قازاق دالاسىنداعى الەمدى تاڭداندىرعان ابزال انالار مەن ۇكىلى قىزدار - فوتو
قازاق قىزدارىنىڭ ەرلىگى ايگىلى كيردىڭ باسىن الىپ، پاتشالىق قۇرعان تۇمار حانىمنان باستالىپ، سول ەرلىك جولىن 1986 -جىلى قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ جولىندا جانىن قيعان ءسابيرا مەن ءلاززاتتار جالعاستىرادى.
نامىسىن بەرمەۋ ءۇشىن جاتقا قولدان،
ارۋلار از بولدى ما اتقا قونعان؟ -
دەگەن ولەڭ جولدارى ءدال وسى قازاق قىزدارىنا ارنالعانى انىق.
2015 -جىلى ماۋسىم ايىندا «قازاق حاندىعى تۇسىنداعى حانىمدار مەن ارۋلار» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي- تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيادا ق ر مەملەكەتتىك حاتشىسى گۇلشارا ءابدىقالىقوۆا قازاق تاريحىنداعى حانىمدار مەن حانشالار، دانا جانە باتىر انالارى تۋرالى دەرەكتەر تەرەڭ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىندىگىن ايتقان بولاتىن. «سان عاسىرلىق تاريحىمىزدا ەل بىرلىگى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىگىپ، جەرىن قورعاۋ ءۇشىن اتقا قونعان، ءبىر اۋىز سوزبەن بيلىك ايتقان دانا، باتىر جانە شەشەن ايەلدەر تۋرالى دەرەكتەر بارشىلىق. دەگەنمەن، جازبا دەرەكتەر، ناقتى فاكتىلەر قامتىلعان قۇجاتتار بۇگىنگى زامانعا تولىق كۇيىندە جەتكەن جوق. الداعى ۋاقىتتا مۇنداي قۇندى دەرەكتەردى الەم ەلدەرىنىڭ مۇراعاتتارىنان، ءوز ەلىمىزدەگى دەرەك كوزدەرىنەن جيناستىرىپ، ۇرپاق يگىلىگىنە ۇسىنساق دەگەن ويىمىز بار»، - دەدى مەملەكەتتىك حاتشى.
وسى ورايدا ول حاندىق تۋرالى تولىققاندى ۇعىم قالىپتاستىرۋ ءۇشىن حان ورداسىندا ەلدىك دەڭگەيدەگى كەڭەستەر مەن تاريحتا قالعان حانىمدار مەن حانشالار، ءبي مەن باتىرلاردىڭ انالارى مەن اسىل جارلارى تۋرالى تاريحي ماعلۇماتتاردى تەرەڭ زەردەلەگەن ءجون ەكەنىن تاپسىردى.
مەملەكەتتىك حاتشى حانعا ادىلدىگىن ايتقان قاراشاشتان باستاپ، ەل تۇتقاسى بولعان ايعانىم مەن فاتيما حانشالار، جاۋعا قارسى شاپقان ەرجۇرەك گاۋھار مەن بوپاي سياقتى باتىر جارلار، سونداي- اق ەسىمدەرى تۇتاس جۇرتتىڭ تاربيەسى بەسىگىنە اينالعان باسقا دا انالاردىڭ رۋحاني تۇعىرى ۋاقىت وتكەن سايىن اسقاقتاي بەرەتىنىن اتاپ وتكەن ەدى.
وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، اتى اڭىزعا اينالعان ارۋلارىمىزدىڭ ونەگەلى ءومىرى بۇگىنگى قىز- كەلىنشەكتەرگە رۋحاني ازىق بولسىن دەگەن نيەتپەن رۋلى ەلدىڭ قامىن جەگەن ەل اناسى مەن ەل باسىنا كۇن تۋعاندا قولىنا قارۋ الىپ، جاۋعا شاپقان قازاق قىزدارى تۋرالى بايانداپ ءوتۋدى ءجون سانادىق.
