قازاق زيالىلارى قالاي قالىپتاستى؟
قاي ەلدە بولماسىن حالقىنىڭ قامىن جەپ، ەلىنىڭ بولاشاعىن جارقىن ەتۋگە شىنايى تالپىنىپ، ادامدىق بورىشىن ادال وتەپ جۇرگەن ازاماتتار قاتارى سيرەك بولسا دا بار. ولاردى ءبىز - كوزى اشىق نەمەسە ينتەلليگەنتتى ادامدار دەپ جاتامىز. ينتەلليگەنسيا ءسوزى باستاپقىدا گرەكتىڭ «noesis» - «سانا، تۇسىنىك» دەگەن سوزىنەن شىققان. ۋاقىت وتە كەلە گرەك ءسوزى سول ماعىناسىندا ريم مادەنيەتىندە «ىntelligentia» اتاۋىمەن پايدا بولدى. ول ءسوزدى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ريم كومەدياسىنىڭ وركەندەتۋشىسى، دراماتۋرگ پۋبليي تەرەنتسيي قولداندى. ينتەلليگەنسيا - «لاتىنشا تۇيسىكتى ويشىل، ەستى ءبىلىمپاز» دەگەن ءسوز. قوعامدا ينتەلليگەنسيا، ينتەلليگەنتتى ادام قانداي بولۋ كەرەكتىگى تۋرالى سان الۋان پىكىرتالاستار ءجيى بولىپ تۇرادى. قازاق عىلىمىندا ينتەلليگەنسيا ءسوزىنىڭ ورنىنا «زيالى» ۇعىمىن ءجيى پايدالانامىز. زيالىلىق، زياتكەرلىك ادامنىڭ جوعارعى مادەنيەتتىلىگىن، اقىل- پارساتى مەن ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنىڭ جيىنتىعىن بىلدىرەتىن ۇعىم.
«زيالى قاۋىمدى» تەك شىعارماشىلىق ينتەلليگەنسيانىڭ بالاما اتاۋى رەتىندە قابىلداۋ كەڭەستىك كەزدەن قالعان كوزقاراس ەكەنى جاسىرىن ەمەس. الايدا، «ينتەلليگەنسيا» ، «زيالى قاۋىم» دەپ - قانعا سىڭگەن اتا- بابالارىمىزدىڭ اسىل قاسيەتىن بۇزباعان، حالىقتىڭ مۇڭ زارىنا قۇلاق اسىپ، شەشىمىن تابۋعا تىرىسقان، ۇلتتىڭ ۇلتتىعىن ۇيىستىرا بىلگەن، ءوز كورگەن بىلگەنىن وزگەگە ۇيرەتكەن، توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن ىسىمەن دالەلدەي العان، مەملەكەتىنە تيىتتەي بولسا دا ۇلەسىن تيگىزگەن، جاڭاشا ويلاي بىلەتىن، ءوز ىسىنە ادال، تاۋەكەلگە بەل بۋعان كۇرەسكەر ادامداردى اتاساق بولادى. ەۋروپادا «ينتەلليگەنتتى» دەگەننىڭ ورنىنا «ينتەللەكتۋالدى» دەگەن تەرميندى پايدالانۋ سانگە اينالعان. اراسىندا ايىرماشىلىق جوق. دەگەنمەن، «ينتەللەكتۋالدى» دەپ تەك سانالى، جان- جاقتى ءبىلىمدى ادامداردى اتادى. مەنىڭشە، زيالى ورتا ءۇشىن تەك سانالى، ءبىلىمدى بولۋ ازدىق ەتەدى. شىنايى ينتەلليگەنت ۇلتىن ءسۇيىپ، ەلىنىڭ پاتريوتى بولۋى شارت. زيالىلىقتى ادامدار ءار زاماندا ءارتۇرلى قابىلدادى، وزىنشە باعالادى. ينتەلليگەنسيانىڭ تاريحىنا ۇڭىلەتىن بولساق، ونىڭ العاشقى ماعىناسى قوعام ءۇشىن، ونىڭ دامۋى ءۇشىن ۇلەس قوسا وتىرىپ، قوعامنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن قۇرايتىن توپتىڭ ەڭ كورنەكتى، تاڭداۋلى وكىلدەرى. قاشاندا ۇلتتىڭ بىرلىگى، حالىقتىڭ رۋحى ەل باسىنا كۇن تۋعاندا سىنالادى. سول كەزدە عانا ولاردىڭ شىنايى بەت بەينەسى ايقىندالىپ، ەل باستاعان جاناشىرلاردىڭ وزىق ويلى توبى قالىپتاسادى. ينتەلليگەنسيانىڭ باستى مىندەتى رۋى مەن تايپاسىن قورعاۋ ەمەس، جالپى ۇلتىن، وتانىن قورعاۋ بولسا، سوندا عانا جالپىۇلتتىق مۇددە رۋلىق مۇددەدەن جوعارى قويىلا باستايدى.
