ءار ءداستۇرىمىزدى «حارامعا» بالاساق، نەمىز قالادى؟

استانا. قازاقپارات - سالەمدەسۋ كەشە نەمەسە بۇگىننىڭ عانا ءداستۇرى ەمەس، ول ادامزاتقا ورتاق قاسيەت.

سالەمدەسۋدىڭ ءمانى، ەڭ الدىمەن، بەتپە- بەت كەزدەسكەنادامداردىڭ ءبىر- ءبىرىنىڭ كەيىپ- كەسكىنىن تانۋ، بولمىسىن بايقاۋ جانە تىلەك ارقىلى ءوزىنىڭ نيەتىن ءبىلدىرۋ. سونداي اق، ءبىر- ءبىرىنىڭ امان- ساۋلىعىن سۇراسۋ، جاراتۋشىعا شۇكىرشىلىك ەتۋ، نيەتتەرىنىڭ اق ەكەنىن ءبىلدىرۋ. مۇسىلمان بالاسىنىڭ ءبىر بىرىنە سالەم بەرۋى سۇننەت، قابىل الۋى ءۋاجىپ. سەبەبى پايعامبارىمىز (س. ع. س. ): «ءبىر مۇسىلماننىڭ سالەمىن الۋ - ءۋاجىپ. ءبىر مۇسىلماننىڭ كەزدەسكەن مۇسىلمانعا سالەم بەرۋى ونىڭ موينىنداعى اقىسى»، - دەگەن(يمام ءمۇسلىم).

جالپى، مۇسىلمان بالاسى كەزىككەندە «ءاسسالامۋ الەيكۋم» (سىزدەرگە اللا تاعالانىڭ بەيبىتشىلىگى بولسىن) دەپ سالەمدەسۋ ارقىلى ءبىر- ءبىرىنىڭ اماندىعى مەنەسەندىگىن، دوستىق ءھام بىرلىگىن تىلەسكەن. ارداقتى ەلشى (س. ع. س. ) «سىزدەر سۇيسىنەتىن، ونى ىستەگەن كەزدە قۋاناتىن ءبىر نارسەنى ايتايىن با؟ » ء«وزارالارىڭدا سالەمدى جايىڭدار، ياعني سالەمدەسىڭدەر!»، - دەگەن بولاتىن. (شارافۋددين اد- ديمياتي. ءال- ماتجارۋ ار- رابيحۋ في ساۋابي ءال امال اس ساليح. بەيرۋت. 1990. 36-ب. )

سالەمدەسۋ - ادەپتىلىكتىڭ بىلگىسى. ءار نارسەنىڭ وزىندىك ادەبى بولعان سەكىلدى قازاقتىڭ ۇلتتىق داستۇرىندە دە سالەمدەسۋدىڭ وزىنە ءتان ادەبى بار. جاسى كىشى ۇلكەنمەن، كولىكتەگى جاياۋ جۇرگىنشىمەن، ءجۇرىپ بارا جاتقان وتىرعانمەن، از ادام كوپ اداممەن سالەمدەسكەن. كەلىندەر اتا- ەنەسىمەن، قايىن اعالارىمەن نەمەسە ۇلكەن كىسىلەرمەن، تىزەسىن ءسال بۇگىپ، باسىن ءيىپ، يبالىق سالەم جاساپ، يشاراتپەن امانداسقان. مۇنىڭ ءوزى قازاقتىڭ ەڭ تاماشا مورالدىق قاسيەتى بولىپ تابىلادى. جاسى كىشىنىڭ ۇلكەنگە ءبىرىنشى بولىپ سالەم بەرۋى - ۇلكەنگە دەگەن سىي- قۇرمەتى، كولىكتەگىنىڭ جاياۋعا سالەم بەرۋى - كولىكتەگىنىڭ تاكاپپارلانۋعا جول بەرمەي، ونى قاراپايىمدىلىق، سىپايىلىققا تاربيەلەۋى، ءجۇرىپ كەلە جاتقاننىڭ وتىرعانعا سالەم بەرۋى - بولمەگە كىرىپ كەلگەن ادامنىڭ مىندەتىندەي بولۋى، كەلىننىڭ سالەم بەرۋى - اتا- ەنەسىنە ىزەتتىلىك كورسەتۋى دەپ تۇسىندىرىلەدى.

