باتىستا «ۇلى جاڭالىق» دەپ تانىلعان انتيبيوتيكتى قازاق حالقى ەجەلدەن بىلگەن
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى وشكەنىمىز جانىپ، جوعالعانىمىز تابىلىپ جاتقاندا حالىق مەديتسيناسىنىڭ قۇپيا-سىرى ءبىر كىتاپقا توپتاستىلىپ، وقىرمانعا جەتۋى قۇبا-قۇپ ءىس بولعان ەدى.
قولدان قولعا ءوتىپ، سۇيسىنە وقىلعان سول ايتۋلى كىتاپتان حالقىمىزدىڭ حيرۋرگيالىق اۋرۋلاردى قالاي ەمدەگەنى تۋرالى تاراۋىن «قازاقپارات» وقىرمانىنا ۇسىنامىز. مۇندا ءىرىڭ، ىسىك، سىنىق، بىتەۋ جارانى دانا حالقىمىزدىڭ قالاي ەمدەگەنى جان-جاقتى ايتىلعان. جالپى، كىتاپتا ىشكى اۋرۋلاردى انىقتاپ ەمدەۋ، جۇكتى ايەلدى بوساندىرۋعا كومەك، جاڭا تۋعان نارەستەنى كۇتۋ، وندا كەزدەسەتىن اۋرۋدى ەمدەۋ، حالىقتىڭ سانيتارلىق گيگيەنالىق تۇسىنىگى جانە جۇقپالى اۋرۋلاردان ساقتانۋ امالى، حالىق پسيحوتەراپياسى ت. ب. زەرتتەۋلەر قامتىلعان. ەڭبەكتە پاتشالىق رەسەي زامانىندا قازاق دالاسىندا بولعان ورىس دارىگەرلەرىنىڭ حالقىمىزدىڭ ەمدىك شارالارىنا تاڭدانىسى مەن ونى عىلىمي تۇرعىدا راستاۋى دا كەلتىرىلگەن.
***
ۇنەمى كوشىپ- قونىپ جۇرگەن ەل ارەدىك سوعىس- سويقاندارىن باسىنان كەشىرسە دە بەيبىت ۋاقىتتا دا توي- تومالاعىن ۇمىتپاعان. اتتىڭ قۇلاعىندا ويناپ، تولىپ جاتقان جارىستاردان ويىن- ساۋىقتاردىڭ دا تۇرلەرىن تاپقان. كۇندەلىكتى تۇرمىس ولاردى البەتتە، جاراقاتسىز قالدىرماعان. ونىڭ ۇستىنە تىرشىلىك- تىنىس مالعا بايلانىستى بولعاندىقتان ءارتۇرلى شىبىن- شىركەي، قۇرت- قۇمىرسقا جاندىكتەر دە ولارعا ءىرىڭدى جارالاردىڭ شىعۋىنا سەبەپكەر بولعان. سوندىقتان حالىق ءارتۇرلى حيرۋرگيالىق اۋرۋ سىرقاۋلارمەن دە ەجەلدەن تانىس بولىپ، ولاردىڭ كوبىن بىلگەن.
ولار: جارالانۋ، بىتپەيتىن جارا، تىلمە، ءىرىڭدى جارا، بىتەۋ جارا، كۇبىرتكە، ومىراۋ ىسىگى، ومىراۋدىڭ بىتەۋ جاراسى، شيقان، سىزداۋىق، ۇرا، ءزارلى ىسىك، كۇيىك، ۇسىك، شىعۋ- سىنۋ، سوزىلۋ، ءۇزىلۋ، جارىلىپ كەتۋ.
كىشى حيرۋرگيالىق اۋرۋلارعا جاتاتىن بۇل سىرقاتتان حالىق ەمدەلە بىلگەن. مىسالى، ىرىڭدەگەن جارالار مەن قوتىرلاردى وتكىر پىشاقپەن نە بىزبەن جارىپ جىبەرىپ ءىرىڭىن اعىزعان. جارادان قان اعا بەرسە، كيىزدىڭ ىستىق كۇلىن قاناپ تۇرعان جەرگە باسقان. بۇل - سىرتتان قاندى توقتاتۋدىڭ قاراپايىم ەڭ جاقسى ءادىسى. سەبەبى، كيىز جانعاندا وندا يود پايدا بولادى دا ميكروبتار جويىلىپ كەتەدى.