ينتەلليگەنسيا - زيالىلار، ەڭ الدىمەن، عىلىمدى، تەحنيكانى، ونەردى، ءبىلىمدى دامىتۋشىلار. ماناش قوزىبايەۆ «كيەلى تاۋەلسىزدىك» اتتى كىتابىندا: «ينتەلليگەنسيا تەرمينىن XIX عاسىردىڭ 70 -جىلدارىندا پ. د. بوبورىكين دەگەن ورىس جازۋشىسى ەنگىزدى. الايدا، ودان سول كەزگە دەيىن زيالى قاۋىم بولمادى دەۋگە بولمايدى. ويتكەنى، ول وي ەڭبەگى مەن دەنە ەڭبەگى شىققان كەزدەن - سوناۋ انتيكالىق جانە ورتاعاسىرلىق كەزەڭنەن بوي كورسەتكەندى» ، - دەپ جازادى. بۇل ۇعىم، ءسوز بۇرىن قازاق سوزدىگىنىڭ قولدانىسىندا جوق بولعانىمەن، ونىڭ ءمانىسىن قازاق: «يماندىلىق جاسى ۇلكەندى سىيلاۋ، كىشىگە قامقور بولىپ، جۇيەلى سويلەۋ» ، - دەپ تۇسىنگەن.
ينتەلليگەنسيا - وزگەشە الەۋمەتتىك ۇدەرىس رەتىندە قازاق دالاسىندا ەرتە كەزدەن دامىدى. ەلباسىمىز ءوز سوزىندە: «قازاقتىڭ تاريحىندا قازاق ۇيالاتىن ەشتەڭە جوق!» ، - دەپ كەسىپ ايتقان بولاتىن. شىندىعىندا، ءبىز تاريحىمىزدى كوز قاراشىعىنداي ساقتاۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، تاريح قويناۋىندا «قازاق» دەگەن مارتەبەلى ۇلتتىڭ جوعىن جوقتاپ، بارىن اسقاقتاتا بىلگەن تالاي ساڭلاقتارىمىزدىڭ بولعانى راس. سوناۋ ساق پاتشاسى توميريستەن سوڭعى حان كەنەسارىعا دەيىن، مۇستافا شوقاي مەن ءاليحان بوكەيحانوۆتاردان قايرات، ءلاززاتتارعا دەيىن قانشاما ۇلت زيالىلارى ءومىر ءسۇردى. كونە ءداۋىر مەن ورتاعاسىرلارداعى قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىك ءۇردىسىن، حالىق بولىپ قالىپتاسۋىن، ەل بيلەگەن حاندار، جىراۋلار، ابىزدار، باتىرلار مەن بيلەر سىندى العاشقى قازاق دالاسىنىڭ زيالى قاۋىمى رەتتەپ وتىردى. ساق، عۇن، تۇركى، وعىز، قىپشاق ۇرپاقتارى وزىق ويلى، بولاشاقتى بولجاپ جانە سوعان وراي ارەكەت ەتە بىلگەن قاسيەتى بولعان. شوقان، اباي، ىبىراي سىندى ۇلت ينتەلليگەنتتەرى «مىڭمەن جالعىز الىسىپ»، حالىقتىڭ مۇددەسىن قورعادى.
ينەتەلليگەنتسيانىڭ قوعامداعى الەۋمەتتىك- ساياسي ءرولى وتە زور. ⅩⅨ عاسىردا مۇعالىمدەردى، جازۋشىلاردى، سۋرەتشىلەردى، دارىگەرلەردى، زاڭ قىزمەتكەرلەرىن، ارتىستەردى زيالى قاۋىم وكىلدەرىنە جاتقىزدى. جىل وتكەن سايىن ينتەلليگەنسيالار سانى ارتىپ وتىردى. وعان قوعامنىڭ وزگە دە سالالارىندا قىزمەت ەتەتىن ازاماتتار قاتارى قوسىلدى. ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ ساياسي قىزمەتىندەگى باستى ماقساتى ۇلتتىق جانە جالپى قوعامدىق قۇندىلىق بولدى. ۇلتىمىزدىڭ وركەنيەت مىنبەرىنەن كورىنۋى - ۇلتتىڭ ينتەلليگەنسياسىنا بايلانىستى. ينتەلليگەنسيا تاسادا ەمەس، ەل تىرلىگىنىڭ ىشىندە ەتەنە ارالاسا جۇرەدى. ونىڭ باستى ميسسياسى دا سول. بۇگىنگى قوعامنىڭ تۇسىنىگى بويىنشا، ينتەلليگەنسيانى - وقىعان، جوعارعى وقۋ ورنىن، ودان كەيىن ماگيستراتۋرا، دوكتورلىق قورعاعان عالىم نەمەسە اقىن- جازۋشىلار، قوعام قايراتكەرلەرى دەپ ويلايدى. بۇنى دا قاتە پىكىرگە جاتقىزۋعا بولماس. الايدا، ول ءتىزىمنىڭ ىشىندە تىزىلگەندەردىڭ بارلىعى دەرلىك ينتەلليگەنت ەمەس. ناعىز ينتەلليگەنت ءوزى ءبىلىپ قانا قويماي، ءوز بىلگەنىن وزگەگە دە ۇيرەتە جۇرەدى.
