احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قىزىعۋشىلىعى
رەسەيدە شىعاتىن باسپا ءسوز بەتىندە قازاق حالقىنىڭ ەتنوگرافيالىق تۇرمىس- تىرشىلىگىن الۋان قىرىنان قامتىعان جاريالانىمدارمەن قاتار وقتا- تەكتە كوركەم فوتوسۋرەتتەر دە باسىلىپ تۇردى. ماسەلەن، 1988 -جىلى ماسكەۋدەگى ۆ. ي. لەنين اتىنداعى كىتاپحانانىڭ «ارنايى قورىنان» «تۋرگايسكايا گازەتانىڭ» 1903 -جىلعى №25, 26, 28, 31, 32, 44 ساندارىندا كوشپەلى قازاق تۇرمىسىن سيپاتتايتىن عاجايىپ فوتوسۋرەتتەردى تاماشالاۋعا بولادى.
سوڭعى جىلدارى رەسەيدىڭ ۇلى پەتر اتىنداعى انتروپولوگيا جانە ەتنوگرافيا مۋزەيىنىڭ قورىندا ساقتالعان حالقىمىز ءومىرىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن بەينەلەيتىن سيرەك كەزدەسەتىن سۋرەتتەر توپتاستىرىلعان فوتوالبوم جارىق كوردى. الاش زيالىلارىنىڭ ءومىرىن ءار قىرىنان تانىتاتىن تاريحي سۋرەتتەرمەن دە وقىرمان قاۋىم كوزايىم بولا باستادى. سونىمەن قاتار الاش ارىستارى اراسىندا فوتو- كينو ونەردى سەرىك ەتىپ، زور قىزىعۋشىلىقپەن ماشىقتانعاندار بارشىلىق. بۇعان دەيىن جازىلعانداي شاڭگەرەي بوكەي ۇلى (1847- 1920) فوتوعا تۇسىرۋمەن اۋەستەنىپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن ءبىرسىپىرا كەرەمەت سۋرەتتەرى ساقتالعانى ءمالىم.
اعارتۋشى- ۇستاز، عۇلاما عالىم، كوسەم تۇلعا احمەت بايتۇرسىن ۇلى دا قولىنا فوتوكامەرا ۇستاپ، ءوز ءداۋىرىنىڭ سان الۋان قايتالانباس تىلسىم ءساتىن قاز- قالپىندا سۋرەتكە تارتۋدى ادەتتەگى سۇيىكتى ىسىنە اينالدىردى. ءبىلىمپاز جان سۋرەت ونەرىمەن شۇعىلدانعان قازىرگى فوتواپپاراتتىڭ جەتىلمەگەن قارابايىرلىعى مەن كۇردەلىلىگى سونداي - بىردەن ءتىلىن تاۋىپ، قىر- سىرىن تەگىس مەڭگەرىپ كەتۋ وڭايعا سوققان جوق. ونىڭ سەبەبى تابيعي جارىق كوزىنە بايلانىستى وبەكتيۆتى دالمە- ءدال ەسەپپەن اشىپ- جاۋىپ، سۋرەتكە تۇسىرگەندە قولمەن رەتتەۋ - كاسىبي داعدى مەن اسا شەبەرلىكتى تالاپ ەتەتىن.
قازاق دالاسىندا كەڭ ەتەك جايا قويماعان توسىن ونەردى ماشىقتانعان مامانداردىڭ وتە سيرەك كەزدەسۋى جانە بۇل سالادا تاجىريبەنىڭ ازدىعى دا اسەر ەتكەنى ءسوزسىز. سول سياقتى ەلدى مەكەندەر ەلەكتر جەلىسىمەن تولىق قامتىلماعاندىقتان فوتوسۋرەتتى ازىرلەۋ ۇدەرىسى نەگىزىنەن بىلتە شامنىڭ كومەگىمەن ىسكە اساتىن. ال فوتوسۋرەتتى شىعارۋ بارىسىندا ارنايى حيميالىق ءدارى- دارمەكتەردى پايدالانۋ ناتيجەسىندە قاجەتتى ەرتىندىلەردى دايىنداي ءبىلۋدىڭ دە ماشاقاتى شاش ەتەكتەن ەدى.
مۇنداي قيىندىققا قاراماي فوتوونەردى احمەت بايتۇرسىن ۇلى كاسىبي شەبەر يگەرگەنىن بىزگە جەتكەن جالعىز سۋرەتىنەن انىق اڭعارۋعا بولادى. ول فوتوبەينەنىڭ ءبىر شەتى جىرتىلعان، تولىق ەمەستىگىن كوزى ءتىرى كۋاسى - اسىلدىڭ سىنىعى شولپان احمەت قىزى مەن گۇلنار ءمىرجاقىپ قىزى دۋلاتوۆا اپايلارىمىزدىڭ ءوز اۋىزدارىنان ەستىگەن ەدىك. ەندى الگى جادىگەر سۋرەت تاريحىن بايانداماس بۇرىن ءسال شەگىنىس جاساپ، ءوز توپشىلاۋىمىزشا، احاڭنىڭ فوتوونەردى ۇيرەنۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىق ىقىلاسىن وياتقان سەبەپكە توقتالساق.
انا ءتىلىن تۇرلەگەن احاڭ تۇڭعىش رەت ءتول ەملەمىزبەن جارىققا شىعارعان ۇلىتتىق مەرزىمدى باسپا ءسوز "قازاق" گازەتىن (1913- 1918) باستىرىپ تۇرعان شاقتا باسىلىمدى فوتوسۋرەتپەن بەزەندىرىپ، دەرەكتىلىگى مەن ەستەتيكالىق اسەرلىلىگىن ءتيىمدى قولداناتىن قاجەتتى قۇرال- اسپاپتىڭ زارۋلىگى - ەرىكسىز قولبايلاۋ بولىپ، شاراسىزدىقتان تالاي مارتە ىشتەي قىنجىلتقان ەدى. شاكىرتتەرگە ارنالعان ءىزاشار، ءتولتۋما مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ بىرنەشە باسىلىمىن تولىقتىرىپ، دايىنداۋ ۇستىندە اۋاداي قاجەت ۇلىتتىق ءتالىم- تاربيەلىك ءمانى زور، بوياۋى قانىق ورىندالعان فوتوسۋرەتتەردىڭ جەتىسپەۋى - ەڭبەكتىڭ كورنەكىلىك ساپاسى مەن اجارى كەلىستى تارتىمدىلىعىنا نۇقسان كەلتىردى. سوندىقتان احاڭ فوتواپپاراتقا قولى جەتەتىن مۇمكىندىك تۋا قالسا، بۇل ونەردى عىلىم- ءبىلىم سالاسىنداعى ىزدەنىسىنە شىعارماشىلىق تايانىش ەتۋدى كوزدەدى.
ول بۇل ماقساتىنا جەتتى. سۋرەتكەردىڭ فوتوكامەراسىنا وتاندىق تاريحىمىزدان ورىن الۋعا ءتيىس ماڭىزدى قوعامدىق- ساياسي وقيعالار، كۇرەسكەر سەرىكتەرىنىڭ ۇلت مۇددەسى جولىنداعى ازاپ پەن قاۋىپ- قاتەرگە تولى تاعدىر تالكەگى، تالاي- تالاي دامدەس، ارالاس- قۇرالاس ايماڭداي جاقسى مەن جايساڭ ازاماتتاردىڭ بەينەسى، وتباسىلىق ومىردەگى قىزىقتى ساتتەر نازاردان تىس قالماعانى ءشۇباسىز. التى الاش ارداق تۇتقان احاڭنىڭ جەكە مۇراعاتىندا ساقتالعان ۇلىتتىق فوتوشەجىرەنى مازمۇندىق، تاقىرىپتىق جاعىنان بايىتاتىن قۇندى سۋرەتتەردىڭ ءبىر پاراسى - باسپاعا وتكىزىلىپ، قولدى بولىپ، كوز جازىپ قالعان "مادەنيەت تاريحى" ىرگەلى زەرتتەۋىندە يلليۋستراتسيا رەتىندە ەنگىزىلگەن ەكەن.
ورنى تولماس رۋحاني قازىنا تۋرالى ەسكە تۇسكەندە وزەكتى اشى وكىنىش ورتەپ وتەدى. 1936 -جىلى احمەت بايتۇرسىن ۇلى قازاقستاننىڭ ورتالىق مۋزەيىنە ۇلىتتىق تۇرمىستىق زاتتار تۋرالى كەڭەس بەرۋشى قىزمەتىنە قابىلدانادى. ءسويتىپ مۇراجاي قورىنداعى ورىستىڭ قىلقالام شەبەرى ن. حلۋدوۆتىڭ قازاق ومىرىنە ارنالعان سەريا بەينەلەۋ ونەرىنە تالعامپاز جان ساراپتامالىق سىن پىكىر جازىپ، رەالدى شىندىقتى بۇرمالاعان ورەسكەل قاتەلىگىن ناقتى دالەلدەرمەن تالداپ، تۇزەتۋ جاساۋى كەسكىندەمە ونەرى سالاسىنا قوسىلعان سۇبەلى ۇلەس دەپ باعالاۋعا تۇرارلىق. دەمەك، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ فوتوونەردى ۇرشىقتاي ءيىرىپ، دوڭگەلەتىپ اكەتۋى زاڭدى قۇبىلىس ەكەن.
