قازاق كالەندارى جانە حالقىمىز قولدانعان امالدار جايلى مالىمەت

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - قازاق ەسەپشىلەرى بەلگىلى ءبىر جۇلدىزدى كۇنقايىرۋعا نەگىز ەتىپ الۋدا ءۇش ءتۇرلى شارتتىلىقتى ۇستانعان:

1. باتاتىن جۇلدىز بولۋى (جۇلدىزدىڭ باتۋى جىلدىڭ شىعۋى مەن جىلدىڭ كىرۋىن بىلدىرەتىن ەڭ باستى استرونوميالىق مەجە بولدى.

2. ول جۇلدىز بەن اي ءوزىنىڭ ءار فازاسىندا توعىسىپ وتىرۋى.

3. جۇلدىزدىڭ باتاتىن مەزگىلى ايدىڭ ءبىر جاڭاسىندا سايكەس بولۋى.

قازاقتاردا قامبار توعىسى دەپ اتالاتىن كالەندار جۇيەسى بولعان. ول قامبار جۇلدىزىنىڭ (ارىستان) قوزعالىسىنا نەگىزدەلگەن. قامبار جۇلدىزى كۇز ايلارىندا تۋىپ، كوكتەم ايلارىندا باتادى. قامبار جۇلدىزى كوك جۇزىندە ايمەن بەس رەت كەزدەسەدى، ەسەپشىلەردىڭ تىلىمەن اتقاندا بەس مارتە توعىسادى. العاشقى توعىس قازان ايىندا وتەدى. قامبار جۇلدىزىمەن اي ءوزىنىڭ توعىز جاڭاسىندا توعىسادى. سوندىقتان وسى ايدى توعىزدىڭ ايى، قامبارمەن بەس جاڭاسىندا توعىسۋىن بەستىڭ ايى (جەلتوقسان)، ءۇش جاڭاسىندا توعىسۋىن ءۇشتىڭ ايى (قاڭتار)، ءبىر جاڭاسىندا توعىسۋىن ءبىردىڭ ايى (اقپان) دەپ اتايدى. ءار توعىستىڭ اراسى، شامامەن، 28-29 كۇن بولادى. قامبار توعىسى بويىنشا، ءسويتىپ، بەس ايدى كەمىمەلى تاق سانمەن اتاسا، قالعان جەتى ايدى جاي سوزبەن ايتقان. ولار: الاساپىران، وتجاقپاس، قۇرالاي، جۇتشاشقان، ت. ب. ءتارىزدى بايىرعى اتاۋلار بولۋى ىقتيمال .

قامبار توعىسىنا ءتان ءبىردىڭ ايى، ءۇشتىڭ ايى ءتارىزدى اتاۋلار قازاقستاننىڭ شىعىس ولكەسىندە، التايدا، شينجاندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولدانىلادى. تۋىستاس قىرعىز تىلىندە دە توكۋزدۋن ايى، جەتينين ايى، قالعان جەتى ايدىڭ اتاۋى: جالگان كۋران (ناۋرىز)، چىن كۋران (كوكەك)، بۋگۋ (مامىر)، كۋلجا (ماۋسىم)، تەكە (شىلدە)، باش وونا (تامىز)، اياك وونا (قىركۇيەك) دەپ جاي ءسوز تىركەسىمەن ايتىلادى.

قامبار توعىسى بويىنشا جىل باسىن تويلاۋ - ايدىڭ ءبىرىنشى جاڭاسىندا باستالادى. مەيرامنىڭ اتى - اقتىڭ مەيرامى دەپ اتالادى. تۇركى- مونعول ۇلىستارىن سوناۋ ⅩⅢ عاسىردا ارالاعان جيھانكەز ماركو پولو «اقتىڭ مەيرامى كۇنى بارشا جان ۇستىلەرىنە اق كيەتىن بولعان، ءبىر-بىرىنە اق زات سىيلاعان، ءبىر- بىرىمەن قۇشاقتاسىپ، ءتوس ءتۇيىستىرىپ كورىسكەن» دەگەن دەرەك قالدىرعان («ماركو پولو» ا. , 1990, 102-ب).