ال، قاۋىمنىڭ كوڭىلىنەن سوزىمەن ءىسىنىڭ بىرلىگى بولعاندا عانا شىعا الادى. ناعىز ينەلليگەنتتەردىڭ كوپ بولۋى قوعام ءۇشىن پايدالى. سەبەبى، ۇلتتىڭ ينتەلليگەنسياسى جويىلسا، ول ۇلتتىڭ رۋحى السىرەيدى. بۇنى تاريحتىڭ ءوزى الدەقاشان دالەلدەپ وتكەن. قازاق زيالىلارى ءارقاشاندا ۇلتتىڭ رۋحىن اسقاقتاتىپ، تاۋەلسىزدىگىن الۋ جولىندا كوپ كۇرەستى. سوندىقتان دا، ولار ستاليندىك ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرىعىنا جاپپاي ىلىكتى. 1925 -جىلى 29 مامىردا ءستاليننىڭ الماتىعا جولداعان حاتى قازاقتىڭ ماڭداي الدى تۇلعالارىنىڭ كوزىن جويۋ ساياساتىنىڭ جۇرگىزىلۋىنە سەبەپشى بولدى. سول كەزدەگى قازاق زيالىلارىنىڭ كورگەن قاسىرەتىن جەتكىزۋ وتە اۋىر ەدى. ساياسي سۇرگىن كەزىندە قازاق وركەنيەتىنىڭ قايماعى - قانشاما زيالىلارىمىز اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. ولار ەلىنىڭ قامى ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ جۇرگەندە، «حالىقتىڭ اراسىنا ىرىتكى سالدى» دەگەن ايىپپەن حالىقتىڭ جاۋى ەتىپ شىعاردى. الاش كەزەڭى قالىپتاستىرعان زيالى قاۋىم وكىلدەرىنەن انا ءتىلىمىز - قازاق تىلىنە ارنالعان ەڭبەكتەرى، ءتىل جولىنداعى كۇرەستەرى - ولاردىڭ ۇلتتىق مۇددە الدىندا ەتكەن قاجىرلى ەڭبەكتەرى قالدى. ولار ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ ويانۋىنا ىقپال ەتتى. الاش زيالىلارىنىڭ باستى ارماندارىنىڭ ءبىرى قازاق دالاسىن ساۋاتتاندىرۋ ەدى. ىبىراي التىنساريننىڭ سارا جولى ولارعا ۇلگى بولا ءبىلدى. ويتكەنى، الدىڭعى قاتارلى ەلدەرمەن يىق تىرەستىرە الاتىن جاعدايعا جەتۋ ءۇشىن جاڭا عىلىم- ءبىلىمدى يگەرۋ ماڭىزدى ەكەنىن ولار ءتۇسىندى. بۇل دەگەنىمىز قازاق شەتىنەن ساۋاتسىز بولدى دەگەن ءسوز ەمەس. سەمەنوۆ- تيان- شانسكيي قازاقتار تۋرالى جازباسىندا: «بۇلاردى وقىتۋدىڭ قاجەتى جوق. سالت- داستۇرلەرى تۇگەل تۇنىپ تۇرعان ءبىلىم»، - دەگەن ەكەن. راس، ۇلتىمىز قاشاندا ءسوز تابا بىلەتىن شەشەندىگىمەن، ەل باستاي بىلەتىن كوسەمدىگىمەن، توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن تابا بىلگەن دانالىعىمەن ەرەكشەلەنە بىلگەن دارا حالىق. ءتىپتى، جەتى اتاعا تولماي قۇدالاسپاۋ سالتى دا، قازاقتىڭ قانىنىڭ اسىل تەكتى ەكەنىنىڭ ايعاعى. الايدا، ولارعا ءوز ءالىپبيىن قالىپتاستىرىپ، قازاق قوعامىن وتارلىق ەزگىدەن الىپ شىعاتىن، دامىپ كەتكەن ەلدەر قاتارىنا قوساتىن جولداردى ىزدەۋ كەرەك بولدى. الاش زيالىلارىنىڭ ايتقان: «اقىل دا، ۇستالىق تا وقۋمەن، ىستەۋمەن جۇرە ۇلعايادى. ءدۇنياداعى جەر بيلىگى كۇننەن- كۇنگە اقىلدى، ۇستا جۇرت قولىنا اۋىپ بارادى. ەۋروپادا ۇلىق پاتشا اتانعان جۇرت حالىقتىڭ اقىلدى ۇستالىعىنا سۇيەنىپ، ۇلىق پاتشا بولىپ وتىر»، - دەگەن ءسوزى دالەل.
