داۋلەتىمەن ۇلتقا قىزمەت ەتكەن قازاق بايلارى
بۇل گازەت قازاقتىڭ تۇڭعىش باسىلىمى ەدى. ارينە، گازەتتى ۇيىمداستىرىپ، شىعارۋشىلار قاتارىندا ءاليحان، احمەت، ءمىرجاقىپ سىندى ارىستار بولعان. ءبىراق ولارعا قيىن- قىستاۋ زاماندا قارجىلاي كومەك بەرىپ، دەمەپ، سىن ساعاتتا ۇنەمى قولداپ وتىرعان دەمەۋشىلەرى بولدى ەمەس پە؟ نەگە سولار جايىندا ايتپاسقا؟ «الاش» دەپ جۇرگەلى، مىنە، 99 جىل بولدى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى جۇرت ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى قازاقتىڭ اق جۇرەك، اق ادال «اتىمتاي جومارتتارى» جايىندا جارىتىپ ەشتەڭە بىلمەيدى جانە مەرزىمدى باسىلىمداردا بۇلاردى كوپ ناسيحاتتامايدى. وسىنداي كەمشىلىكتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىمەن جەكە مۇراعاتىمىزداعى قۇجاتتاردى «سويلەتەيىك» دەپ شەشتىك.
ميللەت ءحالىن ويلاپ، قىزمەت ەتۋدى مويىندارىنا العان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تالاپتانعان ءار ىسىنە قۇداي ءساتىن سالىپ، «ءامين» دەپ قول جايىپ، «ءاۋپ» دەپ كۇش قوسىپ، «اللا» دەپ ىسكە كىرىسكەن قازاقتىڭ ويانۋ عاسىرى باسىنداعى مەتسەناتتارى كىمدەر ەدى؟
كەڭەس داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ تۇسىنۋىنشە، «بولىس» ، «باي- باعلان»، «باي- ماناپ» دەگەن سوزدەر قاراپايىم حالىقتى قاناپ، ولاردىڭ ۇستىنەن كۇن كورىپ وتىرعان ءبىر «قۇبىجىق» سياقتى بولىپ كورىنە مە، قالاي ءوزى؟! سوتسياليستىك سولاقاي يدەولوگيا قازاقتىڭ باي- باعلاندارىن «قۇبىجىق» ەتىپ كورسەتۋدى جاقسىلاپ مەڭگەرىپ، جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىن كادىمگىدەي ۋلادى ەمەس پە؟ سونىڭ ءبىر جارقىن مىسالى - قۇنانباي قاجى. اتاقتى اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان- ەپوپەياسىنداعى «قۇنانباي» وبرازى سوتسياليستىك كەرى يدەولوگيانىڭ قۇربانى بولعانى بۇگىندە كوپكە بەلگىلى. مىنە، سول سياقتى قازاق دالاسىندا قانشاما داۋلەتتى ازاماتتار بولعان، ءبىراق 1928-1930 -جىلدارى قازاقتىڭ بارلىق باي- باعلاندارىنىڭ مۇلكى تاركىلەنىپ، ۇرپاقتارى جازىقسىز قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراپ، كەيبىرى اتىلعان، سوتتالعان، كەيبىرى التاي اۋىپ، بوسىپ كەتكەن ەدى.
