جاھاندىق جىلىنۋ جانە قازاقستان ءۇشىن جاڭا ەكونوميكالىق ناقتىلىق
ال قازاقستان بولسا، دامۋشى ەلدەردىڭ قاتارىنا جاتادى ءارى «قازاقستان-2050» ستراتەگيالىق جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى بارىنشا دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋدى ماقسات تۇتىپ وتىر.
قازاقستاننىڭ دامۋىنا باعىتتالعان بارلىق جوسپارلار مەن باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرۋ جۇمىستارى الەمدىك ەكونوميكاداعى ورتاق احۋالمەن بايلانىسىن ۇزبەستەن ورىن الىپ جاتقانى ءسوزسىز. ايتا كەتەرلىگى، 2000-جىلداردىڭ باسىنان بەرگى قارقىندى ەكونوميكالىق ءوسىم الەمدىك نارىقتاعى مۇناي باعاسىنىڭ كوتەرىلۋىمەن جانە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قارا التىندى ءوندىرۋ كولەمىنىڭ ارتۋىمەن قامتاماسىز ەتىلگەن ەدى.
قازىرگى ۋاقىتتا مۇناي باعاسى ايتارلىقتاي تومەندەپ، سوڭعى جىلدىڭ ىشىندە شامامەن 4 ەسەگە قۇلدىراپ كەتتى. ارينە، مۇنىڭ بارلىعى سۇرانىس پەن ۇسىنىس اراسىنداعى تەڭگەرىمنىڭ بۇزىلۋىنان ورىن الىپ وتىرعاندىعى بەلگىلى. بۇعان قوسا، قارا التىن نارىعى بارىنشا سەزىمتال كەلەدى. سوندىقتان دا تاياۋ جىلداردىڭ ىشىندەگى احۋال تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىراۋى مۇمكىن دەگەن بولجامعا سۇيەنۋگە تۋرا كەلەدى.
دەگەنمەن، الەمدىك ەكونوميكاداعى ءۇردىس مىناداي: مۇناي، گاز، سونىمەن قاتار كومىر الداعى ۇزاق مەرزىمدى بولاشاقتا ەكسپورتتاۋشىلاردىڭ نەگىزگى ءونىمى رەتىندە تاپشىلىقسىز ءومىر ءسۇرۋدىڭ كەپىلى بولىپ قاراستىرىلا المايدى.
بۇكىل الەمنىڭ عالىمدارى كوپتەگەن جىلداردان بەرى تىزە قوسىپ، شەشىمىن تابۋ ءۇشىن تىنباي ەڭبەكتەنىپ كەلە جاتقان جاھاندىق پروبلەمالاردىڭ ءبىرى عالامدىق جىلىمىق كەزەڭىن تۋىنداپ بولىپ وتىراعان انىق. 20- عاسىردىڭ باسىنان بەرى اۋانىڭ ورتاشا تەمپەراتۋراسى C 0,74 قا جىلىنسا، سونىڭ ۇشتەن ءبىرى 1980-جىلدان كەيىنگى كەزەڭنىڭ ۇلەسىنە ءتيىپ وتىر. تەمپەراتۋرا وزگەرىسكە ۇشىراۋىنىڭ نەگىزگى بولىگىن ادامزات بالاسىنىڭ ءىس-ارەكەت سالدارىنان تۋىنداعان پارنيكتى گاز كونتسەنتراتىنىڭ شامادان تىس ارتۋى قۇراپ وتىرعاندىعىن الەم جۇرتشىلىعى مويىنداپ تا وتىر.