ءبىرقاتار الەۋمەتتانۋشىلار بيلىك ءار كەزدە دە ينتەلليگەنسياعا قىسىم جاسايتىنىن، ماجبۇرلەيتىنىن دالەلدەپ وتىر. ستاليندىك قۋعىن- سۇرگىن قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ كوزىن جويىپ قانا قويعان جوق، ولاردىڭ وتباسىلارىنا دا قىسىم ءتۇسىردى. ايىپتالعان ۇلت زيالىلارىنىڭ بالالارى مەن وتباسى مۇشەلەرىنە «حالىق جاۋىنىڭ تۋىسى» دەپ ايدار تاعىپ، ەل ىسىنە ارالاستىرمادى. تەك جازىقسىز جازالانعان زيالىلار اقتالىپ شىققاننان كەيىن عانا، تۋىستارى ەڭسەسىن كوتەرىپ، دەنەسىن تىك ۇستاپ جۇرە الاتىن جاعدايعا جەتتى. ەل باسىنا تۋعان وسى كۇن، قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قازاق جۇرتىن ويسىراتقان تراگەديا ەدى. 30-شى جىلداردىڭ اياعىنا قاراي تولىق سالتانات قۇرعان «ستالينيزم» قازاق ينتەلليگەنسياسىن جويعانىمەنەن، الاش يدەياسىن ولتىرە المادى. ول حرۋشيەۆتىڭ، برەجنيەۆتىڭ بيلىك جۇرگىزىپ تۇرعان تۇسىندا دا قازاق دالاسىنا رۋح سىيلادى.
ۇلى وتان سوعىسى دا قازاق بالاسىنا از قيىنشىلىق الىپ كەلگەن جوق. سوعىس دۇربەلەڭى قالىڭ بۇقارانىڭ بەرەكەتىن قاشىردى. كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا ءوسىپ جەتىلگەن ينتەلليگەنسيانىڭ باسىم بولىگى (1941-45 ج. ج. ) ۇلى وتان سوعىسىندا اجال قۇشتى. سوعىس وتى تالايلاردى جالمادى. وسى كەزدە ع. مۇسىرەپوۆ، س. مۇقانوۆ، ع. مۇستافين، ب. بۇلقىشەۆ، ج. ساين، ك. ازىربايەۆ، ق. امانجولوۆ، ج. جابايەۆ سىندى اقىن- جازۋشىلار حالىقتار دوستىعىنىڭ جارشىسى بولا ءبىلدى. ماسكەۋ تۇبىندەگى قيان- كەسكى ۇرىستاردا باتالون كومانديرى اعا لەيتەنات باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ جەكە باسىنىڭ ەرلىگى مەن كومانديرلىك شەبەرلىگى ايقىن كورىندى. قاتاڭ يدەولوگيالىق ءتارتىپ كەزىندە اتاقتى جاۋىنگەردىڭ قاھارماندىق ەرلىگى ءوز دارەجەسىندە باعالانبادى، تەك 1990 -جىلى قايتىس بولعاننان كەيىن جۇرتشىلىقتىڭ كوپ جىلعى تالابى ورىندالىپ، باۋىرجان مومىش ۇلىنا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا قازاق ينتەلليگەنسيانىڭ الدىندا جاۋ شەبىن بۇزىپ، جەڭىسكە جەتۋ ماقساتى تۇردى. مايدانداعى جاۋىنگەرلەردىڭ رۋحىن كوتەرگەن دە ۇلت زيالىلارى ەدى. ساياسي رەپرەسسيانىڭ ۇشقىنى 40-جىلدىڭ سوڭى مەن 50-جىلدىڭ باسىندا يدەولوگيالىق تۇرعىدا ءوز جالعاسىن تاپتى. وسى جولعى قۋعىنداۋ عىلىم سالاسىنا، ادەبيەت پەن ونەر، تاريحقا قارسى جۇرگىزىلدى. قايتادان ۇلت زيالىلارى اراسىندا «بۋرجۋازياشىل- ۇلتشىل يدەولوگيانى دارىپتەۋشى» دەگەن ساياسي كىنا جايى قوزعالعان- دى. قاتتى سىنعا ىلىككەندەر قاتارىندا 1943 -جىلى باسىلعان «قازاقستان تاريحى» بولدى. ءدال سول ۋاقىتتاردا ە. بەكماحانوۆتىڭ الماتىدا قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە «ⅩⅨ عاسىردىڭ 40-20 -جىلدارىنداعى قازاقستان» اتتى مونوگرافياسى جارىق كوردى. اسىرا سىلتەۋ مەن كۇدىكشىلدىك بەلەڭ العان وسى تۇستا، ە. بەحماحانوۆتىڭ كەنەسارى قاسىموۆتىڭ باتىر ەكەنىن دالەلدەگەن ونىڭ مونوگرافياسىن دا، ءوزىن دە جازاعا تارتتى. ول 1951 -جىلى ۋنيۆەرسيتەتتەگى جۇمىسىنان قۋىلدى، پارتيا قاتارىنان شىعارىلدى. 