الاش قايراتكەرلەرىن قارجىلاي قولداپ، دەم بەرىپ وتىرعان وتكەن عاسىر باسىنداعى داۋلەتتى ازاماتتاردى ەندىگى جەردە «باي- ماناپ» ەمەس، «اتىمتاي جومارت» ، «اق جۇرەك» دەپ اتاساق، قانداي ادەمى ەستىلەدى! داۋلەتىمەن ۇلتقا قىزمەت ەتۋ جولىندا اتتارى شىققان قازاقتىڭ اق جۇرەك قالتالى ازاماتتارىنىڭ كوبى «قازاق» گازەتىنىڭ جارىق كورۋىنە سەپتىگىن تيگىزگەن. «قازاق» توتەنشە شىعىندارعا ۇشىراپ، ءحالى اۋىرلاعانىن بايقاعان ازاماتتار ازدى- كوپتى كومەك بەرىستى. بۇلار كومەكتەرىن ءارقايسىسى ايرىقشا ءار ۋاقىتتا جىبەرگەن ەدى. ءبىز ولاردىڭ ءبارىن جاريالاماساق تا، مۇمكىندىگىنشە ءبىرازىنىڭ اتى- جوندەرىن جاريالاۋعا تىرىستىق. كومەك بەرۋشىلەر: ەسەنقۇل قاجى مامان ۇلى - 100 سوم، عاينيجامال ەسەنقۇل قاجى جاماعاتى - 100 سوم، تاڭىربەرگەن قاجى تۇرىسبەك ۇلى - 429 سوم، ايتمۇحامەت تۇرىسبەك ۇلى - 100 سوم، قوجا احمەت مامان ۇلى - 50 سوم، بايمۇحامەت تۇرىسبەك ۇلى - 50 سوم، قۇدايبەرگەن تۇرىسبەك ۇلى - 50 سوم، قۇدايبەرگەن تۇرىسبەك ۇلى - 20 سوم، ەگەۋبەك جيەنباي ۇلى - 10 سوم، ع. الىبەك ۇلى - 150 سوم، حۇسايىن ۇكەن ۇلى - 25 سوم 50 تيىن، جولىمبەت تۇرىمبەت ۇلى - 25 سوم، ەرنازار جاۋقاشار ۇلى - 20 سوم، ءمۇعالىم نىعمەتوللا كۇزەمباي ۇلى - 15 سوم، نۇعمان قاناتباي ۇلى - 5 سوم، ءومىرالى پانتەش ۇلى - 5 سوم، تىلەگەن بادىراق ۇلى - 5 سوم. بارلىعى: 1274 سوم، 40 تيىن» دەپ گازەت باسقارماسى العىستارىن بىلدىرگەن. ەندى تاريحي دەرەككە جۇگىنەر بولساق، گازەت پاتشالىق ساياساتقا قارسى ماقالالار جاريالانعانى ءۇشىن 4-5 مارتە ۇلكەن ايىپپەن جابىلعان. سوندا ونىڭ قايتا اشىلۋى ءۇشىن تولەنەتىن قارجىنى ء(ار كەزدەرى 50, 1500, 2000, 3000, 4550 سوم ايىپپۇل تاعىلعان) ۇلتىمىزدىڭ اۋقاتتى اق جۇرەك ازاماتتارى تولەگەن ەدى. جوعارىدا ايتىلعان گازەت باسشىلارىنىڭ العىسى وسى ءسوزىمىزدىڭ دالەلى بولماق.
ءار جىلدارى «قازاق» گازەتىنىڭ پايداسى ءۇشىن گازەتتىڭ قۇرىلتايشىسى - «ازامات» سەرىكتەستىگىنە اقمولادان مانتەن مولدا بولاقوۆ 10 سوم، اتباسارلىق ءابۋالليس كەنجەبايەۆ پەن ءابۋحاسان اڭساعايەۆ 15 سوم، شالقارلىق ەرمۇحامەت ساتىبالدى ۇلى 4 سوم، قاجى دوسمايىل قاشقىنباي ۇلى قوستاناي ۋەزىندەگى تالاپكەر، ەر كوڭىلدى جىگىتتەردىڭ باسىن قوسىپ، 20 سوم اقشا جيىپ بەرگەن. 1913 -جىلدىڭ 10-15 -قاراشاسىندا ۆەرحنيي ورال ۋەزىنىڭ ناسلەدنيسكي دەگەن قالاسىندا جىلدىق جارمەڭكە وتكەن. وعان قوستاناي ۋەزىنىڭ 4-5 بولىسىنان كەلگەن كوزى اشىق، ەل نامىسى بار مىرزالار باس قوسىپ، «قازاق» گازەتىنە جەتىقارا بولىسىنان ماقان سۇلتان بالاسى - 5 سوم، قاجى وتەباي قاجى قوندىباي بالاسى - 10 سوم، ۋپراۆيتەل احمەت قاجى قوندىباي ۇلى - 10 سوم، سەيىتجان قاجى قوندىباي ۇلى - 10 سوم. وسىلايشا، ءتىزىم جالعاسا وتىرىپ، جارتى سوم بەرگەندەر دە جازىلادى. بارلىعى: 115 سوم، 71 تيىن تاپسىرعان.