بۇعان قوسا، جارا ۇستىنە كۇل سەبىلگەندە ونىڭ اۋزى قۇرعاپ، تەز كەبەدى دە، ول قاننىڭ توقتاۋىنا جاعداي جاسايدى. ءسويتىپ، جارا ۇستىنە سىرتتان كوپ ميكروبتار تۇسۋدەن امان بولادى.
قاندى توقتاتۋ ءۇشىن ادامنىڭ ءوز قانىن وزىنە پايدالانۋدى دا بىلگەن. ول ءۇشىن اققان قاندى جيناپ الىپ، ونى شاعىن ىدىستا كۇيدىرگەن. سونان كەيىن جانعان قاننىڭ كۇلىن جارانىڭ ۇستىنە سەپكەن. ەگەر مۇرنىنان قان اعىپ توقتاماسا، وندا الگىدەي قاننىڭ كۇلىن مۇرىنعا يىسكەتكەن.
ن. زەلاند پەن ي. كولباسەنكو 1884 -جىلى قازاقتاردىڭ اققان قاندى توقتاتقانىن كورىپتى. ول ءۇشىن كوبىنەسە ىستىقتى پايدالانعان. مىسالى، جارانىڭ ۇستىنە كۇشتى قىزدىرىلعان قويدىڭ قۇيرىق مايىن باسقان. ەگەر قان ىشكى اعزالاردان اققان بولسا، ول جەرگە قاتتى قىزدىرىلعان زات باسقان. ەگەر جارا ىرىڭدەپ نەمەسە بىلعانسا، ونى الماستىڭ ءالسىز ەرىتىندىسىمەن جۋعان. سونان كەيىن ونىڭ ۇستىنەن شيكى ەتپەن، مايمەن، نەمەسە قويدىڭ قۇيرىعىمەن كەيدە جاڭا سىدىرىلعان مال تەرىسىمەن باسقان. مۇنى كورگەن وقىعان ورىس دارىگەرلەرى ۆ. ياروتسكي، ن. زەلاند: «وسى ەمنەن جارا تەزىرەك تازارادى. جازىلىپ، جارانىڭ بەتى جابىلىپ، ونىن ورىندا نازىك تىرتىق قانا قالادى»، دەپ جازادى. «حالىق ەمشىلەرىنىڭ (دارىگەرلەرىنىڭ) ويىنشا، - دەيدى ولار، اتالعان زاتتارمەن جارانى تاڭعاندا ولار جارانىڭ ىشىندەگى ءىرىڭدى، تاعى باسقا زياندى زاتتاردى وزىنە سورىپ الادى».
جالپى، ءىرىڭى شىقپاي، اۋزى اشىلماي تۇرعان شيقان، سىزداۋىق، قوتىرلاردى دا ولاردى جارماي تۇرىپ، ۇستىنە جوعارىدا اتالعان شيكى ەتتى قويدىڭ قۇيرىعىن، ءارتۇرلى شوپتەردىڭ تۇندىرماسىن، ەمشەك سۇتىنە يلەنگەن قامىردى، سۋعا بۇقتىرىلعان نەمەسە ۋاقتالعان سارىمساقتى، شۇبەرەككە ءسىڭدىرىپ مالدىڭ ءوتىن باسقان. بۇل جارانىڭ تەز ءپىسىپ، وزىنەن ءوزى جارىلىپ، ءىرىڭى اعۋىن تەزدەتكەن.