كەلىندەر اتا- ەنەسىنە، ۇلكەندەرگە باسىن ءيىپ، يبالىق سالەم سالادى دەمەكشى، وسى تاقىرىپ قوزعالا قالسا كەيبىر جاستارىمىز عالامتور بەتتەرىندە «ءيىلىپ سالەم سالۋ، نامازداعى رۇكۇعقا ۇقسايدى» دەپ، سالەم سالۋدى شيرككە تەڭەپ، شۋلاپ كەتەدى. ەگەر ءاربىر ءيىلۋدى رۇكۇعقا تەڭەر بولساق، تىك تۇرىپ سالەم بەرۋ دە نامازداعى قيامعا ۇقساعانى ما؟ وندا ءار قيمىلىمىز شيرك پە؟ كەز كەلگەن نارسەنىڭ وزىندىك ولشەمى بار ەمەس پە؟ وسى كەزگە دەيىن قازاق «كەلىننىڭ سالەمىن شيرك» ەكەنىن بىلمەي كەلگەن بە؟ الدە كەيىنگى كەزدە شيرك بولا قالدى ما؟ حالقىمىزدىڭ ءاربىر سالت-ءداستۇرىن «شيرككە»، ياكي «حارامعا» بالايتىن بولساق نەمىز قالادى؟ شاريعاتتا «كەلىننىڭ سالەم سالۋى شيرك» دەگەن ناقتى ۇكىم دە جوق ەمەس پە؟ كەلىننىڭ ۇلكەندەرگە سالەم سالۋى قازاقتىڭ كونەدەن جالعاسىپ كەلە جاتقان ادەت-عۇرپى ەمەس پە؟

ۇلى جاراتۋشى يەمىز ادام بالاسىن ەڭ كەمەل ءارى كوركەم بەينەدە جاراتا وتىرىپ، ونى سانسىز نىعمەتتەرگە بولەگەن. بۇعان قوسا، سول نىعمەتتەردىڭ قادىرىن ءتۇسىندىرسىن، ادامنىڭ ءارى بۇكىل بولمىس اتاۋلىنىڭ جاراتىلىس ماقساتى مەن سىرلارىن ۇعىندىرسىن دەپ ءار قاۋىمعا ءوز ەلشىلەرىن جىبەرىپ وتىرعان. وسى ورايدا پايعامبارلار -  ادامزاتقا ءار نارسەنىڭ وزىندىك ءمان- ماعىناسى مەن مىندەتى بار ەكەنىن ۇقتىراتىن ءتالىمى مول ۇستازدار. ءبىزدى قورشاپ تۇرعان جاراتىلىستاردى تانىپ- ءبىلىپ، ۇلى قۇدىرەتكە باس يۋگە شاقىرۋشى ارداقتى اسىل تۇلعالار دا وسى پايعامبارلار. پايعامبارلارعا يمان -  يسلام دىنىندەگى يمان نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى. ال، ولارعا كەلگەن اقيقات ورتاق. قۇراندا مەككەدە تۇسكەن 111 اياتتان تۇراتىن ءجۇسىپ پايعامبارمەن قاتىستى وقيعا باياندالادى. وندا «ءجۇسىپ اتا- اناسىن قۇرمەتتەپ ءوزىنىڭ تاعىنا وتىرعىزدى. اتا- اناسىنان باستاپ بارلىق باۋىرلارى وعان تاعزىم ەتىپ، باس ءيدى. سوندا ءجۇسىپ اكەسىنە: «اكەي! بۇرىن بالا كۇنىمدە كورگەن ءتۇسىمنىڭ جورۋى، مىنە، وسى. راببىم سول ءتۇسىمدى راسقا شىعاردى»، - دەگەن ايات بار («ءجۇسىپ» سۇرەسى 100-ايات. )

ءتاپسىرشى عالىمدار اياتتاعى ءجۇسىپتىڭ اتا-اناسىمەن باۋىرلارىنىڭ تاعزىم ەتىپ، باس ءيۋىن (ساجدە ەتۋىن) ەكى تۇرعىدا جورامالدايدى.

ءبىرىنشى جورامال بويىنشا جۇسىپكە قۇرمەت سالەمى رەتىندە تاعزىم ەتىلگەن. بۇل ءجۇسىپ سۇرەسىنىڭ «اكەشىم! مەن تۇسىمدە اسپانداعى ون ءبىر جۇلدىزدىڭ جانە كۇن مەن ايدىڭ ماعان تاعزىم جاساپ، ساجدە ەتىپ تۇرعانىن كوردىم»، - دەگەن 4-اياتىن راستايدى دەيدى.

ەكىنشى جورامال بويىنشا جۇسىپكە قاۋىشقانى ءۇشىن اللاعا شۇكىر ەتۋ ماقساتىندا ساجدە جاسالعان. اياتتاعى «ولاردىڭ ماعان تاعزىم جاساپ، ساجدە ەتىپ تۇرعانىن كوردىم» دەگەن اياتتى«ولاردىڭ مەن ءۇشىن تاعزىم جاساپ، ساجدە ەتىپ تۇرعانىن كوردىم» دەپ تە اۋدارۋعا بولادى. سوندا بۇل ەكىنشى ويدى قۇپتايدى دەيدى.

ءجۇسىپ (ا. س. ) تە بۇل ءامىردى اللادان ەكەنىن ءبىلىپ، شۇكىر ەتكەن. باۋىرلارىنىڭ جاساعان ارەكەتى مەن جاساعان قاستانىعىنا ۇندەمەگەن. دەمەك مۇنداعى ساجدە (تاعزىم) «قۇلشىلىق ساجدەسى» ەمەس ەكەنى ايان بولىپ تۇر.

ەندەشە شاريعاتتا ەرەكشە سانالاتىن سالەم بەرۋدى نەگە شيرككە بالايمىز. سالەمدەسۋدىڭ تۇپكى ماقساتى ادامداردىڭ جانە جانۇيانىڭ تاتۋ- ءتاتتى، باقىتتى ءومىر سۇرۋىنە نەگىزدەلگەن ەمەس پە؟!

جاستارىمىزدىڭ وزگە ەلدىڭ سالتىنا ەرگەنىن، ياكي اسىل ءدىنىمىزدىڭ بۇرمالانىپ، حالىق اراسىندا بۇلىك شىعۋىن كوزدەگەندەر وسى سەكىلدى ماسەلەلەردى كۇن تارتىبىنە قويىپ، قوعامدا قاراما-قايشىلىقتاردىڭ بولعانىن قالايدى.

«ءار ەلدىڭ سالتى باسقا، يتتەرى قارا قاسقا» دەمەكشى، ءار ەل ءوز ءداستۇرىن ءوز ەلىنە دارىپتەگەنى ءجون. ونسىزدا حالقىمىزدىڭ التىن قازىناسى سانالاتىن اتا-ءداستۇرىمىزدى، سالت-سانامىزدى جاستاردىڭ جادىنا سىڭىرە الماي جاتقاندا ءار نارسەنى شيرك دەپ جۇرتتى مازالاماسىن.

ءسوز سوڭى، كەلىننىڭ سالەم سالۋىن شيرككە تەڭەي بەرمەي، جاراتۋشى جاببار يەنىڭ سالەم ەسىمىمەن سالەم بەرۋشى سالەم الۋشىنىڭ ەسىنە سالەمدى سالعانى ءۇشىن ءبىر دارەجە ارتىق ساۋاپقا يە بولاتىنىن ۇمىتپاي، ءبىر-ءبىرىمىزدى كورگەندە سالەم بەرىپ جۇرەيىك، اعايىن.

قالماحان ەرجان، تەولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى

ult.kz