«دۇنيەدەن ءبىر ساباق جىپتەن جيىلسا، جالاڭاشقا كويلەك» دەگەن ماقال بار. قازاق وقۋشىلارى ءۇشىن قازاق دالاسىنىڭ ءار جەرىنەن ءبىر ساباق جىپتەي قارجى جيىلىپ، «قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا ءتۇسىپ تۇرعان. ويتكەنى «قازاق» گازەتى «قازاقتىڭ ءار جەردە وقىپ، ءبىلىم الىپ جاتقان وقۋشىلارىنا جاردەم بەرىپ تۇرايىق» دەپ قازاق ازاماتتارىنا قولقا تاستاعان. مىسالى، قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى بازارباي مامەتوۆ ءوزىنىڭ العىس- تىلەگىندە كولباي تولەڭگىتوۆ - 20 سوم، نۇرتاي مىرزا - 20 سوم، احمەتباي عابدولسارتوۆ - 10 سوم، ءابدىقادىر كوسەبايەۆ - 5 سوم، تاڭىربەرگەن تۇرىسبەكوۆ - 10 سوم ت. ب. ءبىراز جومارت جانداردان بارلىعى 130 سوم جينالعانىن جازادى. ال ۋفاداعى «عاليا» مەدرەسەسىنىڭ تۇلەگى شەرمۇحامەد قىپشاقباي ۇلى سۇلتان سالىمگەرەي جانتورينگە بارىپ: «اتاڭىز قازاققا باسشىلىق قىلعان، قازاق ىشىندە تۋىپ- وسكەن، قازاقتىڭ ارىن ارلاعان. ءسىز دە بۇل كۇندە مەدرەسە «عاليە» سالعىزىپ، ءدىن يسلامعا بيىگىرەكتە نوعايلارعا قىزمەت قىلىپ جاتىرسىز. اتاجۇرتىڭىز قازاقتا نە مەدرەسە جوق، نە ءدىن عىلىمىنىڭ، دۇنيە عىلىمىن بىلگەن كىسى جوق، بۇل باسشىلىق قىلىپ جاتقان جاۋجۇرەك، ءبىرلى- جارىم ورىسشا وقىعاندارىمىز. مىنە، مەن رۋسسيادا 11-12 جىل وقىدىم، نوعاي مەدرەسەلەرىندە وقىلاتىن نارسەلەردى ءبىتىردىم. ەندى ستامبۇلعا بارىپ تۇرىكشە ۇيرەنىپ، از- ماز وقىعان پاندەرىمدى كەڭەيتىپ، دۇنيە عىلىمىنان حاباردار بولعىم كەلەدى. بۇل ماقساتىما جەتۋ ءۇشىن 4-5 جىل وقۋ كەرەك، بۇعان اقشا كەرەك، ءسىز مەنى جىبەرىڭىز»، - دەگەن ەكەن. شاكىرت ءوتىنىشىن سالىمگەرەي مىرزا ماقۇل كورىپ، ءوزىنىڭ قارجىلاي قولداۋىمەن ونى ستامبۇلعا جىبەرگەنى جايىندا «قازاق» گازەتى ارنايى جازعان ەدى.