ال 21- عاسىر ىشىندەگى تەمپەراتۋرانىڭ ءوسۋ مۇمكىندىگى ەميسسيانىڭ ەڭ تومەنگى مولشەرىندە 1,1-2,9 گرادۋس، ال ەڭ جوعارى ەميسسيا كەزىندە 2,4-6,4 گرادۋس ارالىعىندا بولۋى مۇمكىن. جاھان جىلىنۋىنىڭ ناتيجەسىندە بارىنشا ەڭ جوعارعى تەمپەراتۋرا بەلگىلەنەدى، جەر شارىنىڭ بارلىق وڭىرلەرىندە ىستىق كۇندەر سانى ارتىپ ايازدى كۇندەر سانى قىسقارادى. بۇعان قوسا، قۇرلىقتىق اۋدانداردىڭ باسىم بولىگىندە جىل تولقىنى ءجيى ورىن الىپ، تەمپەراتۋرانىڭ تارالۋى قىسقارادى.
حالىقارالىق ەنەرگەتيكالىق اگەنتتىڭ سوڭعى بايانداماسىندا ەنەرگيا تاسىمالداۋشىلارعا سۇرانىستىڭ تومەندەۋى قىستىڭ جىلى بولىپ باستالۋىمەن بايلانىستى ەكەندىگى ايتىلعان. جىلىنۋدىڭ ناتيجەسىندە 2016-جىلى مۇنايعا دەگەن سۇرانىس تاۋلىگىنە 95,8 ميلليون باررەلدەن 95,7 ميلليون باررەلگە دەيىن تومەندەدى. بۇل ءۇردىس جەردەگى كليماتتىنىڭ جىلىنا تۇسۋىنە بايلانىستى كۇشەيە ءتۇسىپ، ەنەرگيا تاسىمالداۋشى ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزەتىندىگى انىق.
ءبىراق، جاھاندىق جىلىنۋعا قارماستان-اق مۇناي، گاز جانە كومىرگە دەگەن سۇرانىستىڭ كۇرت تومەندەۋى دە ورىن الۋى مۇمكىن. ويتكەنى، ونەركاسىبى دامىعان جانە اتالعان تاۋارلاردىڭ نەگىزگى تۇتىنۋشىسى سانالاتىن ەلدەردىڭ باسىم بولىگى ۇيىمشىلدىقپەن پارنيكتى گازدار شىعارىندىلارىن تومەندەتۋ ءۇشىن كوپ كۇش-جىگەر جۇمساۋدا.
الەمنىڭ 190 نان استام ەلى كيوتو حاتتاماسىن راتيفيكاتسيالاعان. اتالعان حالىقارالىق كەلىسىم 1997-جىلى كيوتودا ب ۇ ۇ- نىڭ كليماتتىڭ وزگەرۋى تۋرالى رامالىق كونۆەنتسياسىنا قوسىمشا رەتىندە قابىلانعان ەدى. قۇجات دامىعان ەلدەرمەن مەن كوشپەلى ەكونوميكاداعى ەلدەرگە پارنيكتى گازدار شىعارىندىلارىن قىسقارتۋدى نەمەسە تۇراقتاندىرۋدى مىندەتتەيدى.
ايتا كەتەرلىگى، بۇل ەلدەرگە الەمدەگى جالپى شىعارىندىلاردىڭ 63,7 پايىزى تيەسىلى جانە وسىعان سايكەس بۇل مەملەكەتتەر كومىرسۋتەگى شيكىزاتىنىڭ نەگىزگى تۇتىنۋشىلارى بولىپ وتىر.
جيىنتىق قۇنى 3 تريلليون دوللاردى قۇرايتىن اكتيۆتەردى باسقاراتىن ينۆەستورلار توبى الەمنىڭ ءىرى مۇناي، گاز جانە كومىر كورپوراتسيالارىنا حات جولداپ، وندا مەملەكەتتەردىڭ كليماتتىق وزگەرۋى قاۋپىمەن كۇرەسىنە بايلانىستى وتىننىڭ قازبا تۇرلەرىنە سۇرانىستارىن تومەندەتۋى مۇمكىن ەكەندىكتەرىن ەسكەرتتى.