ەل اراسىندا ىرىڭدەگەن جارانى نەمەسە باسقا دا قوتىرلاردى وڭەزبەن (پلەسەن) ەمدەۋ ابدەن بەلگىلى. ول ءۇشىن ايران، ىركىت، قايماق جينايتىن ىدىس- اياقتاردىڭ، جيەگىنە كوگەرىپ جينالعان وڭەزدى، پىشاقپەن نەمەسە قاسىقپەن قىرىپ الىپ، ىرىڭدەگەن جەرگە جاعادى. وسىدان كەيىن ءىرىڭ تەز جازىلادى. كوگەرگەن وڭەزدە ميكروبتاردى جوياتىن انتيبيوتيك (پەنيتسيللين نەمەسە انتيبيوتيكتەردىڭ باسقا تۇرلەرى) وتە كوپ جينالادى.
سوندىقتان، ونىڭ ەمدىك قاسيەتىن دە حالىق وتە ەرتە زاماننان بايقاپ، ىرىڭدەگەن جارالاردى ەمدەۋگە پايدالانعان.
ي. ەفەنديەۆتىڭ (1964) ايتۋىنشا، قازاق دارىگەرلەرى وسى كۇنگى مەديتسينادا كەڭىنەن قولدانىلىپ، كەزىندە «ريەۆوليۋتسيالىق جاڭالىق» دەپ تانىلعان انتيبيوتيكپەن ەمدەۋدى باعزى زامانداردان بەرى بىلگەن.
ءتىرى باقانى تۇينەمە جاراسىن ەمدەۋگە دە پايدالانعان
ال تىلمەنى ەمدەۋ ءۇشىن ونىڭ ءۇستىن وتكىر پىشاقپەن سىزىقتاپ ءتىلىپ، قان اعىزعان. سونان سوڭ، ول جەرگە مالدىڭ تەرى- تەرسەگىن جانە ت. ب باسقان.
كەي كەزدە قىزارعان جەرلەرگە سۇلىك سالعان. جىلان، شايان نەمەسە تاعى سول سياقتى جاندىكتەر شاققاندا شاققان جەردىڭ جوعارى جاعىن جىپپەن قىسىپ بايلاپ، ۋىتتى جەردى پىشاقپەن ءتىلىپ، قانىن سورعىزعان. وسىدان سوڭ، ول جەرگە شيكى ەت، قويدىڭ قۇيرىعىن باسقان نەمەسە جىلاننىڭ نەمەسە قارا قۇرتتىڭ شاياننىڭ بۇيەنىڭ كەپتىرىلگەن باسىنان ۇنتاق دايارلاپ، جارا اۋزىنا سەبەتىن بولعان. ولار بولماسا ءتىرى باقانى شاققان جەرگە تارتقان.
ءتىرى باقانى تۇينەمە جاراسىن ەمدەۋگە دە پايدالانعان. ۆ. شۋستوۆ (1895 ج) پەن ا. ە. سلابۋنوۆتىڭ جازۋىنشا، قازاقتار تۇينەمە اۋرىنان پايدا بولعان جارالارعا ءتىرى باقانىڭ قارنىن جارىپ باسىپ، جايلاپ ورامالمەن بايلاپ قوياتىن بولعان.
«بۇنداي ەمنىڭ ارقاسىندا قازاقتار امبۋلاتوريالارعا اۋرۋحانالارعا دارىگەرلىك كومەك ىزدەپ بارمايدى، وسى اۋرۋدان ولاردىڭ ولەتىنى از»، - دەپ جازادى ا. سلابۋنوۆ (1895 ج).
حالىق دارىگەرلەرى دە كۇيىكتى ەمدەۋدىڭ امالىن تاپقان. ولار كۇيگەن جەرگە جاڭا سويىلعان مالدىڭ شاربى مايىن نەمەسە قۇيرىق مايىن تەرىنى باسقان وعان جىلقى نەمەسە قاز مايىن سالىپ، ۇستىنە اشىعان ءسۇت قۇيعان بوردىڭ، تۇزدىڭ، اق بالشىقتىڭ ۇنتاعىن سەپكەن. تۇيە جاپىراقتى باسقان.
