ءاليحان بوكەيحاننىڭ بەيمالىم سۋرەتتەرى
وسىعان بايلانىستى ءاليحانتانۋ عىلىمىنىڭ بەلگىسىز بولىپ كەلگەن قىرلارىن اشۋعا تالپىنعان بولاتىنبىز. ناتيجەسى جامان ەمەس، بوكەيحاننىڭ بىرنەشە بەيمالىم سۋرەتتەرى تابىلدى.
العاشقىسى - بوكەيحاننىڭ ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتاتى بولعان كەزدەگى تەريوكيدە تۇسكەن سۋرەتتەرى. الەكەڭنىڭ سەمەي وبلىسى قازاقتارىنىڭ اتىنان ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋما دەپۋتاتى سايلانعانىن بىلەمىز. وكىنىشكە قاراي، سول كەزدە دالا ولكەسى گەنەرال- گۋبەرناتورىنىڭ نەگىزسىز جارلىعىمەن، 3 اي بويى پاۆلودار تۇرمەسىندە وتىرىپ، دۋما جۇمىسىنا قاتىسا الماعان بولاتىن. ال تۇرمەدەن شىعىپ، پەتەربورعا ەندى جەتكەندە پاتشانىڭ ۇكىمىمەن دۋما تاراتىلدى. سوڭى نە بولدى؟ دۋمانىڭ بىرنەشە دەپۋتاتى بۇل شەشىمگە قارسى بولىپ، نارازىلىق اكتىسىن قابىلداۋ ءۇشىن فينليانديانىڭ ۆىبورگ قالاسىنا جينالدى. ەكس- دەپۋتاتتار (اراسىندا ءاليحان دا بار) حالىقتى پاتشانىڭ بۇيرىعىنا باعىنباۋعا شاقىرىپ، «ۆىبورگ ۇندەۋىنە» قول قويدى (تومەندە ۇسىنىلىپ وتىرعان سۋرەتتەر وسى كەزدە ءتۇسىرىلدى) . مۇنىڭ دا ارتى ءاليحاننىڭ تاعدىرىنا ءوز تاڭباسىن قالدىردى. ۇندەۋگە قول قويعانى ءۇشىن ءۇش اي پەتەربور سوت پالاتاسىنىڭ شەشىمىمەن سەمەي تۇرمەسىنە قامالدى. دەپۋتات بولىپ قايتا سايلانۋىنا تىيىم سالىندى. ءتىپتى، مەرزىمدى باسىلىم شىعارۋعا دا شەكتەۋ قويدى. سونىڭ كەسىرىنەن ءاليحان بوكەيحان «يرتىش»، «وميچ» جانە «گولوس ستەپي» گازەتتەرىن شىعارسا دا، باس رەداكتورى رەتىندە باسقا كىسىلەردىڭ ەسىمىن كورسەتتى.
ءبىرىنشى سۋرەت تۋرالى. بۇل سۋرەت «رۋسسكوە سلوۆو» گازەتىمەن بىرگە شىعاتىن «يسكرى» جۋرنالىنىڭ 1906 -جىلدىڭ 30 - ماۋسىمىنداعى №30 -سانىندا جاريالانعان ەكەن. جۋرنالدىڭ 389-بەتىندە باق ىشىندە جينالىس قۇرىپ جاتقان دۋمانىڭ ەكس- دەپۋتاتتارىنىڭ سۋرەتى باسىلىپتى. وسى سۋرەتتەگى ورىندىققا جاقسىلاپ جايعاسىپ، قىرىنان قاراعان كۇيى تەرەڭ ويعا شومىپ وتىرعان ادام - ءبىزدىڭ ءاليحان بوكەيحان. وسى سۋرەتتى بەلگىلى تاريحشى، سۇلتانحان اققۇل ۇلىنا كورسەتىپ، تۇسىنىكتەمە بەرۋىن سۇراعان ەدىك.
