حالقىنا قامقور بولعان قوڭىر قاجى
شىلىكتى جازىعىندا عۇمىر كەشكەن قوڭىر اتامىز ءوز ۋاقىتىندا سىيلى، قادىرلى ادام بولعان. مەككەگە بارىپ، قاجى اتانعان، اۋليە كىسى ەكەن. زامانىندا ەل بيلەگەن بۇتاباي، ءبي شايانباي، ساسان ءبي، باسقا دا شىعىستاعى بولىس، اتقا مىنەرلەرمەن سىيلاسىپ ءوتىپتى.
سوۆەتتىك داۋىردە شىلىكتى سوۆحوزىن 20 داي جىل باسقارعان، شارۋاشىلىق جايىنىڭ بىلگىر باسشىسى قالىم قۇنافيانوۆتىڭ «وتكەن كۇندە بەلگى بار» دەگەن كىتابىندا قوڭىر قاجى شامامەن 1873-جىلى تۋعان دەپ كورسەتىلەدى.
ال قاليحان التىنبايەۆ ءوز ەڭبەگىندە 1869-جىلى تۋعان دەپ دەرەك بەرەدى. قوڭىر قاجى - قوجان رۋىنىڭ حالىق قۇرمەتتەپ، توبەسىنە كوتەرگەن ءبيى. تاريحشى ەسكەندىر قۇرانبايەۆ «نايمان كەرەي» كىتابىندا قوڭىر قاجى 1908-جىلى قاجىعا بارعان، 1905-جىلى «قازاقستاننىڭ شەجىرە جازۋ قوعامىنىڭ مۇشەسى بولعان» دەگەن قۇندى دەرەكتەردى العا تارتادى.
بۇل ءسوزدىڭ دالەلى رەتىندە ەتنوگراف زەرتتەۋشى ۇستاز ە. قۇرانبايەۆ قوڭىر قاجىنىڭ قوجان رۋىنىڭ شەجىرەسىن جازعانىن جانە ول جازبانىڭ ءالى تابىلماي وتىرعانىنا وكىنىش بىلدىرەدى. بىرەۋ بولماسا بىرەۋدەن شىقسا دەگەن تاريحشىنىڭ ءۇمىتىن ەسكەرىپ، كوپ بولىپ شەجىرەنى تابۋعا اتسالىسۋعا ءتيىسپىز.
قوڭىر قاجىنىڭ اكەسى ءماجيت ماڭقي ۇلى - 19- عاسىردا ءومىر سۇرگەن، ەل قادىرلىسى بولعان سىيلى ادام. اتا قونىسى: شىلىكتى جەرىنىڭ قاراساي ءوڭىرى. ءماجيت مونكين ەسىمى 1873-جىلعى 7- قاڭتاردا سانكت-پەتەربۋرگتە II الەكساندر پاتشانىڭ قابىلداۋىندا زايسان جانە التاي قازاقتارىنىڭ دەپۋتاتسياسى ىشىندە كەزدەسەدى.
پاتشانىڭ وسى قابىلداۋىنا بارعان دەپۋتاتسيا قۇرامىنداعى ارحيۆتىك سۋرەتتە ءماجيت مونكين تارباعاتاي ەلى شىلىكتى بولىسىنىڭ ءبيى دەپ كورسەتىلەدى. قاجىلىققا بارعان ساپارىندا ومىردەن وتكەن تارباعاتاي تەكتىلەرىنىڭ ءبىرى.
سۋرەتتە جوعارى قاتاردا سول جاقتان ءتورتىنشى وتىرعان ءماجيت ماڭقي ۇلى
سونىمەن قوڭىر قاجى ءوز حالقىنا قانداي جاقسىلىق جاسادى؟ ونىڭ ەسىمىنىڭ ۇرپاقتان ۇرپاققا بويتۇمارداي ىلتيفاتپەن جەتىپ كەلە جاتقان سەبەبى نەدە؟ «اشارشىلىقتا جەگەن قۇيقانىڭ ءدامى توقتىقتا اۋىزدان كەتپەيدى» دەگەن ءسوز بار عوي حالىقتا.
مىنە وسى حالىقتىق ءسوزدىڭ ماعىناسىن قوڭىر قاجىنىڭ ەل-جۇرتقا سىڭىرگەن ەڭبەگىنەن ۇعامىز. 1928-جىل قازاقتىڭ مالىن تارتىپ الىپ، جانىن ساداقا قىلعان جىلدار. گولوشەكيننىڭ قولدان جاساعان اشارشىلىعى ەلگە جاپپاي كۇيزەلىس اكەلدى. وسى تۇستا قوڭىر قاجى شىلىكتى حالقىن امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، ەل-جۇرتقا باس بولادى.