1952 -جىلى ە. بەكماحانوۆتى 25 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىپ، گۋلاگ- تىڭ الىستاعى لاگەرىنىڭ بىرىنە ايداۋ جونىندە ۇكىم شىعارىلدى. كوپ ۇزاماي ءتيىستى ورگاندارعا جازعان كوپتەگەن ارىزدارىنىڭ ناتيجەسىندە، اننا ميحايلوۆنا پونكراتوۆانىڭ كومەگىنىڭ ارقاسىندا 1954 -جىلى 16 -اقپاندا ونىڭ ءىسى جابىلىپ، ءوزى بوستاندىققا شىقتى.
ونىڭ بار ايىبى كەنەسارىداي قازاق باتىرىن اقتاپ، ونىڭ ەرلىگىن جاريالاعانى بولدى. ويتكەنى، كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىس قىزىل يمپەرياعا قارسى جۇرگىزىلگەن سوعىس بولعانىن بارلىعىمىز بىلەمىز. ال، رەسەيدىڭ بيلىگىنە قارسى ساياسات جۇرگىزگەن ادام ول كەزدە باتىر ەمەس ەدى. 40-جىلداردىڭ سوڭى مەن 50-جىلداردىڭ باسىندا وسى سىندى ساياسي ايىپتاۋلارعا بەلگىلى عالىمدار مەن مەملەكەت قايراتكەرلەرى ا. جۇبانوۆ، ح. جۇماليەۆ، ە. يسمايلوۆ، ل. دومبروۆسكيي، ق. ساتپايەۆ، م. اۋەزوۆ، ت. تاجىبايەۆ ىلىكتى. ءبىرقاتار بيولوگ عالىمدارعا، دارىگەرلەرگە، گەولوگتارعا «كوسموپوليت» دەگەن ايىپ تاعىپ، قىزمەتتەن قۋدى. قازاق حالقىنىڭ ينتەلليگەنسياسىن جويۋ ساياساتى 20-30 -جىلدار مەن 40-50 -جىلدار ارالىعىمەن شەكتەلمەي، 1986 -جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە جالعاسىن تاپتى.
1960-1970 -جىلدارى قازاقتىڭ ۇلتتىق ينتەلليگەنسياسى تولىق قالىپتاستى. قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ تاريحى جايلى زەرتتەلگەن العاشقى كىتاپ ج. قاراعۇسوۆتىڭ «وكتيابر ريەۆوليۋتسياسى تۋدىرعان قازاق كەڭەس ينتەلليگەنسيانىڭ تاريحى» («كازاحسكايا سوۆەتسكايا ينتەلليگەنسيا، روجدەننايا وكتيابرەم» ) اتتى شاعىن كىتاپشاسى ەدى. وكىنىشكە وراي، ول كىتاپشادا دەرەكتەر كوزى وتە از بولدى. كوممۋنيزمنىڭ قۇرىلۋى كەزىندەگى ينتەلليگەنسيانىڭ دامۋى تۋرالى تەك 60-جىلدارى جاريالانعان جەكە عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىندە كورىنىس تاۋىپ وتىردى. دامىعان سوتسياليستىك قوعامداعى ينتەلليگەنسيانىڭ ورنى مەن ءرولى تۋرالى زەرتتەۋلەر تەك 60-جىلداردىڭ سوڭى مەن 70-جىلداردىڭ باسىندا بەلسەندىلىك تانىتتى. وعان مىنا فاكتورلار اسەر ەتتى: عىلىمي- تەحنيكانىڭ دامۋى، كوممۋنيزمنىڭ قۇرىلۋ ساتىسىنداعى ونىڭ قۇرامداس بولىگى مەن كەڭەس قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمىنىڭ ءادىسنامالىق زەرتتەلۋى نەگىزىندە دامۋى. 