىق مۇراجاي- قورىعى بوي كوتەردى. سارايشىقتا جەرلەنگەن جەتى حانعا ارنالىپ قۇلپىتاستار قويىلعان. بۇل قۇلپىتاستارعا، قارا مرامورعا جازىلعان حانداردىڭ اتتارى مەن حاندىق قۇرعان جىلدارى جازىلعان. بۇل حاندار: موڭكە تەمىر (1266-1282ج. ج)، توقتاعۋ (توقتى) (1291-1312ج. ج. )، جانىبەك (1343-1353 ج. ج. )، ءامىر وقاس (14 -1447ج. ج)، قاسىم حان (1511-1518 ج. ج)، شيح ماماي (1549-1554 ج. ج)، ءجۇسىپ حان ( 1549-1554 ج. ج).
ال، سارايشىقتى ناقتى عىلىمي تۇرعىدا جۇيەلى تۇردە العاش رەت 1937 -جىلى ن. ارزيۋتوۆ دەگەن ورىس عالىمى زەرتتەگەن. قازاق ارحەولوگياسىنىڭ اتاسى الكەي مارعۇلان ءوزىنىڭ 1950 ج. جۇرگىزگەن قازبا جۇمىستارى ناتجيەسىندە «قالا 12 ع. سالىنعان» دەپ كەسىپ ايتادى. بۇل پىكىردى، سوڭعى جىلدارى قالا ورنىندا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جۇرگەن رەسپۋبليكالىق ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى دا دالەلدەپ وتىر. الكەي مارعۇلاننىڭ ايتۋىنا قاراعاندا كەزىندە قالادا ۇلكەن قىش كۇيدىرۋ، تەمىر قورىتۋ سەحتارى مەن ۇستاحانا، اقشا جاساۋ شەبەرحانالارى بولعان. 1968 ج. بەرى مۇندا الكەي مارعۇلان اتىنداعى باتىس قازاقستان ەكسپەديسياسى تۇراقتى قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋدە. تاريحشى زەينوللا ساماشيەۆتىڭ دا جۇرگىزگەن قازبا جۇمىستارى - سارايشىق تاريحى ءۇشىن ۇلكەن ولجا بولدى.
التىن وردانىڭ تاريحي- گەوگرافيالىق ورنىن تۇبەگەيلى زەرتتەگەن عالىم ب. ل. ەگوروۆ اتالعان ءوڭىردىڭ 110 قالا مەن ەلدى- مەكەندەرىنە سيپاتتاما بەرگەن بولاتىن. ايتسەدە وسى قالالاردىڭ بۇگىنگى زامانىمىزعا جەتپەۋى، كەيبىرىنىڭ ورنى دا قالماۋى وكىنىشتى جاعداي. بۇل حالقىمىزدىڭ باسىنان وتكەن اۋىر تاريحي تاعدىرلار مەن شاپقىنشىلىقتىڭ سالدارىنان بولدى. بۇگىنگى كۇنى ورنى ساقتالىپ قالعان كونە قالالاردىڭ جۇرناعىن تاۋىپ، ولاردىڭ ءومىر سۇرگەن ءداۋىرى، ساۋلەتى مەن مادەنيەتى، ەكونوميكالىق كەسكىن- كەلبەتىن انىقتاۋ، كەشەگى تاريحتى بۇگىنگى تانىم- سانامەن باعامداۋ جولىندا جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتقانى قۋانتادى.
باقىتجول كاكەش