كيىم مەن تاماققا مۇقتاج قازاق وقۋشىلارى ءۇشىن قاپال- اراسان بولىسىنان اعايىندى قۇدايبەرگەن، تاڭىربەرگەن، ايتمۇحامەد، بايمۇحامەد تۇرىسبەكوۆتەر جانە ەسەنقۇل قاجى مامان ۇلى، تۇرسىن باباي ۇلى 2 سومنان، سۇلتانقۇل تۇرىسبەك ۇلى، بارلىبەك سىرتان ۇلى، بەيسەكە قالي بالاسى، ءابدىراحمان ءشىرباي ۇلى، يبراھيم اباي ۇلى ۇزىن- سانى 31 سوم 80 تيىن اقشالاي وقۋشىلارعا جاردەم بەرىلگەن.
الاش قايراتكەرلەرى قازاقتىڭ كەيبىر «ىسىراپشىل» سالت- داستۇرلەرىن سىناپ، كەيىپ وتىرعان. داراقىلانىپ اقشانى تەككە شاشپاي، ونى قايىرلى ماقساتتا جۇمساۋعا ۇندەگەن. «قازاق» گازەتىنىڭ 1914 -جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىنداعى №89 -سانىنا شىققان «اقمەشىت» حابارلاماسىندا: «اقمەشىت ۋەزىنە قاراعان شاشتى قىپشاق مارقۇم شوقاي تورعاي بالاسىنا اس بەرىلدى. شاقىرعان ەلدىڭ ءبىر شەتى قازالى، ءبىر شەتى تاشكەنت بولدى، مىڭعا جاقىن جۇرت جيىلدى. استىڭ بار راسحودى 5 مىڭ سومنان استى. بايگەگە 57 ات شاۋىپ، 17-نە بايگە تىگىلدى. باس بايگەگە 80 سوم اقشا، ەكى قارا تىگىلدى. ورىنسىز كەتكەن 5 مىڭ سومعا شوقاي اتىنا ءبىر مەدرەسە سالدىرسا، شوقاي اتى ماڭگىگە قالار ەدى. قازاقتىڭ ءالى كۇنگە قازاقشىلىعى قالماعاندىعى عوي» ، - دەپ زاكىر عايسين كەيىگەن ەكەن. مىنە، سودان بەرى ارادا عاسىر ۋاقىت وتسە دە، ءبىزدىڭ قازاق بۇل دەرتىنەن ايىعا قويمادى. كەرىسىنشە، شەتەلدەن ءانشى شاقىرىپ، جىرتىلىپ، جارىسىپ توي جاسايدى ەمەس پە؟ ءعايسيننىڭ حابارلاماسىنىڭ استىنا «قازاق» گازەتى مىناداي پىكىر بەرىپتى: «شوقاي مارقۇمنىڭ پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جۇرگەن، بىتىرۋىنە جالعىز گوسۋدارستۆەنني ەكزامەنى قالعان مۇستافا دەگەن ستۋدەنت بالاسى دا بار، ءبىراق كوپتەن بويعا سىڭگەن جۇرت ءراسىمىن جالعىز ءوز اكەسىنىڭ تۇسىندا قالاي توقتاتا السىن، جۇرە- جۇرە جىڭىشكەرىپ قالادى دا» . تاعى بىردە گازەت باسقارۋشىلارى تورعاي ۋەزى، قاراتورعاي بولىسى، №5 اۋىلىنىڭ ءقادىرلى اقساقالى، سۇيەگى قىپشاقتىڭ كەدەل رۋىنان، سارى قوشقار باتىردىڭ نەمەرەسى ايتقوجا اياپبەرگەن ۇلى 76 جاسىندا دۇنيەدەن وتكەندە، قازاقتىڭ سالتى بويىنشا جانازا راسىمىنە 17 ءىرى قارا، 40 ۇساق قارا بايلانىپ، جانازاعا جينالعان ءۇش اۋىلناي ەلگە 15 شاپان، 120 سوم اقشا، 30 سومدىق تازا زاتتاي مۇلىك ۇلەستىرگەنى جايىندا «سارىلاردىڭ» سالتى وسىنداي ەكەن» دەپ ماقالا جازىپتى.
