ءماجىلىستىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋ تۋرالى باستاماسى نەنى مەڭزەيدى؟

استانا. قازاقپارات - جۇرت اراسىندا ءبىراز قاڭقۋ بولىپ جۇرگەن اڭگىمەنىڭ اقىرعى نۇكتەسى بۇگىن قويىلدى:

پارلامەنت ءماجىلىسى ءوزىن-ءوزى تاراتۋعا بەل بۋدى. ءسويتىپ، تاۋەلسىز قازاقستان پارلامەنتاريزمىنىڭ تاريحىندا «بەسىنشى شاقىرىلىم» دەگەن ايدار تاعىلعان پارلامەنت بيىلعى جىل سوڭىنداعى سايلاۋدىڭ زاڭدى كەزەگىن كۇتپەستەن، كەزەكتەن تىس ناۋقان وتكىزىپ، «التىنشى شاقىرىلىمدى» الدىن الا قامداۋعا كىرىسپەك.

ءبىرقاتار دەپۋتاتتار باستاماشى بولعان وسى ماسەلە بۇگىن پارلامەنت ماجىلىسىندە اياق استىنان كۇن تارتىبىنە ەنگىزىلدى. ورتاعا تاستالعان ونداي ويدى حالىق قالاۋلىلارى قوس قولداپ قۋاتتاپ، ەلباسىنىڭ اتىنا ۇندەۋ جولدادى. ەندى ق ر پرەزيدەنتى ماجىلىسمەندەر ۇندەۋىمەن تانىسىپ شىققاننان سوڭ، كونستيتۋتسياعا سايكەس تارتىپپەن شەشىم قابىلدايدى.

پرەزيدەنت ۇسىنىستى دۇرىس دەپ تاۋىپ، حالىقتىڭ قالاۋلىلارى جاساعان باستاماعا قولداۋ بىلدىرسە بەسىنشى شاقىرىلعان پارلامەنت ءماجىلىسىن تاراتۋ جانە كەزەكتەن تىس ءماجىلىس سايلاۋىن تاعايىنداۋ تۋرالى جارلىق شىعارادى. دۋالى اۋىزدىڭ ايتۋىنشا، ماجىلىسمەندەردىڭ كورەگەن باستاماسىن ەلباسى دا قولدايدى، سوسىن التىنشى شاقىرىلىم ءۇشىن پارلامەنت سايلاۋىنىڭ مەرزىمىن ناۋرىز ايىنىڭ ورتاسىنا قاراي تاعايىندايدى.

ارينە، بۇل ماسەلەنىڭ ءدال قالاي ءوربيتىنى الداعى ءبىر- ەكى اپتانىڭ ىشىندە- اق بەلگىلى بولاتىنى انىق. دەگەنمەن، ءماجىلىستىڭ ءوزىن- ءوزى تاراتۋىنا نە سەبەپ؟ وسى سۇراققا ۇڭىلمەس بۇرىن، ساياسات ساحناسىنا مەزگىل سايىن كەلىپ- كەتەتىن پارلامەنت تاريحىنا ءبىر اۋىق نازاردى بۇرساق.