60-70 -جىلدارى ع. م. مۇسىرەپوۆ، س. مۇقانوۆ، س. قوجامقۇلوۆ، ش. ايمانوۆ، ب. تولەگەنوۆ، ءا. نۇرپەيىسوۆ، ە. سەركەبايەۆ جانە ت. ب. كوپتەگەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى قازاق مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنە ولشەۋسىز ەڭبەك ءسىڭىردى. ماسكەۋدە وقىعان ءبىر توپ قازاق جاستارى 1963 -جىلدىڭ قاراشا ايىندا «جاس تۇلپار» اتتى ۇيىم قۇردى. ولاردىڭ كوش باسىندا مۇرات اۋەزوۆ، بولاتحان تايجانوۆ، مۇرات ايتحوجين، التاي قىدىرجانوۆ، قايرات قادىرجانوۆ، ءانۋار سارتبايەۆ، بولات حيساروۆ، مۇرات عىلمانوۆ، تەمىرحان بەكتىبايەۆ، سەرىك بايكەنوۆ، ءىزباسار راحىمبايەۆ، ماقاش ءتاتىموۆ، ءجاميلا نامازبايەۆا، سوۆەتقازى اقاتايەۆ، مارات بالتابايەۆ، الدار تۇڭعىشبايەۆ، ت. ب. بولدى. «جاس تۇلپار» ۇيىمى حالىقپەن تىعىز بايلانىستا بولا وتىرىپ، ۇلتىنىڭ سانا- سەزىمىن وياتىپ، ماڭگۇرتتەنۋدەن ساقتاپ، ناداندىقتى جويۋدى جاس تا بولسا ماقسات تۇتتى. ينتەلليگەنسيا نە ىستەسە دە ەڭ الدىمەن ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن ىستەيتىنىن دالەلدەدى. ولار تامىرى تەرەڭدە جاتقان قازاق تاريحىن دارىپتەپ، كەڭ دالانىڭ توسىندە وسكەن اقىن- جىراۋلاردىڭ شىعارماشىلىعىن، باتىرلاردىڭ ەرلىگىن باياندادى. اسىرەسە، ماحامبەتتىڭ ەڭبەكتەرىنە ۇلكەن ءمان بەردى.
ءامىرجان الپەيىسوۆ «جاس تۇلپار ءدۇبىرى» اتتى دەرەكتى پوۆەسىندە: «الاش يدەياسى جاستۇلپارلىقتاردى دۇنيەگە اكەلدى، ال، ولار قازاق جاستارىن وياتتى. تاۋەلسىز، بوستاندىقتاعى ەل بولۋ ءۇشىن ۇلتىنىڭ كوزقاراسىن وزگەرتىپ جاڭا بولمىس، ويلى ساناعا جەتەلەدى. جاستۇلپارلىقتار اسىرەسە، مۇرات اۋەزوۆ پەن بولاتحان تايجان قازاق جاستارىن مەكتەپتەن كەيىن سىنىبىمەن اۋىلدا قالدىرىپ، مال باققىزۋدى گەنوتسيدتىڭ ءبىر تۇرىنە سانادى. سالپاڭداپ مال سوڭىندا جۇرە بەرسە اشتان ولمەس، ءبىراق كوشتەن قالىپ قوياتىنى ايدان انىق. «وي ەڭبەگىن ۇرشىقشا يىرەتىن قازاقتا قابىلەت جەتەدى»، - دەپ قانىش ساتبايەۆ، مۇحتار اۋەزوۆتەردى مىسالعا كەلتىرىپ ءجۇردى. اسىرەسە، بولاتحان تايجان بارلىق كەزدەسۋلەردە اۋىلدى جەردە مەكتەپ بىتىرگەن بالالاردى سىنىبىمەن كومسومول ۇيىمدارىنىڭ قوي باعۋعا جىبەرەتىنىن اشەكەرەلەپ، «بۇل ادام قۇقىعىن بۇزۋ» دەپ ايتىپ تا، دالەلدەپ تە ءجۇردى.
«ءبارىمىز بىردەي قويشى بولساق، قۇل بولارمىز، ءبارىمىز بىردەي تويشىل بولساق، جىن بولارمىز» دەپ ايتۋدان جالىقپادى. شىنىندا دا، جاس تۇلەككە اتتەستاتىن بەرمەي، قوي باققىزىپ قويۋ بارىپ تۇرعان ناداندىق ەدى. مۇنداي كورسوقىرلىقتار ۇلتتىڭ دامۋىن تەجەۋ ءۇشىن ادەيى ىستەلىندى»، - دەپ جازادى. شىنىمەن دە، جالىندى قازاق جاستارى بويلارىندا قازاق دەگەن نامىسشىل حالىقتىڭ رۋحى بار ەكەنىن دالەلدەي الدى. ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن كۇرەسە ءبىلدى. قوعامدى وزگەرتۋدى ءار ادام وزىنەن باستاۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندىرىپ، قازاق جاستارىن جىگەرلەندىرۋدە كوپ تەر توكتى. جانە دە ول ءوز ناتيجەسىن بەردى دە. جاستۇلپارلىقتاردىڭ ۇگىت- ناسيحاتى نەگىزىندە بىرلەستىكتەر، جاسىرىن ۇيىمدار، سىرتتا وقيتىن ستۋدەنتتەر اراسىندا وزگە قالالاردان بولىمشەلەر قۇرىلدى. جاستاردىڭ تاريحقا، مادەنيەتكە قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىردى.