«قازاقتار، - دەيدى ا. ۆاسيليەۆ (1901) - كول تۇبىندە وسەتىن سۋ بالدىرلارىن (ءشوبىن) جيناپ الىپ، مالدىڭ شيكى مايىن قوسىپ قايناتادى. سۋىعاسىن كۇيگەن جەرگە باسادى. ال ۇسىگەن جەردى الدىمەن مۇزداي سۋمەن جۋىپ، سودان سوڭ قارمەن ىسقىلاعان جانە ول جەردى قازدىڭ مايىمەن مايلاعان نەمەسە وعان سۋعا قايناتىپ، قويۋلانعان ەزىلگەن قۇرت جاققان. ناۋقاسقا قىزىل توپىراق قوسىلعان قىمىز ىشكىزگەن. بۇدان كەيىن دە ۇسىگەن جەر جازىلماي ءىرىڭ كوبەيە باستاسا، ول جەردى كەسىپ تاستايدى. پىشاقپەن كەسىپ ەمدەۋدى كوبىنەسە قوجا رۋىنان شىققان ەمشىلەر جۇرگىزەدى».
سىنىقشى، وتاشىلار ءار اۋىلدا كەزدەسكەن
حالىق دارىگەرلەرى سۇيەكتىڭ شىققانى مەن سىنۋىن ورنىنا سالۋدا دا كوزگە تۇسەدى. بۇل تۋرالى ا. ليەۆشين (1932)، ا. ياگمين (1845)، ن. زەلاند (1884)، ا. الەكتوروۆ (1900)، ۆ. نەنەتسكيي (1884) جازىپ كەتكەن. حالىق سىنعان سۇيەكتى سالۋعا ماماندانعانداردى «وتاشى»، «سىنىقشى» دەپ اتاعان.
ەل اراسىندا سىنىق سالاتىندار ەمشىلىكتىڭ باسقا تۇرىنە قاراعاندا ءجيى كەزدەسكەن. ءارتۇرلى ۇرىس- قاعىستاردا ات شابىستارىندا جانە قازاق تۇرمىسىنا ءتان باسقا دا وسى ءتارىزدى جاعدايلاردا جاراقاتتانۋ ءجيى كەزدەسەتىندىكتەن سىنىقشىلىق ونەرى كەڭىنەن تاراعان. ءاربىر اۋىلدىڭ وزىندە جەدەل العاشقى كومەك كورسەتۋگە دايىن سىنىقشىنىڭ بولۋى دا ىقتيمال. كۇندەلىكتى ءوز تاجىريبەلەرىندە جاراقاتتىڭ اشىعىن دا جابىعىن دا كوزىمەن كورىپ، قولىمەن ۇستاپ سەزىپ سالىپ جۇرگەن سىنىقشىلار، ولاردىڭ قانداي تۇرلەرى بولاتىنىن دا ايىرا بىلگەن.
سىنىقشىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ورنىنان تۇسىرىلگەن سىنىقتىڭ ءبىتىپ، بەكيتىن ۋاقىتى سۇيەكتىڭ تۇرىنە قاراي مىنا تومەندەگىدەي بولماق.
1. بىلەك، قول ساۋساقتاردىڭ ءبىتۋى - 15-25 كۇن.
2. يىق بىلەگىنىڭ ءبىتۋى - 25-30 كۇن
3. جىلىنشىك سىنىعىنىڭ ءبىتۋى 30-45 كۇن.
4. جامباس سۇيگەنىڭ ءبىتۋى 60-70 كۇن
سۇيەكتى بەكىتىپ وراۋدى جاراقاتتانعان ادام قانشا جاستا بولسا، سونشا كۇن ۇستاۋى كەرەك.
قازاقتىڭ كەيبىر وتاشىلارى مەن سىنىقشىلارىنىڭ جوعارىدا ايتىلعانداي ىستەرىنە نەكەن- ساياق ەل ارالاعان ورىستىڭ وقىعان دارىگەرلەرى ءتانتى بولعان.
«كىشى حيرۋرگيالىق ارەكەتتى ولاردىڭ ەمشىلەرىنىڭ (دارىگەرلەرىنىڭ) كوبى جاساي بەرەدى، مۇنى مەن ءوز كوزىممەن كورىپ، كۋا بولدىم»، - دەپ جازادى كولوسوۆ.
الماس مۇقاش ۇلى