قازاقستاننىڭ پارلامەنتاريزم تاريحىنا ۇڭىلسەك، مەرزىمىنە جەتپەي ءوزىن-ءوزى تاراتۋ زاڭ شىعارۋشى ورگان ءۇشىن ۇيرەنشىكتى ادەتكە اينالعان سىڭايلى. ماسەلەن، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنداعى جوعارعى كەڭەستىڭ ەكى شاقىرىلىمىن قوسپاعاندا، سوڭعى جىلدارداعى كاسىبي ورگان اتانعان ءۇش پارلامەنت تە ءوزىن-ءوزى تاراتقان بولاتىن. بيلىكتىڭ زاڭ شىعارۋشى تارماعىنىڭ تاريحىنا كوز سالساق، العاش رەت قوس پالاتادان تۇراتىن كاسىبي پارلامەنتكە سايلاۋ 1995 -جىلى 9 -جەلتوقساندا ءوتىپ، 67 دەپۋتات تۇڭعىش رەت ماجىلىسمەن اتانىپتى. ەكىنشى ءماجىلىس 1999 -جىلدىڭ كۇزىندە ەنگىزىلگەن كونستيتۋتسيالىق وزگەرىستەرگە سايكەس العاش رەت ورتالىق ازيا وڭىرىندە ارالاس سحەما بويىنشا سايلانىپ، وندا ساياسي پارتيالارعا تەڭ وكىلدىك نەگىزىندە پارتيالىق ءتىزىم بويىنشا مۇمكىندىك قامتىلعان بولاتىن. وسىنداي جاڭالىقتىڭ ناتيجەسىندە سول جىلعى سايلاۋ پارلامەنتتىك ۇلگىدەگى ساياسي پارتيالار قۇرۋ پروتسەسىن ىنتالاندىرا وتىرىپ، جوعارى ساياسي مانىمەن جانە بالامالى تۇردە وتۋىمەن ەرەكشەلەندى. ول تۇستا سايلاۋعا 10 ساياسي پارتيا قاتىسىپ، 7 پايىزدىق شەكتەۋدى ەڭسەرگەن «وتان»، ازاماتتىق، اگرارلىق جانە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ وكىلدەرى ماجىلىسكە ەندى. ءۇشىنشى پارلامەنتتىك سايلاۋ 2004 -جىلعى قىركۇيەكتە ءوتتى. سايلاۋعا 12 ساياسي پارتيا قاتىسسا، ولاردىڭ 4 ەۋى ەكى سايلاۋالدى بلوگتىڭ قۇرامىندا بولدى. سول كەزدەگى ءماجىلىستىڭ 77 دەپۋتاتىنىڭ 59 ىن ساياسي پارتيالار ۇسىندى. ءتورتىنشى سايلانعان پارلامەنتتىڭ جاڭا قۇرامى كونستيتۋتسياعا 2007 -جىلعى مامىردا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلارعا سايكەس قالىپتاستى. جاڭارتىلعان كونستيتۋتسياعا سايكەس، ءماجىلىس 107 دەپۋتاتتان قۇرالاتىن بولىپ، 98 دەپۋتات پارتيالىق تىزىمدەر بويىنشا سايلاندى.

ەندى بەسىنشى پارلامەنتتىڭ ءوزىن-ءوزى تاراتۋىنا كەلەيىك. بۇعان بىردەن-ءبىر سەبەپ - جاھاندىق داعدارىس. ارينە، سىرتتاعى ساراپشىلار بۇل تۋرالى ءارتۇرلى اڭگىمە ايتارى انىق، الايدا وسى شارۋاعا باستاما كوتەرگەندەردىڭ بارلىعى دەرلىك ءبىراۋىزدان تارقاۋدىڭ باستى سەبەبىنە كەلگەندە: «ۋاقىتتى قۇر قازا جىبەرمەي، جاعاعا جارماسقان داعدارىسقا قارسى بىزدەن دە پارمەندى پارلامەنت كەلسىن» دەگەندى العا تارتادى. راسىندا، قازىرگى الەم جۇرتشىلىعى ايتپاي كەلەتىن الاي- دۇلەيگە ءوز قامىنشا قارەكەتتەنىپ جاتقانى بەلگىلى. ەندەشە، الداعى التىنشى پارلامەنتتىڭ باستى اۋسەلەسى انتيداعدارىستىق شارالارمەن بايقالماق.