ۇركەر توعىسى - حالقىمىزدىڭ بايىرعى تۇرمىسىندا اسا كەڭ تاراعان كۇنقايىرۋ . ماحمۇت قاشقاريدىڭ «ديۋاني لۇعات ات- تۇرىك» سوزدىگىندە (Ⅺ ع. ) بۇل اتاۋ ۇلكەر دەپ ايتىلادى. وسى ءسوزدىڭ تۇپتوركىنىن ءتۇرلى ءار قىرىنان سالىستىرا تەكسەرگەن عالىمدار (فرانسۋز شىعىستانۋشىسى ل. بازەن) ونىڭ ءتۇبىرىن ءۇل جانە كەر دەپ بولەدى. ءۇل - دەگەن كونە ءتۇبىر «ءبولىنۋ»، «وقشاۋلاۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرگەن. كۇنقايىرۋدىڭ ەسەپشىلەر ۇستاعان مۇنداي نەگىزدەمەلەرى ۇقساس. ايىرماسى قامبار جۇلدىزىنا قاراعاندا ۇركەردىڭ كۇن بەلدەۋىندەگى جۇرەتىن جولى الدەقايدا ۇزاقتاۋ.

قازاق ەسەپشىلەرى ءۇشىن ۇركەر توعىسىنىڭ بىرنەشە قولايلى جاعى بار. ەسكى جىلدىڭ شىعۋى مەن جاڭا جىلدىڭ كىرۋى بۇرىنعىداي قىس مەزگىلىنىڭ اياعىندا (اقپان) ەمەس، كوكتەم مەزگىلىنىڭ سوڭىنا سايكەس كەلەتىن بولادى. ۇركەر مامىردىڭ 10-دارىنان باستاپ، جاڭا تۋعان ايمەن توعىسادى. بۇنى ەسەپشىلەر ءبىر توعىستىڭ ايى دەپ اتاپ، ونى جىلدىڭ باسى ەتىپ بەلگىلەگەن. جىل باسى تويلاناتىن مەيرامنىڭ اتىن قىمىزمۇرىندىق دەگەن.

مايدىڭ 10 دارىندا باتقان ۇركەر شامامەن قىرىق كۇن «جەردە جاتادى» (اسپاندا كورىنبەيدى) دا، ماۋسىمنىڭ 20 لارىندا تۋادى. اي ءوزىنىڭ 23 -جاڭاسىندا تاڭ اعارىپ قالعان ساتتە ۇركەرمەن توعىسادى (شىلدە ايىنىڭ ىشىندە). بۇل توعىستى ءجىتى قاداعالاپ جۇرگەن ەسەپشىلەر بولماسا، جاي ادام كورە بەرمەيدى. بۇدان كەيىن اي جيىرما ءبىر جاڭاسىندا تاڭ الدىندا ۇركەرمەن توعىسادى. بۇل توعىستى ەسەپشىلەر جيىرما ءبىر توعىس دەپ اتايدى. ارادا 27-28 كۇن وتكەن سوڭ اي ءوزىنىڭ 19 -جاڭاسىندا ۇركەرمەن تاعى دا توعىسادى. بۇل- 19 توعىس دەپ اتالادى. وسى رەت بويىنشا ايدىڭ ۇركەرمەن توعىسۋى كەمىمەلى تاق سانمەن ەسەپتەلەدى. ەسەپشىلەردىڭ تىلىمەن ايتقاندا - «ۇركەر تاققا توعايادى».

ۇركەردىڭ تاۋلىكتىك قوزعالىسىن استرونوميالىق مەجە ەتىپ الىپ، ءتۇننىڭ ۇزاقتىعى، قىسقالىعى ءتارىزدى قۇبىلىستاردى انىقتايدى. ۇركەر قاس قارايا كورىنىپ، تاڭ اتقانشا باتپايتىن بولسا، ەڭ ۇزاق ءتۇن (قىس ورتاسى)، ال ءتۇن ورتاسى اۋا باتىپ كەتسە، كۇننىڭ ۇزارىپ، ءتۇننىڭ قىسقارا باستاعانى. ءسويتىپ، ەسەپشىلەر ۇركەردىڭ جىلدىق جولىنا عانا ەمەس (مىسالى، ۇركەر باتقان كەزدەن كەلەسى جىلعى باتقان كەزگە دەيىنگى ارالىق)، تاۋلىكتىك قوزعالىسىنا دا نازار اۋداردى. وسىدان تاۋلىكتەگى ۋاقىتتىڭ باستالۋىن مەجەلەگەن.