دومالاق انا. دومالاق انا - حالقىنىڭ ابىز انالارىنىڭ ءبىرى. 6-7 -عاسىرلار توعىسىندا ءومىر سۇرگەن. بايدىبەك باتىردىڭ ءۇشىنشى ايەلى، البان، سۋان، دۋلاتتىڭ اناسى. شىن اتى - ءنۇريلا. وزگەنى دە بالاسىنداي كورىپ، توڭىرەگىنە انالىق مەيىرىن شاشقان، بارىنشا كىشىپەيىل، الداعى كۇننىڭ جايىن ويلاپ، ايتار ءسوزى اقيقاتقا اينالعان بولجامپاز، كورەگەن قاسيەتىن قۇرمەتتەگەن ۇرپاقتارى سول زاماننىڭ وزىندە- اق ونىڭ اتىن اتاماي، جاراتىلىسىنان بويى شاعىن بولعاندىعىنا قاراي «دومالاق انا»، «دومالاق ەنە» دەپ اتاپ كەتىپتى. دومالاق انانىڭ قادىر- قاسيەتى ەرتە- اق تانىلعان. ەل اۋزىندا ول كىسى جونىندە اڭىز- اڭگىمە كوپ. سولاردىڭ ءبىرى مىناداي: «بايدىبەك زامانىندا جايلاۋىندا ءۇيىر- ءۇيىر جىلقىسى، كەلە-كەلە تۇيەسى، وتار- وتار قويى ورگەن، شىعىس پەن باتىسقا كەرۋەندەر جۇرگىزگەن اسقان باي ادام بولعان. بىردە الاتاۋ اسىپ كەلگەن قالىڭ جاۋ قاراتاۋ جونىن جايلاپ وتىرعان بايدىبەكتىڭ اۋىلىن شاۋىپ، سان مىڭ جىلقىسىن تۇرە ايداپ كەتەدى. بايدىبەك باستاعان ەل ازاماتتارى اۋىلدا بولماسا كەرەك. سودان جاۋ شاپتى دەگەن حاباردى ەستىپ، بايدىبەك ەلدەن جاساق جيىپ، قاسىنا ۇلكەن ايەلى سارى بايبىشەدەن تۋعان التى ۇلىن الىپ، جاۋعا اتتانعالى جاتقاندا ءنۇريلا: «باي- ەكە، مالدىڭ قۇتى، جىلقىنىڭ يەسى قۇلا ايعىر قولدا قالدى. اماندىق بولسا، التى كۇننەن كەيىن جىلقى جاۋعا قايىرۋ بەرمەي ءوزى اۋىلعا كەلەدى. جاۋدى قۋما، ازاماتتار امان بولسىن، وسى تىلەگىمدى بەرىڭىز»، - دەپ ءوز وتاۋىنىڭ بەلدەۋىندە ماتامەن بايلاۋلى تۇرعان، جۇگەن- قۇرىق تيمەگەن شۋ اساۋ ايعىردى كورسەتىپتى.
ءبىراق جاۋعا كەكتەنگەن باتىر ايەلىنىڭ ءتىلىن الماي، جاساعىن باستاپ ءجۇرىپ كەتىپتى. بايدىبەك جاساعى جاۋعا كۇيىك اسۋىندا جەتىپ، قىرعىن ۇرىس سالىپتى. الايدا جاسانىپ كەلگەن جاۋ اتتانعا ىلەسىپ اتقا قونعان از جاساققا تەڭدىك بەرمەپتى. وسى سوعىستا قازا تاپقان التى ۇلىن ءۇشقاراساي جازىعىنا جەرلەپ، كەرى قايتىپتى. ارادا التى كۇن وتكەندە بايلاۋلى تۇرعان قۇلا ايعىر جەر كۇڭىرەنتە دۇلەي كۇشپەن كىسىنەدى دەيدى. سول كۇنى كەش شاماسىندا شىعىستان قالىڭ شاڭ كوتەرىلىپ، ۇزاماي بايدىبەكتىڭ قالىڭ جىلقىسى كورىنەدى. ەرەۋىلدەپ بارىپ، كەرى قايتارا الماعان جىلقىنى دومالاق انا وسىلايشا ۇيدە وتىرىپ- اق تۇگەل قايتارىپ السا كەرەك. مۇنداي اڭگىمەلەر كوپ- اق.
بايدىبەك اۋىلىنىڭ كوشى تاشكەنتتەن قاراتاۋعا كوشىپ بارا جاتقان جەردە بالابوگەن وزەنىنىڭ جاعاسىندا اۋليە انا ناماز وقىپ وتىرعان جەرىندە قايتىس بولعان. دومالاق انانىڭ نەمەرەسى دۋلات بۇحارادان ابدۋللا شەرى ەسىمدى شەبەردى الدىرتىپ، انا باسىنا ءتورت قاناتتى كۇمبەزدەلگەن كەسەنە- تام تۇرعىزادى. دومالاق انا كەسەنەسى بىرنەشە رەت بۇزىلىپ قايتا وڭدەلگەن.
ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا قويىلعان ەسكەرتكىش دوڭگەلەك ءپىشىندى، سىرتىنان التى نيشالى، ال كۇمبەز نەگىزگى عيماراتتىڭ ۇستىندە بولعان. 1957 -جىلى قايتا جاڭارتىلعانىمەن كەسەنە كوپ ساقتالماعان. 1996 -جىلى ماڭعىستاۋدان ارنايى اكەلىنگەن اق تاسپەن جاڭادان ورىلگەن. جەردەن بيىكتىگى 12 مەتر بيىكتىكتە سەگىز جاپىراقتى ەتىپ ءورىلىپ، نەگىزگى بولىگىنە كۇمبەز ورناتىلعان. دومالاق انا كەسەنەسىنە 2000 -جىلى اينالاسىن كوركەيتۋ- كوگالداندىرۋ جۇمىستارى تولىق اياقتالعان. كەسەنەنىڭ قۇرىلىسىن جۇرگىزۋشى جانە جوباسىن جاساۋشى ساۋلەتشىسى - سايىن نازاربەكوۆ.
دومالاق انا كەسەنەسى
بەگىم انا. بەگىم انا - قارابۋرا اۋليەنىڭ قىزى، سالجۇق مەملەكەتىنىڭ حانى سانجار سۇلتاننىڭ ايەلى. 11-عاسىردىڭ تۇسىندا مالىك شاحتىڭ پاتشالىق قۇرعان تۇسىندا سالجۇقتار ەلى ابدەن كەمەلىنە كەلگەن ەكەن. مالىك شاح ولگەننەن سوڭ تاققا ونىڭ بالاسى سانجار وتىرادى. سانجار استاناسىن حوراساننان كوشىرىپ، سىر بويىنداعى جانكەنتكە ورنالاستىرادى دا، بۇل شاھاردى مىقتى بەكىنىسكە اينالدىرادى. ول اڭ اۋلاپ، سەيىل قۇرعاندى ۇناتادى ەكەن. ءسويتىپ ءجۇرىپ سوزاق ماڭايىندا ءومىر سۇرگەن قارابۋرا اۋليەنىڭ قىزى بەگىمگە ۇيلەنەدى.
بەگىم جاراتىلىسىنان كوركىنە اقىلى ساي، پاراساتى مول قىز بولىپتى. سانجاردى دا تابىندىرعان وسىنداي سان قىرلى قاسيەتتەرى بولسا كەرەك.
سانجار اڭعا شىعىپ بارا جاتىپ قۇلىن ۇيىندە قالعان قانجاردى اكەلۋگە جۇمسايدى. قانجاردى ۇسىنعاندا بەگىم سۇلۋدىڭ اپپاق قولىن كورىپ قۇل ەسىنەن ايىرىلىپ قۇلاپ قالادى. كەشىگۋ سەبەبىن تۇسىندىرگەن قۇل: «حانىم بىلەگىمنەن ۇستاپ جىبەرمەي قالدى»، - دەپتى.
سانجار اق- قاراسىن تەكسەرمەي بەگىم سۇلۋدىڭ وڭ قولىن، وڭ بۇرىمىن كەسىپ، وڭ تاناۋىن تىلەدى دە، زىندانعا تاستايدى. كەلەسى كۇنى قارابۋرا اۋليە قينالىپ جاتقان قىزىنىڭ تۇسىنە كىرىپ: «بالام، بۇلتارتپاي شىنىڭدى ايت. اقپىسىڭ، الدە قارامىسىڭ؟ اق بولساڭ اللام جاردەم بەرىپ جاراڭدى جازار، قارا بولساڭ قارعار، تەك تۋراسىن ايت!» دەپتى. سوندا بەگىم جىلاپ تۇرىپ: «اتاجان، قۇداي اتىمەن ءسىزدىڭ الدىڭىزدا انت ەتەمىن! ەگەر، سانجارعا قيانات جاسام، ءتاڭىرى اتسىن، ءومىرىمدى قىسقارتسىن. اقپىن، اتا!» - دەپ زار ەڭىرەيدى.
وسىدان سوڭ قارابۋرا سانجاردىڭ دا تۇسىنە كىرىپ: «سەن دە ءبىر بالام ەدىڭ. ەگەر مەنىڭ قىزىم ارام بولىپ، ساعان قيانات ىستەسە، كەلەسى كۇنى سول قولى، سول بۇرىمى كەسىلىپ، سول تاناۋى تىلىنگەن كۇيدە مۇگەدەك بولىپ قالسىن! ەگەر، كەرىسىنشە بولسا، قىزىمنىڭ اق پەن قاراسىن تەكسەرمەي جازا قولدانعاندا ءبىر اۋىز ءادىل ءسوزىن ايتپاعان سەنىڭ شاھارىڭدى ءتىرى ادام قالدىرماي جىلان جۇتسىن!» دەپ قارعاپ، تەرىس باتاسىن بەرەدى.
كەلەسى كۇنى تاڭ اتا حان زىندانعا ادام جىبەرەدى. جىبەرگەن ادامى بارسا، بەگىم باياعى ساۋ قالپىندا وتىر ەكەن دەيدى. سودان باستاپ حاندى ۇرەي بيلەيدى. كەش بولادى. حان كەڭەسشىلەرىمەن وتىرعاندا ءىڭىر ۋاقىتىسىندا اسپاننان ءبىر مەس شاھاردىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ جارىلادى. مەستىڭ ءىشى تولى جىلان ەكەن. جىلان تىسقا ءتىرى جاندى شىعارماي، شاعىپ ولتىرەدى. سونىمەن جايناپ تۇرعان جانكەنت شاھارى سانجار سياقتى قاتىگەز حاننىڭ كەسىرىنەن قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا وپات بولادى.
ال بەگىم سۇلۋ بولسا ءوز اكەسى قارابۋرا اۋليەنىڭ كومەگىمەن بەگىم انا بەلگىسىن سالدىرىپ: «مۇنان بىلاي ەركەكتى كورمەيمىن» دەپ، قالعان جۇمبىق عۇمىرىن سول مۇنارانىڭ ىشىندە وتكىزگەن. اتا- باباسىنىڭ قاسيەتى دارىپ، كەيىن بەگىم انا اۋليە اتانادى. 13-عاسىردا سالىنعان بەگىم انا كەسەنەسى ءقازىر قازالى اۋدانىنىڭ جەرىندە تۇر.
بەگىم انا كەسەنەسى
ايشا ءبيبى. ايشا ءبيبى (ХІ-ХІІ ع ع. ) قاراحانيدتەر اۋلەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى قاراحاننىڭ قالىڭدىعى، ونىڭ باسىنا قازىرگى تاراز قالاسىنىڭ جانىنداعى، سوناۋ ساقتار زامانىنان باستاپ- اق قازاقتىڭ قول ونەرىنە ەنگەن، سودان بەرى قولدانىلىپ كەلە جاتقان ويۋ- ورنەك، اشەكەي تۇرلەرىنىڭ ءبارىن قامتيتىن كۇردەلى دە ساۋلەتتى «ايشا ءبيبى كەسەنەسى» اتتى ارحيتەكتۋرالىق اسەم ەسكەرتكىش تۇرعىزىلعان.
ايشا ءبيبىنىڭ كىم ەكەنى جونىندە اتادان بالاعا قالعان اڭىز بولماسا، تاريحي دەرەكتەر جوق. ال اڭىز ونى ءتورت تۇلىكتىڭ ءبىرى سيىر مالىنىڭ اتاسى دەپ ەسەپتەيتىن زەڭگى بابانىڭ قىزى ەدى دەيدى.
سول اڭىزدىڭ ايتۋىنشا، ايشا ءبيبى تۇركىستاندا جاس باتىر قاراحانمەن كەزدەسىپ، ءبىرىن- ءبىرى ۇناتقان ەكى جاس باس قوسىپ، ومىرلىك سەرىك بولۋعا ۋاعدالاسادى. جاۋگەرشىلىك زامان بولسا كەرەك، تۇس- تۇستان انتالاعان جاۋمەن ارپالىسىپ، ەلىن- جەرىن قورعاۋمەن جۇرگەندە قاراحاننىڭ ۋادەلى مەرزىمدە ايشا بيبىگە بارۋعا مۇمكىندىگى بولمايدى. ارادا ءبىراز ۋاقىت ءوتىپ كەتەدى. اقىرى شىدامى تاۋسىلعان ايشا ءبيبى قاراحاننىڭ مەكەنى تاراز قالاسىنا ءوزى ىزدەپ بارماق بولىپ، قاسىنا كۇتۋشىسى بابا اجە قاتىندى ەرتىپ، جولعا شىعادى. بىرنەشە كۇن جول ءجۇرىپ، تارازعا جەتەدى.
قالانىڭ توبەسى كورىنگەننەن كەيىن وزەننىڭ جاعاسىنا توقتاپ، سول ارادا سۋعا ءتۇسىپ، شاڭ توزاڭنان ارىلىپ، ءبىراز دەم الۋعا توقتايدى. كۇتۋشىسى اس جابدىعىنا كىرىسەدى.
سالقىن سۋعا شومىلىپ، دەنەسى سەرگىپ شىققان ايشا ءبيبى كۇتۋشىسى اس ازىرلەگەنشە دەم الماق بولىپ، ارنايى وزىنە توسەلگەن توسەنىشكە كەلىپ جاتادى. سۋ ساباتىنىڭ سالقىن اۋاسىنا قوسىلعان تاۋدىڭ سامال جەلى ۇزاق جولدان شارشاعان جاس ارۋدىڭ بالعىن ءتانىن ايالاي سيپاپ، راحات قۇشاعىنا بولەيدى. سۇيىكتىسىنىڭ اۋىلىنىڭ توبەسىن كورىپ كوڭىلى جايلانعان، ەندى از ۋاقىتتان كەيىن ونىمەن كەزدەسەتىنىن ويلاپ، ءتاتتى قيال بەسىگىندە تەربەلىپ جاتىپ، ماۋجىراپ ۇيىقتاپ كەتەدى. وسى ۇيقىدان ونى دالانىڭ ۋلى جىلانى شاعىپ وياتادى.
دەنەسىن ۋ جايلاپ، تىنىسى تارىلىپ بارا جاتقان ايشا ءبيبى دەرەۋ قاراحانعا حابار بەرگىزەدى. قاراحان تاۋىپتەرىن، مولداسىن الىپ جەتكەندە ارۋ قىز ءىسىپ كەۋىپ ەكى دۇنيەنىڭ اراسىندا جاتىر ەكەن. قاراحان مولداعا ەكەۋىنىڭ نەكەسىن قيعىزادى. سودان كەيىن ول قىزدى قولىنا الىپ، جانى ءۇزىلىپ بارا جاتقان ايشانىڭ قۇلاعىنا: «ايشا، سەن ەندى ءبيبى بولدىڭ!» دەپ ءۇش رەت ايقايلاپتى. حاننىڭ ءولى قىزبەن نەكە قيىسقانى ودان بۇرىن دا، كەيىن دە تاريحتان كەزدەسپەيدى.
قايعىرىپ، قان جۇتقان قاراحان سۇيگەن جارىنىڭ دەنەسىن ارۋلاپ جەرلەپ، باسىنا اسەم كۇمبەز ورناتادى. جاۋىن شايىپ، جەل ءمۇجىپ، ۋاقىت ءوز بەلگىسىن سالعانىمەن ءبىر- ءبىرىن شىنايى سۇيگەن عاشىقتاردىڭ ماحابباتىنىڭ وشپەس بەلگىسىندەي بولىپ، سول كۇمبەز ءالى تۇر تاراز قالاسىنىڭ ىرگەسىندە. حالىق ايشا ءبيبىنى اۋليە ساناتىنا قوسىپ، تابىنادى. ايشا ءبيبى حيكاياسىن زەرتتەگەن تارازدىق جۋرناليست ب. ابىلدايەۆ «ايشا ءبيبى» دەگەن پەساسىن جازدى.
ايشا ءبيبى كەسەنەسى
بوپاي حانىم. بوپاي حانشايىم - ءابىلقايىر حاننىڭ زايىبى. قازاق حالقى باستان كەشكەن اسا كۇردەلى كەزەڭدەردىڭ ءبىرى ХҮІІІ عاسىر بولسا، سول كەزدىڭ ساياسي- الەۋمەتتىك ىستەرىنە بەلسەنە ارالاسقان كورنەكتى قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى بوپاي (ءباتيما) بولعان. بوپاي - كىشى ءجۇزدىڭ حانى قوجاسۇلتان ۇلى ءابىلقايىردىڭ زايىبى ءارى مۇددەلەسى. سول كەزدەگى قازاق حالقىنىڭ باسىنا ەل بولۋ نەمەسە ەلدىگىن مۇلدە جوعالتۋ قاۋىپى تونگەندە ءابىلقايىر ۇستانعان ساياسي باعىتتى بوپاي جالتاقسىز قولداپ، ەڭ ءبىر شەشۋشى كەزەڭدەردە ايرىقشا يكەمدىلىك- تاپقىرلىق تانىتىپ وتىرعان.
مۇنى بوپاي حانىمنىڭ ورىس پاتشايىمدارى اننا يوانوۆناعا، ەليزاۆەتا پەتروۆناعا، بريگادالىق گەنەرال ا. ي. تيەۆكەليەۆكە، ورىنبور گۋبەرناتورى ي. ي. نەپليۋيەۆكە، كانتسلەر ا. پ. بەستۋجيەۆ- ريۋمينگە جازعان حاتتارىنان جانە ول حاتتارداعى ەل مۇددەسىنە قاتىستى ۇستانعان ارەكەت- نيەتتەرىنەن ايقىن اڭعارۋعا بولادى. تاريحشى ا. ي. ليەۆشين: «بوپاي ءوزىنىڭ اقىلدىلىعى ارقاسىندا بۇكىل كىشى ءجۇزدىڭ قۇرمەتىنە بولەندى جانە كەيدە ونى باسقارۋعا ۇلكەن ىقپال ەتتى»، - دەپ جازدى (ا. ي. ليەۆشين. وپيسانيە كيرگيز- كازاچيح يلي كيرگيز- كايساتسكيح ورد ي ستەپەي. - الماتى، 1996. 217-بەت) .
بوپايدىڭ زەرەكتىگى مەن تاپقىرلىعى جونىندە اعىلشىن سۋرەتشىسى دج. كەستلدىڭ، ءابىلقايىر ورداسىندا بولعان ورىس شەنەۋنىكتەرىنىڭ جازبالارىندا ءبىرشاما دەرەكتەر كەلتىرىلەدى. 1736 -جىلى اعىلشىن ساياحاتشىسى دجون كەستل قازاق دالاسىن ارالاپ ءجۇرىپ، ءابىلحايىر حان ورداسىنا سوعا كەتەدى. سۋرەتشى دج. كەستەل سالعان سۋرەتتە بوپاي حانىم بالالالارىمەن كەتىپ بارا جاتادى.
بوپاي حانىم ۇزاق جاساپ، توقسانعا جاقىنداعان جاسىندا 1780 -جىلى دۇنيە سالدى. توپىراق بۇيىرعان جەرى ەلەك وزەنىنىڭ ءبىر تارماعى - جوسالىنىڭ جوعارعى جاعىنداعى قورىم.
اقپارات «بابالار ءسوزى» 100 تومدىعىنان، ەنسيكلوپەديالار مەن عالامتور بەتتەرىنەن الىندى.