«قازاقتىڭ» ءدىني سالت- جورالار جايىنداعى پىكىرىنەن كەيىن قايتىس بولعان ادامنىڭ ءپىدياسىن قارجىلاي نەمەسە زاتتاي كومەك رەتىندە وقۋشى جاستارعا بەرىلۋى ءبىر رەتكە تۇسكەن سىڭايلى. مىسالى، سەيىتباتتال قاجى دۇنيەدەن وتكەن سوڭ، ونىڭ ۇرپاقتارى قازاقتىڭ وقۋ قۋىپ جۇرگەن ستۋدەنتتەرىنە 200 سوم اقشالاي كومەك كورسەتكەن. ونىڭ 50 سومىن تومسكى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى اسىلبەك سەيىت ۇلىنا، ۋفاداعى «عاليا» مەدرەسەسىنىڭ بەكمۇحامەد حۇسايىن ۇلى، حايروللا يبراگيم ۇلى، سادىق توكەباي ۇلى، نىعمەت ماناي ۇلى، شاھماردان عۇماربالاسى، عايسا توقتاربەك ۇلىنا، ورىنبورداعى «حۇسەينيە» مەدرەسەسىنىڭ ەلەمەس شارمەن ۇلى، زىيايعاي احمەت ۇلى سياقتى تارىققان شاكىرتتەرىنە 20 سومنان ءارقايسىسىنا «قازاق» گازەتىنىڭ باسقارماسى ءبولىپ بەرگەن.
1913 -جىلدىڭ 24 -قاراشاسىندا تورعاي وبلىسىنا بەلگىلى جاعالبايلى رۋىنان دەربىسالى قاجى بەركىمباي ۇلى سەكسەنگە قاراعان شاعىندا دۇنيەدەن وتكەن ەدى. مارقۇمنىڭ وسيەتى بويىنشا قازاقتىڭ وقىپ جاتقان جاستارىنا 3 مىڭ سوم ساداقا، ورسكىدەگى «ءجاميعات حەيريە» پايداسىنا ءبىر ات، ءبىر سيىر جانە ءبىر قاشار بەرىلگەن ەكەن.
1914 -جىلدىڭ 18 -شىلدەسىندە تۇرىسبەك قاجىنىڭ كەنجە بالاسى بايمۇحامەت مىرزانىڭ جاميعاتى فاتيما حانىم وتەۋلى قاجى قىزى جيىرما جاسىندا دۇنيە سالادى. ءپىدياسىنان 50 سوم اقشانى ومسكى گيمنازياسىنىڭ شاكىرتى دىنمۇحامەد ءادىل ۇلىنا بەرىپتى. گيمنازيست ءادىل ۇلى ءبىر سوتقار بالانىڭ كەسىرىنەن ەمتيحانىن جىبەرىپ العانى ءۇشىن وقۋدان شىعارىلعان بولاتىن. ونىڭ قايتادان وقۋعا كىرۋىنە 300 سومداي وتەماقى سۇراعان. ءبىراق ونىڭ اتا- اناسى كەدەي بولعاندىقتان، «قازاق» گازەتى اق جۇرەك ازاماتتارعا ءادىل ۇلىنىڭ جاعدايىن ايتىپ، كومەك بەرۋدى سۇراعان ەكەن. «قازاقتىڭ» ءوتىنىشىن ەسكەرىپ، ءادىل ۇلىنا مۇحامەديار تۇنعاشين - 5 سوم، رابيعا تۇنعاشينا - 5 سوم، احمەت بايتۇرسىن ۇلى - 5 سوم، ءبادريسافا بايتۇرسىن كەلىنى - 3 سوم، حايرەددين بولعانباي ۇلى - 1 سوم، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى - 2 سوم، عاينيجامال دۋلات كەلىنى - 2 سوم، عابدولكارىم توقتاباي ۇلى 10 سوم بەرىپ، جاردەمدەسسە، ورال وبلىسىنىڭ ءىلبىشىن شاھارىنداعى قازاقتىڭ وقىعان باسشى ادامدارىنان عابيدوللا مىرزا الىبەك ۇلى مۇقتاج وقۋشىعا كومەك بەرىپ، نيەتتەسەيىك دەپ ەل اراسىنان 25 سوم 40 تيىن اقشا جيناعان. اقشالاي كومەك بەرگەندەر دە كوپ بولعان.