ماجىلىستەگى «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ فراكسياسىنىڭ مۇشەسى نۇرلان ءابدىروۆ پارلامەنتتى تاراتۋ جانە جاڭا سايلاۋدى تاعايىنداۋ تۋرالى ق ر پرەزيدەنتىنىڭ اتىنا جولداعان ۇندەۋىن جاريالاي وتىرىپ، ونداعى سەبەپتەردى بىلاي تۇسىندىرگەن بولاتىن: «ءماجىلىستى تاراتۋ جانە كەزەكتەن تىس سايلاۋىن تاعايىنداۋ تۋرالى شەشىم اسىرەسە، قازىرگىدەي اسا كۇردەلى الەمدىك ەكونوميكالىق جانە گەوساياسي جاعدايدا قيىن، الايدا قازاقستاننىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعى ءۇشىن تاريحي ماڭىزى بار شەشىم دەپ سانايمىز. بىرىنشىدەن، قازىرگى پارلامەنت پرەزيدەنتتىڭ بەس ينستيتۋتتىق رەفورماسىن باستاۋعا قاجەتتى زاڭنامامەن تولىق قامتاماسىز ەتىپ، ءوزىنىڭ تاريحي ميسسياسىن ورىندادى. قازىر رەفورمالاردى ناقتى ءىس جۇزىنە اسىرۋ كەزەڭى باستالدى. بۇل رەتتە قازاقستان حالقىنىڭ ەلىمىزدى اۋقىمدى جاڭعىرتۋ مەن داعدارىسقا قارسى ءتيىمدى ساياساتتى زاڭنامالىق قامتاماسىز ەتۋدە قاي پارتيالارعا جاڭا سەنىم مانداتىن بەرەتىنىن ايقىنداۋى ايرىقشا ماڭىزدى. سوندىقتان دا، ءبىز اعىمداعى جىلدىڭ سوڭىندا ءوز وكىلەتتىگىمىزدىڭ مەرزىمى اياقتالۋىن كۇتە المايمىز جانە ءماجىلىستى تاراتىپ، پارلامەنتپەن بارلىق دەڭگەيدەگى ءماسليحاتتاردىڭ جاڭا سايلاۋىن تاعايىنداۋ جونىندە باستاما كوتەرەمىز» . ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل قادام - ۋاقىتتى ۇتتىرماي ءىس جۇزىندە تۇتاس ءبىر جىلدى جوعالتپاي داعدارىسقا قارسى شارالار مەن مەملەكەتتىڭ قۋاتىن ارتتىرۋ جونىندەگى جاڭا رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋعا قازىردەن باستاپ كىرىسۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

ەكىنشى - بۇگىنگىدەي جاۋاپتى كەزەڭدە ءماجىلىستىڭ جاڭا سايلاۋى مەملەكەتتىك باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرۋ جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن وزدەرىنە الۋعا دايارلىعىن سان رەت ءمالىم ەتكەن پارتيالار ءۇشىن مەملەكەت قۇرىلىسىنىڭ جاڭا كەزەڭىندەگى جاڭا پارلامەنتتە ءوزىن ءتيىمدى كورسەتۋگە تاعى ءبىر ساياسي مۇمكىندىك بەرەدى. ءۇشىنشى - كەزەكتەن تىس ءماجىلىس سايلاۋى بيۋدجەتتىك ۇنەمدىلىكتى قامتاماسىز ەتەدى. بۇل رەتتە باستاماشىلار بيلىكتىڭ رەفورمالار مەن داعدارىسقا قارسى شارالارىن بارلىق دەڭگەيدە ۇندەستىرۋ ءۇشىن ءماجىلىس سايلاۋىن جەرگىلىكتى ءماسليحات سايلاۋىمەن قوسا وتكىزۋدى ۇسىنعان ەدى. «بۇل دا الەمدىك داعدارىس جاعدايىندا سايلاۋ ناۋقانىن ۇزاق مەرزىمگە سوزباۋعا، سايلاۋدى ۇيىمداستىرۋ مەن وتكىزۋگە جۇمسالاتىن بيۋدجەت شىعىستارىن ەداۋىر قىسقارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى»، - دەيدى نۇرلان ءابدىروۆ.

ءتورتىنشى - جاڭا سايلاۋ مەملەكەت پەن قوعامدى ۇلت جوسپارىنا، ەكونوميكا مەن ەلدى داعدارىستان قورعاۋ مىندەتتەرىنە جۇمىلۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. ماسەلەن، باستاماشى دەپۋتاتتار ەلدەگى رەفورمالار مەن داعدارىسقا قارسى ساياساتتى ءتيىمدى جۇرگىزۋ ءۇشىن بيلىكتىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار مەن ازاماتتىق قوعامنىڭ بارلىق تارماقتارى ۇيلەسىمدى جۇمىس ىستەۋى قاجەتتىگىن العا تارتادى. «جاڭا سايلاۋلار مەملەكەت پەن قوعامدى ۇلت جوسپارىنا، ەكونوميكا مەن ەلدى داعدارىستان قورعاۋ مىندەتتەرىنە جۇمىلۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل ەلىمىزدىڭ بارلىق ازاماتتارىن تولعاندىراتىن وتە ماڭىزدى مىندەت. وسى رەتتە ءبىز كەزەكتەن تىس سايلاۋ كۇن تارتىبىندەگى وزەكتى ماسەلەلەرگە قاتىستى قوعامدىق مامىلە مەن كەلىسىمدى نىعايتا تۇسەتىنىنە سەنىمدىمىز. وسىنىڭ بارلىعى ىشكى ساياسي بىرلىك پەن تۇراقتىلىقتى نىعايتىپ، ەلباسىنىڭ مەملەكەتتىك باعدارى اينالاسىندا بىرىگۋ ءۇشىن قاجەت. بۇل ونسىز ەلىمىز جاھاندىق سىناقتار كەزەڭىنەن ابىرويمەن ءوتۋى مۇمكىن ەمەس اسا ماڭىزدى كەزەڭ»، - دەيدى ءماجىلىس دەپۋتاتى نۇرلان ءابدىروۆ.