«ءاليحانI دۋمانىڭ كۇشتەپ تاراتىلۋىنا نارازى بولىپ، ۆىبورگ قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى تەريوكي مەكەنىندە 200 دەپۋتاتپەن بىرگە ايگىلى «ۆىبورگ ۇندەۋىنە» سالىمگەرەي ءجانتورين ەكەۋى 10 -شىلدەدە قول قويدى. 1907 -جىلى جەلتوقسانىندا پەتەربور سوت پالاتاسىنىڭ ارنايى سوتىمەن 3 ايعا تۇرمە جازاسىنا كەسىلەدى. ال 1908- جىلدىڭ جازىندا تۇرمە جازاسىن وتەۋ ءۇشىن ءوز ەركىمەن سەمەيگە كەلىپ، تۇرمەگە قاماۋىن كۇتىپ 3 اي جاتقان. كۇزدە سەمەي تۇرمەسىنە جابىلىپ، 1909 -جىلدىڭ كوكتەمىندە، ياعني 3 ەمەس، 8 اي وتىرىپ شىعىپ، تۇرمەدەن بوساتىلعان بويدا ساماراعا جەر اۋدارىلعان. مىنا سۋرەت سول تەريوكي مەكەندە تۇسىرىلگەن. سۋرەتتى العاش رەت كورىپ وتىرمىن. مەنىڭ 1992 -جىلى تاپقانىم «ۆىبورگ ۇندەۋىنە» قول قويىپ بولعان سوڭ تۇسكەن ەكىنشى توپتىق سۋرەت بولاتىن. ول سۋرەت 1995 -جىلى « ءا. بوكەيحان. تاڭدامالى - يزبراننوە» جيناعىندا شىققان» دەپ جاۋاپ بەردى سۇلتانحان اققۇل ۇلى. سۇلتەكەڭ ايتىپ وتىرعان 1992 -جىلى تاپقان «ۆىبورگ ۇندەۋىنە» قول قويىپ بولعان سوڭ تۇسكەن توپتىق سۋرەتى دە «يسكرى» جۋرنالىنىڭ ءدال وسى سانىندا جاريالانعان ەكەن.
ايتپاقشى، تەريوكي مەكەنىندە تۇسىرىلگەن ءبىر عانا ەمەس، بىرنەشە سۋرەتتە ءاليحاننىڭ بەينەسى بار بولىپ شىقتى. بۇل سۋرەتتەردەن كەزىندە كارل بۋللا سەريا جاساعان ەكەن. ونىڭ ءبارى قازىر سانكت- پەتەربور ورتالىق مەملەكەتتىك كينوفوتوقۇجاتتار ارحيۆىندە (تسگاكففد) ساقتاۋلى تۇر. ونىڭ اراسىندا الەكەڭنىڭ داستارقان باسىندا وتىرىپ تۇسكەن سۋرەتى جانە باق ىشىندە گازەت ۇستاپ تۇرىپ تۇسكەن سۋرەتتەرى بار.
ەكىنشى سۋرەت تۋرالى. بۇل سۋرەت امىرە ايتباكيننىڭ ۇلى ومارعاليدىڭ جەكە ارحيۆىندە ساقتالعان ەكەن. مۇندا ك س ر و عىلىم اكادەمياسى ۇيىمداستىرعان قازاقستاندى زەرتتەۋ ەكسپەديتسياسى ەكونوميكالىق وتريادىنىڭ تولىق قۇرامى بەينەلەنگەن. ومارعالي وسى ەكسپەديتسيانىڭ لوبورانتى بولعان ەكەن. ءۇشىنشى قاتاردا سول جاقتان ەكىنشى تۇرعان سول كىسى. ال الدىڭعى قاتارداعى سول جاقتاعى ءبىرىنشى ادام - ءاليحان بوكەيحان. بۇل سۋرەتكە قاتىستى ءجاميلا بەكمەتوۆا «قارقارالىنىڭ اعارتۋشىلارى» ماقالاسىندا: «1927 -جىلى ك س ر و عا قازاقستاننىڭ ءبىرقاتار وبلىستارىن زەرتتەۋگە ارنالعان كەشەندى ەكسپەدياتسيا ۇيىمداستىردى. ەكسپەديتسيا قازاقستاننىڭ وبلىستارىن ارالاپ، ماتەريالدار جينادى. اۋىلداردى ارالاپ، قازاقتاردىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىنە قاتىستى مالىمەتتەر تاپتى. وسى ەكسپەدياتسيانىڭ ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ءاليحان بوكەيحان بەكىتىلدى. ومارعالي ەكسپەديتسيانىڭ لوبورانتى قىزمەتىن اتقاردى. وسى ەكسپەديتسيادان كەيىن ول قاتتى اۋىرىپ، ۇيىنە قايتقان جانە وسى 1927 -جىلى دۇنيەدەن وتكەن» دەپ جازادى.
بۇل سۋرەتكە قاتىستى سۇلتانحان اققۇل ۇلىنان تۇسىنىكتەمە سۇراعانىمىزدا، ءاليحانتانۋشى سۋرەتتىڭ تۇسىرىلگەن ۋاقىتى 1927 -جىل ەمەس، 1925 -جىل ەكەنىن ايتتى. جانە تاعى ءبىر جاڭالىق: سۋرەتتەگىلەردىڭ اراسىنان جاس الكەي مارعۇلاننىڭ بارىن انىقتادى.
«بۇل سۋرەتكە تۇسىنىكتەمە بەرسەم: 1925 -جىلى جازدا ءاليحان ك س ر و عىلىم اكامەدياسىنىڭ انتروپولوگيالىق ەكسپەديتسياسىنىڭ ەكونوميكالىق بلوگىن باستاپ، ول كەزدەگى اداي ويازى، قازىرگى ماڭعىستاۋ، اتىراۋ، اقتوبە وبلىستارىن زەرتتەگەن. بۇل سۋرەت سول كەزدە تۇسىرىلسە كەرەك. سۋرەتتە قاق ورتادا كەپكە كيگەن، قىرىن قاراپ تۇرعان جاس الكەي مارعۇلاندى دا كورۋگە بولادى. وسى ەكسپەديتسيا جۇمىسىن ەرتە اياقتاپ، كۇزدى كۇنى س. پ. شۆەتسوۆپەن ەكەۋى قىزىلورداعا ا. بايتۇرسىن ۇلى مەن م. دۋلاتوۆقا قوناققا بارىپ، ۆوكزالدا ۇلت كوسەمىن قاز ا س س ر حالىقكومىنىڭ ءتوراعاسى ن. نۇرماق ۇلى كۇتىپ الادى. قىزىلوردادان اقتوبەگە ورالعان ساتىندە ءاليحان ستاليننىڭ نۇسقاۋىمەن تۇتقىندالىپ، ماسكەۋگە كىسەندەلىپ جەتكىزىلىپ، بۋتىركاعا جابىلادى. قارت بالشەبەك، لەنينشىل «ەسكى گۆارديانىڭ» ءبىر وكىلى، ۆاسيلي شەلگۋ- نوۆ ستاليننىڭ كرەملدەگى كابينەتىنە ەسىكتى تەۋىپ كىرىپ كەلىپ: «كوبا، سەن كىمدى تۇتقىنداعانىڭدى بىلەسىڭ بە؟ بۇل ءبىزدى ماركسيزمگە ۇيرەتكەن بوكەيحانوۆ، دەرەۋ بوسات! - دەگەندە، ستالين «ەسكى بالشەبەكتىڭ» مىسىنا قارسى تۇرا الماي، تەلەفونمەن «بوساتىڭدار!» دەپ نۇسقاۋ بەرۋگە ءماجبۇر بولعان. بۇل سۋرەتتىڭ تاريحى وسىنداي» دەيدى ءاليحانتانۋشى.
تابىلعان تاريحي سۋرەتتەر الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۇلعالىق قاسيەتىن اسقاقتاتپاسا، كەمىتپەيدى. ءوزىنىڭ 150 جىلدىعى قارساڭىن- دا قازاق جۇرتى ءاليحانىنىڭ بەلگىسىز قىرلارىنا قانىعىپ جاتسا، بۇل دا ءبىر عانيبەت ەمەس پە؟ «ءتىرى بولسام، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن» دەگەن قازاقتىڭ ليدەرى. ولاي بولسا، ءاليحانعا ءبىز قىزمەت ەتپەسەك، ونىڭ ەل ءۇشىن قىلعان مول ەڭبەگىن ەسكەرمەسەك، وتكەلى كوپ ءومىر جولىنان ساباق الماساق، قۇر بوسقا ءتىرى جۇرگەنىمىزدەن نە پايدا؟ ەندەشە، ءاليحانتانۋ عىلىمىنىڭ اشىلار جاڭالىقتارى ءالى الدا دەپ سەنەمىز.
سەرىكبول حاسان
«ايقىن»