الاش قالاسىنداعى «تۇڭعىش» مەكتەبىنە جاڭا پارتا جاساتۋ ماقساتىندا قاراجان ۇكىبايەۆ پەن اقىم قاجى اڭداماسوۆ قۇربان تەرىسىنەن تۇسكەن 60 سوم اقشانى مەكتەپ پايداسىنا بولگەن ەكەن. ال تورعايداعى قازاق مەدرەسەسىندە 1914 -جىلدىڭ 26 -قاڭتارىندا پايعامبارىمىزدىڭ تۋعان كۇنىن مەيرام قىلىپ، تىلەك تىلەۋگە جينالعان جۇرت 661 سوم اقشا جيناپ، ونى كومەككە ءزارۋ شاكىرتتەر مەن مەدرەسەنىڭ تۇزەلۋىنە بەرىپتى.
«قاپال قازاقتارىنىڭ كىسى سۇيسىنەرلىك ءھام باسقالارعا ۇلگى بولۋعا لايىق ءىس» دەپ كوپشىلىككە گازەت ارقىلى جاريا بولعان مىناداي ءبىر دەرەك بار. قاپال ۋەزىنىڭ اقساقالدارى قازاق زيالىلارىنىڭ باستاۋى بويىنشا 1913 -جىلعى ايتتا قۇربان شالۋدىڭ ورنىنا مۇقتاج قازاق ستۋدەنتتەرىنە جاردەم ءۇشىن كىسى باسى 5 سومنان جيناپ بەرۋگە قاۋلى قىلىسىپتى. جينالعان 50 سوم اقشانى كولباي توعىس ۇلى ءوزى لايىق كورگەن ۆارشاۆاداعى مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى جانەك سولتانايەۆقا جىبەرگەن.
قارعا تامىرلى قازاقتىڭ ماڭگىلىك كيەسى الاش مۇراتىنا اقتىق دەمى تاۋسىلعانشا قالتقىسىز قىزمەت ەتۋدىڭ وشپەس ونەگەسىن قالدىرعان اق جۇرەك ەرلەردىڭ تاۋ تۇلعالارى ۋاقىت وتكەن سايىن اسقاقتاي تۇسە بەرمەك (ساعىمباي جۇماعۇل) دەپ وسى جەردەن ءسوزىمىزدى تۇيىندەي تۇرايىق، «الاش - ۇلتتىڭ تەمىر قازىعى» ايدارىمىزدىڭ كەلەسى كوتەرەر ماسەلەسى - «200 سوم رومان بايگەسىن تىگەمىن. جازۋشىلار، بۇگىنگى تۇرمىستى رومانعا ارقاۋ ەتىڭدەر» دەگەن ەسەنقۇل قاجى مامان ۇلى، اق جۇرەك مامان - تۇرىسبەك قاجى اۋلەتى جايىندا بولماق.
مۇراعات دەرەكتەرىنە قاراساق، ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى تاماق پەن كيىمگە مۇقتاج بولىپ، تارىققان قازاق وقۋشىلارى «ۇلتىنا قىزمەت ەتەتىن بايلاردى اللا كوبىرەك بەرسىن، داۋلەتىنىڭ ەكى دۇنيەدە يگىلىگىن كورسىن» دەپ دۇعا تىلەپ، «قىسىلىپ تۇرعاندا دەمەۋ بولدى، ءتاڭىرى جارىلقاسىن!» دەپ العىسىن ايتقان ەكەن. ءبىراق بۇگىنگى كۇندە دە رۋحانيات سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن كوپ تالانتتى جاستار كومەككە ءزارۋ عوي. مىنا ماقالانى وقىعان ادام ءبىر رەت بولسا دا ويلانسا ەكەن.
ەلدوس توقتارباي
«قازاقستان- Zaman»