شاعانوبا وزەنىنەن سارشيگە دەيىن جەتەتىن 35 شاقىرىمدىق توعاندى قولمەن قازدىرادى. بۇرىن-سوڭدى بولماعان وسىنداي جۇمىسقا قاتىسقان ادامداردى ءوزىنىڭ مال-جانىمەن تاماقتاندىرادى. ورتاعا بەرىپ، مالدان ايىرىلعانشا، ونى تۋعان حالقىنىڭ يگىلىگىنە اينالدىرۋدى ويلايدى. وسى عاسىرلىق شارۋانى باستاپ، ونى ابىرويمەن اياقتاپ، ۇيىمداستىرۋشى اقىل يەسى رەتىندە حالىقتىڭ ىقىلاسىنا يە بولادى.
شىلىكتى حالقىنىڭ ەگىن ەگىپ، تارتىلعان توعاننان مال سۋارىپ، اشارشىلىقتان باسقا جەردەگىدەي جاپپاي ەمەس، امان وتۋىنە سىڭىرگەن قوڭىر قاجىنىڭ حالىقتىق ەڭبەگى ۇمىتىلماۋعا ءتيىس.
سوندىقتان بولار تارباعاتاي يگى جاقسىلارىنىڭ ءبارىن ولەڭگە سىيعىزعان ءارىمجان جانۇزاق ۇلى «جاجەڭ» اتانعان زەينوللا بۇتاباي ۇلىنا ارناعان ۇزاق تولعاۋىندا قوڭىر قاجىنىڭ ەسىمىن ەرەكشە ىلتيپاتپەن اتايدى.
قوڭىر قاجىنىڭ تاعدىرى ەل مەن جەرگە وسىنداي كوسەمدىك جاساپ، ۇلىلىق تانىتسا دا، سوۆەتتىك زاماننىڭ جىلىمىق قاباعىنا قاراماستان، قۋدالاۋعا تۇسەدى. قازاقستاندى سول تۇستا باسقارعان فيليپ گولوشەكيننىڭ كولحوزعا ادامداردى زورلاپ تارتۋ ساياساتى كەزىندەگى «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن» دەگەن ۇراندى سويقانىن استارلاپ ۇققان بابامىز كوزىنىڭ تىرىسىندە، قولىندا مال-جانى تۇرعاندا وزىنە زيرات تۇرعىزادى.
بۇل سول كەزدەگى داۋلەتتى ادامدار سالتىنا دا جاتاتىن ءىس ەدى. وكىنىشكە قاراي، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ «شاش ال دەسە باس الاتىن» قۇيىرشىقتارى قاجىنى زيرات تۇرعىزدى دەپ، تۇرمەگە جابادى. حالىق ءۇشىن سىڭىرگەن ەڭبەگى ارقاسىندا ودان بوساپ شىعادى. ءبىراق ومىرىنەن تىنىشتىق كەتەدى.
1930-جىلى قىتاي ەلىنە كەتۋگە بەل بۋادى. قاجى اتامىز كەتەرىندە «ءيا، اللا، جاراتقان يەم! وزىمە ارناپ سالدىرعان مەكەنىمدى وزىمە بۇيىرتا گور. جات جەردە سۇيەگىمدى قالتىرا كورمە» دەگەن تىلەۋمەن اتتانعان ەكەن دەگەن اڭگىمەنى ۇلكەندەر ايتىپ وتىراتىن.
قاجىنىڭ وسى تىلەۋى قابىل بولادى. 1946-جىلى سوۆەت ۇكىمەتى ونىڭ كولحوز قۇرىلىسىنىڭ باستاپقى كەزەڭىندەگى اتقارعان شارۋالارىن ەسكەرىپ، ەلگە قايتا قايتۋعا رۇحسات بەرەدى. وكىنىشتىسى، قاجىنىڭ تۋعان جەردەگى عۇمىرى ۇزاق بولمايدى. 1947-جىلى قوڭىر قاجى ومىردەن وزىپ، اللا ءوزى سالدىرعان سارشيدەگى زيراتىنان توپىراق بۇيىرعان ەكەن.
ەندى قوڭىر قاجى بابامىزدىڭ ادامي تاعىلىمدارى تۋرالى حالىق جادىندا ساقتالعان عيبراتتارى تۋرالى بىرەر ءسوز.
ەرتەدە ەلدىڭ يگى جاقسىلارى باس قوسقان ءبىر جيىندا «ادامعا نە سەرىك؟ تەنتەك نەشەۋ؟ وكىنىش نە؟» دەگەن سۇراقتاردىڭ تاربيەلى ءمانى جونىندە وي ءوربيدى. جيىندا وتىرعان قوڭىر قاجى بابامىز، باسىنداعى تاقياسىن، ءبىر كيىپ، ءبىر شەشىپ، قولىنا الىپ وتىرىپتى. عيبراتتى ءسوز ايتاردا قاجىنىڭ وسىنداي ادەتى بار ەكەن. ونى بىلەتىن جۇرت ءۇنسىز تىڭداپتى. سوندا قوڭىر قاجى:
«ءار ادامدا ءۇش سەرىك، ءتورت تەنتەك، ەكى وكىنىش بولادى. ءۇش سەرىك ول: عىلىم مەن ونەر، ادامنىڭ قۇداي قوسقان جارى. الدىمەن - عىلىم سەرىك. وقىپ، زەردەڭە جيعانىڭدى ءوزىڭ بىرەۋدى تاربيەلەپ وقىتىپ، بىلگەنىڭدى ايتپاساڭ، ونى سەنەن ەشكىم تارتىپ الا المايدى. ەكىنشى - ونەر سەرىك. ونى دا ەشكىم ۇرلاپ تا، تارتىپ تا الا المايدى. بۇل ەكەۋى مىنەرگە ات، ىشەرگە اس بولادى. ءۇشىنشى - جار سەرىك. ايەلى ولسە، قاڭعىرىپ باسى ەر قالادى. ەرى ولسە، اڭىراپ، بوزداپ ايەلى قالادى. ءتورت تەنتەك دەگەنىمىز: ءبىرىنشى - كوز تەنتەك. جانارى ءوشىپ، بويىنان جانى شىقپاي ادامنىڭ كوزى تويمايدى. ەكىنشى - كوڭىل تەنتەك. «كوڭىل جۇيرىك پە، كوك دونەن جۇيرىك پە؟» دەپ بەكەر ايتىلماعان. بۇلتقا ءمىنىپ، جايدى قامشى ەتىپ دۇنيەنى اينالعىڭ كەلەدى. ءۇشىنشى تەنتەك - ءومىر.
كەشە تۋعان بالاسىڭ، قايدا كەتىپ باراسىڭ؟ و، داريعا، 25 تە قايراتىڭ تولىق، اقىلىڭ كەمشىن، 40 تا اقىلىڭ تولىق، قايراتىڭ 25 جاستاعىداي ەمەس. بالالىق، بوزبالالىق، جىگىتتىك داۋرەنگە قايتا ءبىر ورالتپاي زىر ەتىپ، قاريالىق دەگەن كەلمەستىڭ كەمەسىنە اكەپ مىنگىزەدى. قامشىنىڭ قىسقا سابىنداي بولىپ، زىر ەتىپ وتكەن ومىردەن وكىنىشىڭ مەن ماڭدايىڭا جازعان سىباعا-سىيىڭدى كورگەن تۇستەي ەنشىلەپ اتتانىپ كەتە باراسىڭ.
ءتورتىنشى تەنتەك - ءولىم. كارىنىڭ كارىلىگىن سىيلاپ، ۇيالمايدى. جاستىڭ جاستىعىن اياپ، قايمىقپاي كەسەلىمەن، دەرتىمەن جالاڭداپ كەلەدى. ەكى وكىنىش دەگەنىم: ءبىرىنشىسى - ونسىز دا قىسقا ءومىردىڭ جارتىسىن كورىپ، جارتىسىن كورمەي، ۇيقىمەن وتكىزەسىڭ. ەكىنشىسى - قولىڭداعى بايلىق. ول شىڭ باسىنداعى قىراۋ سياقتى، كۇن جىلت ەتسە ەرىپ جوق بولادى. ال باقپەن كەلگەن بيلىك - كيىم ەتەگىندەگى شاڭ سياقتى، قاعىپ قالساڭ ۇشىپ كەتىپ، جوق بولادى»، - دەگەن ەكەن.
ەل اعاسى قوڭىر قاجى ءماجيت ۇلىنىڭ زيراتى
وسىنداي تاعىلىمدى ارتىندا ءسوز قالتىرعان قوڭىر قاجى اسقان دومبىراشىلىعىمەن دە ايماققا بەلگىلى بولعان. ول - «بوزتورعاي»، «بۇلبۇل»، «كەرمارال»، «قارلىعاش»، ت. ب. كۇيلەردى ومىرگە اكەلگەن ونەرپاز جان.
امال جوق، ۋاقىتىندا زەرتتەۋشى ىزدەۋشى ادامدار بولعاندا بابامىزدىڭ بۇل شىعارمالارى دا انىقتالىپ قالار ما ەدى؟! اعايىندى رامازان مەن بەدەلبەك ءابىلماجينوۆتار ورىنداپ، «قازاق» راديوسىنىڭ التىن قورىنا حالىق كۇيى دەپ جازدىرعان «بوزتورعاي»، «بۇلبۇل» كۇيلەرى بارشا قازاقتىڭ اسىل قازىناسىنا اينالدى.
ساعىنبەك اقان ۇلى،
زاڭعار كارىمحان.
e-history.kz