ۇركەر توعىسىنىڭ تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى اۋا رايىن بولجاۋعا، جىل مەزگىلدەرىنىڭ (سوليارلىق ۋاقىتتىڭ) قالاي وتەتىنىن جورامالداۋعا قولايلىعى. ۇركەر ەسەبى بويىنشا جىل ەكى مەزگىلگە بولىنگەن. ۇركەر «جەرگە ءتۇسىپ، كورىنبەي كەتكەن كەز جاز، ال ۇركەر كورىنەتىن كەزى قىس. كونە تۇرىك جازبالارىنداعى «ۇركەرلى ايدىڭ ءبارى قىس» دەگەن جازۋدىڭ ءمانى وسىنداي استرونوميالىق ەمپيريكادان تۋعان.

ۇركەر توعىسى دا، ودان بۇرىنعى قامبار توعىسى دا دەرەكتى ويلاۋدىڭ دەڭگەيىندە جاسالعان جانە اسا ءبىر سيرەك ۇشىراساتىن، باسقا حالىقتاردان قايتالاماسى (انالوگى) كەزدەسە قويمايتىن اي جۇيەلى كۇنقايىرۋ.

قازاقتار ۇركەر مەن قامبار توعىسىنان باسقا ۋاقىت ساناۋدى دا پايدالانعان. ول قايتالاپ وتىراتىن اۋا رايىنداعى قۇبىلىستارعا نەگىزدەلگەن فەنولوگيالىق كالەندار امال ەسەبى. ونى جىل بويى جاۋىن- شاشىن، جەل، بوران، ىستىق، سۋىق ت. ب. قاي كەزدە بولاتىنىنا سۇيەنىپ، شارۋاشىلىق ۇيىمداستىرۋعا قولدانعان. ول ءبارىبىر توعىس ەسەبىنىڭ كومەگىنە سۇيەنگەن ارالاس ۋاقىت ساناۋ جۇيەسى بولىپ تابىلادى.

ايتالىق، كيىكتىڭ ماتاۋى دەگەن امال ون جەتى توعىسقا (قىركۇيەكتىڭ اياعى، قازاننىڭ باسىنا) سايكەس كەلەدى. بۇل كەزدە كيىك، اقبوكەن، قاراقۇيرىق، جايران ت. ب. قوڭىر اڭداردىڭ تەكەلەرى ۇيىرگە تۇسەدى. ال، ەلىك، قۇرالاي لاعىن كوكەكتىڭ باسىندا وتەتىن 5-10 كۇندىك سالقىندا ورگىزەدى. ءۇش توعىستاعى بۇل امالدى قۇرالايدىڭ سالقىنى دەيدى. ون بەس توعىستا (قازاننىڭ اياعى، قاراشانىڭ باسىندا) وتەتىن جاۋىن- شاشىندى 5-10 كۇندىك امالدى ەسەپشىلەر بۇعىنىڭ مويىن جۋارى دەپ اتاعان. بۇل كەزدە بۇعى مارالمەن ناساي توپىر قۇرادى. مارال قودىعىن كوكەكتىڭ اياعى، مامىردىڭ باسىندا ەرتەدى. تاۋتەكەنىڭ تاۋەشكىمەن، قۇلجانىڭ ارقارمەن ۇيىرگە تۇسەتىن كەزىندە ون ءۇش توعىستا (قاراشانىڭ اياعى) وتەتىن امال تەكە بۇرقاق دەلىنگەن. ارقار مەن تاۋەشكى ءتولىن مايدىڭ ورتاسى اۋا ورگىزەدى. ون ءبىر توعىستاعى (جەلتوقسان) قاڭتاردىڭ قارلى بورانى دەگەن امالدان سوڭ، توعىز توعىستا (قاڭتار) وتەتىن ايازدى كۇندەرى اي ءمۇيىزدى التىن كۇن نەمەسە اقپان- توقپاننىڭ ايازى دەپ اتايدى (ورىستار بۇل ايازدى «كرەشەنسكيە موروزى» دەيدى) دەلىنەدى. كەيبىر جىلدارى، مىسالى اق قوياننىڭ جىلى قىس قاتتى بولىپ، كوپكە دەيىن كۇننىڭ ساعى سىنباي تۇرادى. مالعا جايسىزداۋ تيەتىن مۇنداي كەزدەگى امالدى اي ءمۇيىزدى التى كۇن، قاھارلى كەلسە، قاتتى كۇن، قىرىنا السا، قىرىق كۇن دەيدى. بەس توعىستىڭ بەس جۋارى دەگەن ءسوز ورامى بەس توعىستاعى (ناۋرىز) امالدىڭ (جاۋىن- شاشىندى 5-10 كۇن) شارۋاعا جايلى وتەتىنىن بىلدىرەدى.

كۇنقايىرۋ جۇيەسىنە نەگىز بۇل اتاۋلاردىڭ ماعىنا- مازمۇنىنا تابيعات قۇبىلىستارى، كۇن رايى، كوشپەندى ءومىردىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىن بايقايتىن سوزدەر ارقاۋ بولعان ەدى. مىسالى، جىلدىڭ باس ايى وتامالى مەرزىمى جاعىنان مامىر ايىنا سايكەس كەلەدى. بۇل اتاۋدىڭ توركىنى وت ء«شوپ» دەگەن ماعىناداعى ءسوز ەكەنى ءۇش ءشۇبا تۋدىرمايدى. وت - تۇركى تىلدەرىنىڭ بارلىعىندا دەرلىك كەزدەسەتىن كونە سوزدەردىڭ ءبىرى. ادەتتە وتامالى ايىندا كوك قاۋلاي شىعىپ، اجەپتاۋىر كوتەرىلىپ قالادى. ال ودان كەيىنگى اي سارشادا كوكوراي شالعىن ءوسىپ، تولادى دا، ايدىڭ اياعىنا قاراي ءشوپ باسى سارعىش تارتىپ پىسە باستايدى. بۇل ايدىڭ سارشا اتالۋى دا سوندىقتان.

ال، تامىز ءسوزى «كۇيدىرۋ» دەگەن ماعىنانى اڭعارتادى. ب. ا. كۋفتيننىڭ تامىز ءسوزىن «جاعۋ»، «تۇتاتۋ» ماعىناسىنداعى ەتىستىك، ودان تامىزدىق ءسوزى تۋىنداعان دەۋى قيسىنسىز ەمەس. بۇل ايدا كۇن اپتاپ بولىپ، ءشوپتىڭ باسى قۋراي باستايدى. تامىزدان كەيىنگى اي قىركۇيەك، اۋەلدە قوشقارعا، تەكەگە كۇيەك بايلانا باستايتىن كەز دەگەندى بىلدىرگەن. جەلدى نەمەسە قازان العاش ۇسىك ءجۇرىپ، كۇننىڭ سۋىتا باستايتىن شاعى. قازان پارسى تىلىندە «كۇز» دەگەندى بىلدىرەدى. قاراشادا جەردىڭ وتى كەتىپ، بەت- بەدەرى قوڭىرقاي تارتا باستايدى، اي اتىنىڭ قاراشا دەپ اتالۋى دا وسىعان مەڭزەيدى. جەلتوقسان كەيدە توقسان دەپ تە اتالعان. و باستا كۇز ايلارى جەلدىدەن باستالىپ، توقسانمەن اياقتالعان. قاڭتار - كۇننىڭ قاڭتارىلىپ بايلاناتىن، ودان ءارى تۇقىرىپ، قىسقارا المايتىن ايى بولعاندىقتان ايدىڭ اتى دا وسىلاي اتالعان.

باباقۇمار قينايات ۇلى، ەتنوگراف- زەرتتەۋشى

namys.kz