الاش زيالىلارىنان كەيىن قازاقتىڭ ءتىلىنىڭ كوركەمدىگىن، ساناسىنا ۇلتشىل ۇعىمىنىڭ ءوز باعاسىن قايتارعان جاستۇلپارلىقتار بولدى. ولار ونى ماقتان تۇتتى، اشىق جاريالادى. الايدا، قاشاندا يگى باستامانىڭ اياقتان شالۋشىسى بار دەمەكشى، جاستۇلپارلىقتاردىڭ دوسىنان دۇشپانى كوپ بولدى. حرۋشيەۆ بيلىكتەن كەتىسىمەن كگب- نىڭ ادامدارى بيلىك قۇزىرلارىن قايتادان قولدارىنا الدى. كگب «جاس تۇلپار» ۇيىمىنىڭ ءىس- ارەكەتتەرىنە كەدەرگىنىڭ سان ءتۇرىن جاسادى. ۇيىم مۇشەلەرىنىڭ بارلىق جينالىستارىنا ارنايى تىڭشىلارىن جىبەرىپ، قۇپيا دەرەكتەر جينادى.
«جاس تۇلپار» ۇيىمىنىڭ ۇلتتىق مۇددە، ۇلتتىق مادەنيەت، قازاق ءتىلى جونىندە جۇرگىزگەن جۇمىستارىن بۇقارا حالىق تا ءارتۇرلى قابىلدادى. قازاقتىڭ كەرتارتپالىعى تاۋسىلعان با، جاستاردى «بۇلىكشى، الاشوردانىڭ كۇشىكتەرى ءوسىپ، كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتپاقشى»، - دەگەندەر دە بولدى. بەلگىلى كلاسسيك جازۋشىمىز جيىننىڭ اياعىنا قاراماي، شىققان بەتىمەن الاڭدى قاق ءتىلىپ، جۇگىرە باسىپ وكىمەت ۇيىنە بارىپ ارىز ايتتى. بۇل ول كىسىنىڭ 1937 -جىلدان قالعان بويىنداعى ۇرەيىنەن دە بولار. ءبىرىنشى بولىپ ەستىگەنىمدى ءتيىستى ورنىنا جەتكىزبەسەم، ءوزىم دە قارماققا ءىلىنىپ قالارمىن دەپ قورىققان سياقتى ء(امىرجان الپەيىسوۆ) . «جاس تۇلپار» ۇيىمىنا يبراگيم امانعالييەۆ، مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، حامزا ابدۋللين سىندى ءبىرتۋار ازاماتتار ءوز باستارىن قاتەرگە تىكسە دە، كومەكتەرىن اياماستان قولداۋ ءبىلدىرىپ وتىردى. جالىندى جاستار ەل بىرلىگىن ساقتاپ، قوعامنىڭ كولەڭكەلى تۇستارىن اشكەرەلەپ، قازاقتىڭ قازاقىلىعىن ساقتاپ قالۋدا جۇمىلعان جۇدىرىقتاي بەلسەندىلىك تانىتتى. 60-جىلدارداعى قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىردى، رۋحىن كوتەردى. جاستۇلپارلىقتاردىڭ اراسىنان قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ جاڭا بۋىنى ءوسىپ شىقتى.