ايتا كەتەرلىگى، ءماجىلىستىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋىنا پارلامەنتتەگى ءۇش پارتيانىڭ فراكتسيالارى دا، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ دەپۋتاتتىق توبى دا قولداۋ بىلدىرەدى. ماسەلەن، «اق جول» پارتياسى فراكتسياسىنىڭ جەتەكشىسى ازات پەرۋاشيەۆ كەزەكتەن تىس سايلاۋدى كوپ سوزباي وتكىزۋ اسا ماڭىزدى ەكەنىن ايتىپ، بۇنىڭ پرەزيدەنت رەفورمالارىن ساۋاتتى جۇزەگە اسىرۋعا ءوز سەپتىگىن تيگىزەتىنىن العا تارتادى. «سايلاۋشىلار ءوز تاڭداۋىن ناقتىلاپ، ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزدى جاڭا كەزەڭدە پارلامەنتتە قاي پارتيا جۇمىس ىستەيتىنىن حالىق ايقىنداۋى كەرەك. قازىرگى كۇنى قوعامداعى تۇراقتىلىق، كەلىسىم مەن ەكونوميكانىڭ تۇيىتكىلدى ماسەلەسىن شەشۋ بۇرىنعىدان دا مەيلىنشە وزەكتى. كاسىپكەرلەرگە دە سىلكىنىستەر كەرەك ەمەس. ال جاڭا سايلاۋ وزەكتى ماسەلەلەرگە قاتىستى قوعامدىق كەلىسىمدى نىعايتاتىنىنا سەنىم مول. ءماسليحاتتىق دەڭگەيدەگى جاڭا سايلاۋلار دا قوعامنىڭ نە كۇتەتىنىن تولىق تۇسىنۋگە جاعداي جاسايدى»، - دەيدى ازات پەرۋاشەۆ.

ال «حالىقتىق كوممۋنيستەر» فراكسياسىنىڭ باسشىسى ۆلاديسلاۆ كوساريەۆ وزدەرىنىڭ ۇستانىمىن بىلاي تۇسىندىرەدى: «بىرىنشىدەن، الەمدە جاھاندىق بەيبەرەكەتسىزدىك ءتونىپ تۇر. حالىقارالىق قارجىلىق- ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ قۇرىلىمدىق سيپاتى ءورشىپ بارادى. يمپەرياليستىك الەمدەگى سىلكىنىستەر جاھاندىق ەكونوميكانىڭ سيپاتىنا دا، حالىقارالىق قاتىناستارعا دا ءوز اسەرىن تيگىزۋدە. ەندەشە داعدارىس كەزەڭىندە سىرتقى اسەرلەرگە دە، ىشكى ماسەلەلەرگە دە باس قاتىرىپ، سونشالىقتى الاڭداماي جۇمىس ىستەۋ ەرەكشە ماڭىزدى. ەكىنشىدەن، ءبىز ۇدايى حالىقتىق قاراجاتتى ۇنەمدەپ ۇستاۋعا شاقىرىپ كەلەمىز. سوندىقتان دا، ءماجىلىستىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋىن وتكىزۋ، سونىمەن بىرگە، ونى ءماسليحات سايلاۋىمەن بىرىكتىرىپ وتكىزۋ ابدەن دۇرىس».

تۇيىندەي ايتساق، بەسىنشى شاقىرىلعان پارلامەنتكە تىقىر تايادى. ەندى ەلباسى شەشىم قابىلداسا، الدا ساياسي پارتيالار ءۇشىن دە، قاراپايىم جۇرتشىلىق ءۇشىن تاعى ءبىر قىزۋ ناۋقان كۇتىپ تۇر.

اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى