قىتايدان ورالعان جاس قانداسىمىز قوستانايدا تۇرۋدى تاڭدادى
الايدا، شەتەلدە مەكەندەپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ سانى ءبىر ىزگە تۇسپەگەن.
دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ينتەرنەت سايتىنداعى دەرەكتەر بىلايشا سويلەيدى: رەسەيدە 1 ميلليون 400 مىڭعا جۋىق، وزبەكستاندا 1500 ميلليونعا جۋىق، قىرعىزستاندا 70 مىڭعا جۋىق، موڭعوليادا 100 مىڭنان استام، قىتايدا 2 ميلليونعا جۋىق، تۇركيادا 20 مىڭنان استام قازاق بار. بۇل مالىمەتتەردەن قىتايداعى قازاقتاردىڭ سانى كوپ ەكەنىن اڭعارعان بولارسىز. ەلدەن جىراقتا جۇرگەن وسىنشاما قانداس قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتىر؟
جۋىردا مۇكەن قۇناقىن ەسىمدى قىتايلىق قانداسىمىز قوستانايعا وقۋعا كەلىپتى دەگەن حاباردى ەستىدىك. كەيىپكەرىمىزدى ىزدەپ بارىپ، سۇحباتتاستىق. التايدىڭ ار جاعىنداعى اعايىننىڭ اماندىعىن سۇراپ بىلدىك.
- قىتايداعى قازاقتاردىڭ ءومىر سالتى قالاي، كۇنكورىسى، تۇرمىستارى شە؟
- مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونومياسىندا تۋىپ ءوستىم. ونداعى قازاقتار وتباسىندا مىندەتتى تۇردە قازاق تىلىندە سويلەسەدى. سوڭعى جىلدارى ۇكىمەت قوس ءتىل دەگەن جوبا باستادى. جوبا بويىنشا ورتا مەكتەپتەردە انا ءتىلى مەن ادەبيەتى قازاقشا وتەدى. باسقا ساباقتار قىتايشا وقىتىلادى. قازىر قىتاي قازاقتارىنىڭ ءبارى بىردەي قازاقي ەمەس، اۋىتقۋ بار، جەرگىلىكتى جەردىڭ مادەنيەتىن، ءتىلىن قابىلداۋ بايقالادى. قىتايداعى قازاقتار اتا- بابامىزدىڭ ۇلتتىق سالت- ءداستۇرىن ساقتاپ، بۇگىنگە دەيىن جەتكىزدى. توي- دۋمانداعى ءجون- جورالعىلار بۇزىلماي كەلە جاتىر. ناۋرىز مەيرامى، قۇربان ايت، ورازا ايت ەڭ ۇلىق مەرەكەمىز. ۇلتتىق ونەردى دە ۇمىتقانىمىز جوق. كۇيتىڭ دەگەن قالا بار. وندا ارنايى ونەر مەكتەبى جۇمىس ىستەيدى. قوبىز، دومبىرادا ويناۋدى، ءان ايتۋدى ۇيرەتەدى. «قارا جورعا» ءبيىن بىلەسىز عوي؟ ! ونى قىتاي قازاقتارى قازاقستانعا جەتكىزىپ، تاراتتى.
التاي ايماعىنىڭ شىڭگىل اۋدانىندا قازاقتىڭ حالىق ءبيى «قارا جورعانى» 10 مىڭ 300 ادام بيلەپ، گيننەس كىتابىنا جازىلدى. قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. جەرگە ەگىن ەگەتىندەرى دە كوپ. ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرى دە شىققان. قىتايدا 56 ۇلت مەكەندەيدى. ەل ىشىندە از جانە كوپ ۇلت دەپ ەكىگە بولىنەدى. قىتاي ۇلتى كوپ ۇلتتىڭ قاتارىنا، ال قازاقتار از ۇلتقا جاتادى. از ۇلتتارعا دەگەن ۇكىمەتتىڭ ساياساتى وڭ. جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن جاستاردى جۇمىسقا ورنالاستىرادى. باسپانامەن قامتۋعا ارنالعان باعدارلامالارى جەتكىلىكتى. حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋمەن اينالىساتىن ارنايى ورگان بار. اتالعان ورگانعا بارىپ ديپلومىڭىزدى تىركەتەسىز. ولار 24 ساعاتتىڭ ىشىندە ءبىر حابارىن بەرەدى. ماماندىعىڭىز بويىنشا جۇمىس تابۋعا كومەگى بار.
ەگەر، ءوز كۇنىمدى ءوزىم كورەمىن نەمەسە كاسىپكەرلىكپەن اينالىسامىن دەسەڭىز، ءوسىمسىز نەسيە الاسىز. قىتايداعى قازاق جاستارى ەلدەگى جاڭالىقتى ينتەرنەتتەن وقىپ، ۇلكەندەرگە ايتىپ بەرەدى. ۇلكەندەر ونى ءوزارا تالقىلاپ، وي قورىتادى. قازاقستاننىڭ ەسترادا انشىلەرى قىتايعا ءجيى كەلىپ، كونسەرت قويادى. روزا رىمبايەۆا باستاعان انشىلەر، قاراقات پەن قىدىرالى، ءمادينا ءسادۋاقاسوۆا، قايرات نۇرتاس تا بار. بۇرىن «شانشار» ، «باۋىرجان- شوۋ» ءازىل- سىقاق تەاترلارى ءجيى كەلەتىن.
ءار ادام ءۇشىن وتاننىڭ ورنى بولەك. قىتايداعى قانداستار قازاقستانعا كەلگىسى كەلەدى. قازاقستانعا كەلىپ ازاماتتىق الا الماي كەيىن قايتقان باۋىرلارىمىز دا بولدى.
- اتامەكەنگە ورالۋ قيىن با؟ قانداي كەدەرگى بار؟
- ەشقانداي قيىن ەمەس. ءبىراق قىتاي ازاماتتىعىنان شىقتى دەگەن انىقتامانى الۋ قيىن. اتالعان انىقتامانى قازاقستاندا تالاپ ەتەدى. زاڭنىڭ وسىنداي تومپاق تۇستارى كەدەرگى. قازاقستانعا كەلگەن جاستار جاڭا ورتاعا بەيىمدەلە الادى. اتامەكەندى دامىتۋ ماقساتىندا جۇمىس ىستەگىسى كەلەتىندەر وتە كوپ. مەنىڭ باستى ماقساتىم سول. ەلدىڭ ەكونوميكاسىن كوتەرۋگە ۇلەس قوسقىم كەلەدى. قوستانايعا العاش كەلگەندە تاڭ قالدىم. تاپ- تازا، بۇزىلماعان قالا. ەسىك تەرەزەسى جابىق، جاي جاتقان، تىنىش جاتقان كيىز ءۇي سياقتى. سول كيىز ءۇيدىڭ ەسىك- تەرەزەسىن اشۋ كەرەك، جۇرتتىڭ نازارىن وزىمىزگە اۋدارۋ كەرەك. قوستانايدىڭ كوركەم تابيعاتىن سىرتقا كورسەتۋ كەرەك. تۋريزمدى دامىتقىم كەلەدى.
قىتايعا سوڭعى بارعانىمدا تۋريستىك كومپانيالارمەن سويلەستىم. ونداعى قازاقتار استانا، الماتى، بۋرابايدى ارالاپ، قىتايعا كەيىن قايتادى. قازاقستاننىڭ باسقا قالالارىن بىلمەيدى. مەن سول كوشتىڭ باسىن قوستانايعا بۇرعىم كەلەدى. قالاداعى دەمالىس ورىندارىن، مۇراجاي مەن تەاترلاردى كورسەتسەم دەيمىن. جەرگىلىكتى اقىن- جازۋشىلارمەن كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرساق جاقسى ەمەس پە. ازىرگە، وسى ويدى پىسىقتاپ، زەرتتەۋ ۇستىندەمىن. اتامەكەندى ءبىر كورگىسى كەلەتىن قازاقتار كوپ. ولار از اقشا جۇمساي وتىرىپ قازاقستانعا ساياحاتتاعىسى كەلەدى. ەل كورىپ، جەر تانىعىسى كەلەتىن ازاماتتارعا باعىت- باعدار بەرسەم دەگەن وي. قوستانايدا ءوندىرىس ورىندارى مۇلدە از. جەڭىل ونەركاسىپ، كيىم- كەشەك سالاسىن باستاۋ كەرەك. قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا قولدانىلاتىن تۇرمىستىق زاتتار، قالام، سىرىڭكە، تاراق، قوناق ۇيلەرگە ارنالعان سابىن سياقتى ۇساق- تۇيەكتى شىعارۋدان باستاعان ءجون. مۇنداي زاتتاردىڭ ءوندىرىسى وتە وڭاي ءارى ءوتىمدى تاۋار. وسىلايشا، وتاندىق وندىرىسكە ۇلەس قوسۋعا بولادى.
قىتاي قازاقتارى قازاقستانداعى جاڭالىقتارعا ەلەڭدەپ وتىرادى. كەيدە ەلدەگى كەلەڭسىز وقيعالاردى ەستىپ قالادى. سوعان ساي كوپشىلىكتە تەرىس پىكىر قالىپتاسادى. قوستانايدى ورىس ءتىلدى ايماق، قازاقتار از دەپ بىلەدى. سوندىقتان ۇلكەندەر قورقىپ، بالالارىن سولتۇستىككە جىبەرگىسى جوق. وسى بارعانىمدا ولار دا مەنەن ەلدەگى حال- احۋالدى سۇراپ جاتىر. ۇكىمەتتىڭ ساياساتى قالاي، قولداۋ بار ما؟ قانداستارعا دەگەن كوزقاراس قانداي؟ ءبارىن بىلگىسى كەلەدى. قانداستاردى الاڭداتاتىنى جەر ماسەلەسى. سىرتتان قونىس اۋدارعان وتانداستارعا جەر بەرسە، وزدەرى- اق پانا بولار باسپانا تۇرعىزىپ الادى. قازاقستانعا كوشىپ كەلە سالا باسپانا الۋ مۇمكىن ەمەس. جۇمىس تابۋ، كۇنكورۋگە باس قاتىرمايدى.
- كەيىنگى ءوسىپ كەلە جاتقان بالالار قازاقشا ۇمىتىپ قالادى- اۋ دەگەن قورقىنىش بار ما؟
- ارينە، بار. اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى. قىتايدا كەيىنگى جىلدارى قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ سانى ازايىپ بارا جاتىر. بالالار قىتايشا وقىپ، قىتايشا جازادى. سوعان ساي قىتايشا ويلاۋعا بەيىمدەلە باستايدى.
- جەكە باسىڭىز، وتباسىڭىز تۋرالى بىرەر ءسوز.
- شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونومياسىنداعى بۇراتالا وبلىسىندا تۋىپ ءوستىم. شىڭجاڭنىڭ ورتالىعى ءۇرىمجى قالاسىندا جوعارى وقۋ ورنىن ءبىتىردىم. شىڭجاڭ اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىندە «جانۋارلار عىلىمى» ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم الدىم.. قازاقتىڭ بالاسىمىن. اتا كاسىپ دەگەن بار. اكەمنىڭ اكەسى بايداش ءومىر بويى مال باققان كىسى. سولاردىڭ ىزىنەن وكشەلەپ كەلە جاتقان ۇرپاق بولعان سوڭ وسى كاسىپتى جالعاۋ پەرزەنتتىك پارىزىمىز دەپ ءتۇسىندىم. اكەمنىڭ اتى - قۇناقىن بايداش ۇلى. انام - باعدات ورازالى قىزى. اتا- انام باستاۋىش سىنىپتىڭ مۇعالىمدەرى بولعان. اكەم انا ءتىلى، انام ماتەماتيكا پانىنەن ساباق بەردى. قازىر ەكەۋى دە زەينەتكەر. وتباسىندا ءتورت ۇل، ءبىر قىز وستىك. ۇلكەنى - بەكەن بۇراتالا قالاسىندا مەديا ورتالىقتا تەحنيكالىق مامان، ەكىنشىسى - وكەن اراسان اۋداندىق ساۋىقتىرۋ ورنىندا اسپاز، ءۇشىنشىسى مەن - مۇكەن. زۋلفيا دەگەن قارىنداسىم قارابۇقا قالاشىعىندا ەمحانادا مەيىربيكە، كەنجەمىز جاركەن اراسان اۋدانىندا جۇمىس ىستەپ جاتىر.
- قوستانايعا العاش كەلگەن كۇنىڭىز ەسىڭىزدە مە؟
- بىلتىر شىلدە ايىندا كەلىپ، ەكى كۇن بولىپ كەتتىم. ەكى كۇننىڭ ىشىندە ابدەن قينالدىم. كوشەدە تاكسي توقتامايدى. ءبىر ساعات كوشە بويىندا تۇردىم، سوندا ءبىر- اق كولىك توقتادى. كولىك جۇرگىزۋشى شىمكەنتتىك جىگىت اعاسى ەكەن. ماعان كومەكتەسىپ، جول كورسەتتى. سول كىسىگە قاتتى رازىمىن. قوستاناي ۇناعان سوڭ تامىزدا قايتا كەلىپ، ماگيستراتۋراعا وقۋعا ءتۇستىم. ۇدەمەلى يندۋستريالدى- يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسىمەن گرانتقا ءتۇستىم. قابىلداۋ كوميسسياسىندا قۇندىزاي ەسىمدى كىسى كومەكتەسىپ، وسىنداي باعدارلاما بار ەكەنىن ايتتى.
- قوستاناي قالاسىندا تۇرىپ جاتقانىڭىزعا التى اي بولىپتى. نە بايقادىڭىز، قانداي وي ءتۇيدىڭىز؟
- جەرگىلىكتى تۇرعىندار دايىن نارسەگە قۇمار، ەڭبەكتەنۋگە، تەر توگۋگە جالقاۋ سياقتى. ەڭبەك ەتپەسە تابىس كەلمەيدى. جامانداعان بولمايىن، ءبىراق، كوزگە ۇرىپ تۇرعانى كەمشىلىكتىڭ ءبىرى - قازاقشا سويلەيتىندەر از. سۇراق قويساڭىز ورىسشا جاۋاپ بەرەدى. جانعا باتاتىن شىندىق وسى. باسقاسىنىڭ ءبارىن شەشۋگە بولادى. قازىر ق م ۋ- دىڭ جاتاقحاناسىندا تۇرىپ جاتىرمىن. قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە وقيمىن دەگەن ادامعا بارلىق جاعداي جاسالعان. قىتايداعى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنان كەم ەمەس. ۋنيۆەرسيتەتتە « ءبىلىم ورتالىعى» بار. ىزدەگەن كىتاپتىڭ ءبارى سول جەردەن تابىلادى. وقىرمان بيلەتىنىڭ كومەگىمەن كىتاپتى تەگىن الاسىز. ال قىتايدا اقشاسىن تولەيسىز، ساتىپ الاسىز. اتتەگەن- ايى قازاق ءتىلدى وقىتۋشىلار از. قازاقشا سويلەيتىن جوعارى ءبىلىمدى، پروفەسسورلار از. مەن ورىس توبىندا وقىپ جاتىرمىن. ورىسشا ۇيرەنەمىن دەپ ءوز- وزىمە ءسوز بەردىم. ءبىراق مۇنداعى ءتىل ۇيرەتۋشىلەر ساعاتىنا بەس مىڭ تەڭگە سۇرادى. سوندىقتان، ورىس ءتىلىن قىتايداعى قازاقتان ينتەرنەت ارقىلى ۇيرەنىپ جاتىرمىن. قوستاناي قالاسىنىڭ تازالىعى، مادەنيەتى ۇنادى. قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە الماتىنى - ارۋ قالا دەپ اتاساق، سولتۇستىك ايماقتىڭ سۇلۋ شاھارى - قوستاناي دەر ەدىم. بۇل جەردەن قازاق ءالىپبيىنىڭ اتاسى - احمەت بايتۇرسىن ۇلى شىققان. ەڭ العاش توتە جازۋدى ويلاپ تاپقان الاش زيالىسى. شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونومياسىنىڭ قازاقتارى ءالى كۇنگە سول توتە جازۋدى پايدالانادى. قوستانايدىڭ بيدايى حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىمال. بالا كەزىمنەن قازاقستاندى كورۋدى ارماندايتىنمىن. سوندىقتان، جاز ايلارىندا استانا مەن الماتى قالالارىنداعى تۋىستارىما قىدىرىپ باردىم. اتامەكەندەگى اعايىنداردان قوستانايدىڭ كەرىم تابيعاتىن ەستىدىم. وسىلايشا قوستانايعا كەلدىم. قازاقستان حالقىنا، قوستاناي قالاسىنىڭ تۇرعىندارىنا جاقسىلىق تىلەيمىن. ءتول جاڭا جىلىمىز ناۋرىز مەيرامى كەلە جاتىر. ەلىمىز وركەندەي بەرسىن. تىنىشتىق، بەيبىتشىلىك بولسىن. ەلدىڭ جاعدايى جىلدان جىلعا وڭالا بەرسىن.
قىمبات دوسجانوۆا
www.kostanaytany.kz