1986 -جىل قازاقتىڭ تالاي جالىندى جاستارى جەلتوقساننىڭ ايازىندا قاسقايىپ تۇرىپ، ەلى ءۇشىن كۇرەسكە شىقتى. «ءار حالىقتىڭ ءوز ۇلتتىق كوسەمى بولۋ كەرەك!» دەگەن ۇراننىڭ استارىندا كوپ ماعىنا جاتقان ەدى. 1986 -جىلدارى ارالىعىندا بىرەن- ساران قازاق بولماسا ەل پارتيا ۇيىمىنا ورىس پەن يەۆرەي، پولياك پەن گرۋزين جانە ارميان، ۇيعىر جەتەكشىلىك ەتتى. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە كوكپ وك- ءنىڭ قاۋلىسىمەن «قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ كورىنىسى» دەگەن باعا بەرىلىپ، كوتەرىلىسكە قاتىسقان ازاماتتار قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىرادى. قازاق جاستارىنىڭ جەلتوقسانداعى شەرۋى ۇلتتىق بولعانىمەن ۇلتشىلدىق ەمەس ەدى. وسى تۇستا دا ۇلت زيالىلارى جۇمىلعان جۇدىرىقتاي كۇش بىرىكتىرىپ، حالىق بىرلىگىن ساقتاپ قالۋدى ماقسات تۇتتى. ⅩⅩ عاسىردىڭ 80-جىلدارى عىلىمي- تەحنيكالىق ريەۆوليۋتسيا كەزىندە عالىمدار مەن ينجەنەر- تەحنيكتەر قاتارى ارتتى. 1985 -جىلى ءساۋىر پلەنۋمىنان كەيىن ك س ر و- دا قايتا قۇرۋ كەزەڭى باستالدى. 1986 -جىلى بولعان جەلتوقسان وقيعاسى ۇلتتىق سانانىڭ ويانۋىنا وراسان زور اسەر ەتتى. 80-جىلداردىڭ اياعىندا قازاق ينتەلليگەنسياسى ءوزىنىڭ ساياسي قىزمەتىن جانداندىردى. رەپرەسسياعا ۇشىراعان ينتەلليگەنسيا وكىلدەرى تولىق اقتالا باستادى.
بۇگىنگى قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ جاي- كۇيى قانداي، ولار ۇلت تاعدىرى تارازىعا تۇسكەن ساتتە جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، حالقىنا اراشا تۇسۋگە دايىن با دەگەن ساۋالدار تۋىندايدى. ءار كەزەڭنىڭ، ءار زاماننىڭ وزىق ويلى ۇلت جاناشىرلارى، زيالى قاۋىمى بولادى. بولماي قالۋى مۇمكىن ەمەس. ءاربىر ادام (مەيلى ينتەلليگەنت بولماسىن) ەڭ الدىمەن ءوز ۇلتىن ءسۇيۋ كەرەك، ءار قازاق بالاسى قازاقتىعىمەن ماقتانۋى كەرەك. قانشا جىل، عاسىر، ءداۋىر ءوتسىن ەلى ءۇشىن ەرلىك جاساعان ازاماتتار ەسىمى تاريح جادىنان وشپەيدى. ءبىز ولاردى بۇگىنگىدەي زيالىلىعىمەن قۇرمەتتەپ، ولار سالعان سارا جولدىڭ ىزىمەن بولاشاققا قادام باسامىز. ءار ادام «ەلىمنىڭ بولاشاعى ءۇشىن نە ىستەي الامىن؟» دەگەن ويمەن ءومىر ءسۇرۋى كەرەك. پەندە بولعاسىن الدىمەن ءوز قامىمىزدى ويلايتىنىمىز جاسىرىن ەمەس.
الايدا، قارا باستىڭ قامى ەمەس، حالقى ءۇشىن جۇرەگىن بەرەر ۇلتتىڭ - ۇلى بولاتىنى اقيقات. مۇستافا شوقاي: «ۇلتتىق زيالىلار قاتارىنا تەك ءوز حالقىنىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك دامۋىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتە الاتىن ادامدار عانا كىرە الادى» ، - دەپ ايتىپ كەتكەنى بەلگىلى. ينتەلليگەنسيا وكىلدەرىنە جۇكتەلەتىن مىندەت قاي زاماندا دا بىردەي. قازىرگىدەي بەيبىت ۋاقىتتا قازاقتىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتىپ وتىرعان ۇلت زيالىلارىمىز جوق ەمەس. ال، تەك اتاق الۋ ءۇشىن ينتەلليگەنت بولىپ كورىنۋ - پاسىقتىق دەپ تۇسىنەر ەدىم.
وندايلاردى ۋاقىتتىڭ ءوزى تارازىلاپ، شىنايى بەت- بەينەسىن ايقىنداپ بەرەرى ءسوزسىز. ويتكەنى، شىنايى ۇلتىن ويلاعان زيالى ادام ەل جادىندا ماڭگى ساقتالارى حاق. ءتىپتى، ءاربىر جاڭا تولقىن كەلىپ، ۇرپاق اۋىسسا دا جاڭعىرىپ وتىرادى. عاسىرلار بويى قازاق دالاسىندا بولعان ءاربىر وقيعا، ءاربىر كوتەرىلىس - تاۋەلسىزدىككە جاسالعان ءبىر قادام ەدى. سول قادامداردىڭ ءارقايسىسى ءبىزدىڭ بۇگىنگى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋىمىزگە سەبەپشى بولدى. ەندەشە، اتا- بابا اڭساعان ازاتتىقتى باياندى ەتۋ ءوز قولىمىزدا.
«اقيقات» جۋرنالى