كومپانيالارعا 2050-جىلعا قاراي پارنيكتى گازدارعا ەميسسيا كولەمىن 80 پايىزعا دەيىن قىسقارتۋ تۋرالى ۇكىمەتتەردىڭ جوسپارىن تۋىندايتىن تاۋەكەلدەرگە باعالاۋ جۇرگىزۋ ۇسىنىلۋدا. بولجامعا سايكەس، مۇنداي قىسقارتۋ جاھاندىق اۋقىمدا تەمپەراتۋرانىڭ ارتۋىن 2 گرادۋستان وسىرمەۋى ءتيىس.
ينۆەستورلار وتىننىڭ جەردەن الىناتىن تۇرلەرىنە سۇرانىستىڭ كۇرت تومەندەيتىن بولسا، باعانىڭ دا قۇلدىرايتىندىعىن ەسكەرتۋدە. ولار 2012-جىلى 200 ءىرى كومپانيانىڭ جاڭا كەن ورىندارىن يگەرۋدى قارجىلاندىرۋعا بولگەن 674 ميلليارد دوللار كولەمىندەگى قارجىلارىن قايتا قاراستىرۋعا شاقىرۋدا.
بۇل رەتتە ا ق ش- تاعى ءىرى زەينەتاقى قورلارىنىڭ ءبىرى Calpers قورىنىڭ باس ديرەكتورى ەنن ستاۋسبولل ينۆەستورلاردىڭ ۇستانىمىن: «ءبىز كليماتتىق اپاتقا ينۆەستيتسيا سالا المايمىز»، - دەپ ادەمى تۇيىندەپ بەرگەن ەدى.
ساراپشىلاردىڭ باعالاۋىنشا، مۇناي-گاز كومپانيالارى پارنيكتى گازدار شىعارىندىلارىنا شەكتەۋ ەنگىزىلەتىن الەمدە نارىقتىق كاپيتالدىڭ 40 تان 60 پايىزنا دەيىن جوعالتۋى مۇمكىن. حالىقارالىق ەنەرگەتيكالىق اگەنتتىك تاراتقان مالىمدەمەگە سايكەس، ەگەر الەم تەمپەراتۋرا ءوسىمىن 2 گرادۋستا شەكتەۋ تۋرالى ماقساتتى ۇستاناتىن بولسا، وندا 2050-جىلعا قاراي وتىننىڭ قازىپ الىناتىن ءتۇرىنىڭ ناقتىلانعان قورىنىڭ نە ءبارى ۇشتەن ءبىرى عانا كادەگە جاراتىلاتىن بولادى.
تاعى ءبىر ساراپشى، Scottish Widows Investment Partnership كومپانياسى تۇراقتى دامۋ ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى كرەيگ ماككەنزي ينۆەستورلار اراسىندا وتىننىڭ جەردەن قازىپ الىناتىن تۇرىنە سۇرانىستىڭ تومەندەۋى ۇزاق مەرزىمدى كەلەشەكتەگى ءىس دەپ سانالاتىندىعىنا قاراماستان بۇل پروتسەستىڭ ودان جىلدامىراق ورىن الاتىندىعىنا سەنىمدى.
ونىڭ مۇنداي سەنىمىن كومىرسۋتەك وتىنىن پايدالانبايتىن اۆتوموبيلدىڭ، ۇشاقتىڭ جانە كولىكتىڭ باسقا دا جاڭا تۇرلەرىنىڭ جىلدام جاسالىپ، نارىققا شىعارىلا باستاۋى دا قۋاتتاي تۇسەدى.
ال جالپى ۇلتتىق ونىمىندەگى مۇناي-گاز سەكتورىنىڭ ۇلەسى 25 پايىزدى قۇرايتىن ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن مۇنىڭ بارلىعى دا نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل ساۋالدى ەلباسى ن. نازاربايەۆتىڭ «يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق دامۋعا بالاما جوق» دەگەن سوزىمەن-اق تۇيىندەۋگە بولادى. ال قازاقستاندا قابىلدانعان بارلىق جوسپارلار مەن باعدارلامالار ءدال وسى دامۋعا باعىتتالىپ وتىر.
اۆتور: مارلان جيەمباي
