تاريحى تولىقپاعان توقتامىس حاننىڭ قابىرى

استانا. قازاقپارات -  تۇركىلەر تاريحىندا شىندىعى ايقىندالماعان ايعاقتار سانسىز. سونىڭ ءبىرى - توقتامىس حان تاريحى.

 توقتامىس حانعا قاتىستى باسى اشىق تۇرعان ماسەلەلەر كوپ. ءتىپتى ول تۋرالى ابدەن ورنىعىپ قالعان دەرەكتەردىڭ دە كۇماندى تۇستارى جەتكىلىكتى.

 توقتامىس حان تاريحىنىڭ بۋالدىر بولاتىن دا قيسىنى بار. سەبەبى التىن وردا مەملەكەتى - بىزگە وقىتىلىپ كەلگەندەي، الەمدىك وركەنيەتتىڭ دامۋىنا توسقاۋىل قويعان دۇلەي كۇش ەمەس، كەرىسىنشە، يماني نەگىزدەگى حالىقارالىق ينتەگراتسيانىڭ ورىستەۋىنە جول اشقان ماشينا. دەگەنمەن بۇل شىندىقتى ءدۇيىم جۇرت مويىنداپ بىتكەن جوق. ەگەر بۇل اقيقات ءوز كۇيىندە قابىلدانعان بولسا، التىن وردانىڭ يدەولوگيالىق نەگىزى قايدان باستاۋ الدى، ونىڭ تىكەلەي مۇراگەرى كىمدەر دەگەن سۇراقتاردىڭ جاۋابى تىنىمسىز ىزدەلگەن بولار ەدى. قازىرگى كۇندە بۇل ىزدەنىستەر ل. ن. گۋميليەۆ اشقان جاڭالىقتاردان ارىگە كوپ ۇزاي قويعان جوق. اتالمىش الىپ مەملەكەتتىڭ ەڭ سوڭعى حانى توقتامىستىڭ ومىرىنە قاتىستى جۇمباقتار دا وسى جابىق جاتقان اقيقاتتارمەن ساباقتاس.

توقتامىس حان تاعدىرىنا قاتىستى كوپكە بەلگىلى دەرەكتەردى ءۇستىرت شولىپ وتكەننىڭ وزىندە- اق، كوپ ماعلۇماتتاردىڭ تاساسىنان «نەگە بۇلاي؟» دەگەن ساۋالدار انداعايلاپ شىعا بەرەدى. ماسەلەن، قاتالدىعىمەن ءماشھۇر بولعان ءامىر تەمىردىڭ وزىنە قانشاما رەت وپاسىزدىق جاساعان حانعا قايتا- قايتا راقىمشىلىق جاساي بەرۋى قالاي؟ اكەسىندەي قامقورلىق جاساعان تەمىردىڭ جاقسىلىعىنا ول نەگە ءار جولى وپاسىزدىقپەن جاۋاپ بەرەدى؟ ات ۇستىنەن تۇسپەيتىن، سوعىسقۇمار، ءبىراق باسقارۋ قابىلەتى كۇشتى دەۋگە مۇلدە كەلمەيتىن، ءىرى شايقاستاردىڭ كوبىندە جەڭىلىس تاپقان توقتامىستى قاراپايىم كوپشىلىكتىڭ دە، وزدەرىنە قيىندىق تۋاتىنىن سەزە تۇرا قولدايتىنى نەلىكتەن؟

 مىنە، وسى تەكتەس ساۋالدارعا كوڭىل جۇباتارلىق تۇشىمدى ءۋاج ايتىلعان ەمەس. ارينە، زەرتتەۋشىلەردىڭ بۇل سۇراقتارعا ءوز بەتىنشە بەرگەن جاۋاپتارى بار، ءبىراق ولار كەشەگى ماتەرياليستىك، تاپتىق، اتەيستىك تانىممەن سۋارىلعان ءوز كوزقاراستارى تۇرعىسىنان بەرىلگەن. ولار، وكىنىشكە قاراي، ءسوز بولىپ وتىرعان تۇيتكىلدەردى سول تۇستاعى قوعامدىق سانا تۇرعىسىنان عانا شەشۋ مۇمكىن ەكەنىن، قازىرگى زەرتتەۋشىلەر كوزقاراستارىنىڭ ول زامانداردا جۇرناعى دا بولماعانىن، سوندىقتان ونىڭ بۇل ماسەلەنى شەشۋدە قيسىندىق نەگىز بولاتىن رەتى مۇلدە جوقتىعىن ەسكەرە بەرمەيدى. ءبىز ماقالامىزدا وسى ماسەلەلەردى تۇبەگەيلى شەشۋدى مىندەت ەتكەن جوقپىز جانە وعان تالپىنبايمىز دا، تەك ءوزىمىز كوتەرگەلى وتىرعان ماسەلەنىڭ دە وسىنداي كوپ تۇيتكىلدىڭ ءبىرى ەكەنىن عانا ايتىپ وتپەكپىز.   

 ءبىزدىڭ بۇگىنگى ايتپاعىمىز - توقتامىس حاننىڭ ءولىمى جانە ونىڭ قابىرى جايلى. بۇل تۋرالى ءبىز بۇعان دەيىن دە اقپارات قۇرالدارىندا بىرنەشە رەت ءسوز قوزعاعانبىز. وندا توقتامىس حان ءمايىتىنىڭ قىزىلوردا وبىلىسى، جاڭاقورعان اۋدانىنداعى توقتامىس تاۋى دەگەن جەردە ەكەنى تۋرالى اڭىزداردىڭ بارلىعى، ونىڭ كوپتەگەن تاريحي دەرەكتەرمەن، فولكلورلىق اقپاراتتارمەن سايكەس كەلەتىنى، بۇل جەردە قۇندى تاريحي ەسكەرتكىشتەردىڭ ساقتالعانى، ءبىراق جەرگىلىكتى ۆاندالداردىڭ بۇل جادىگەرلىكتەردى ءبۇلدىرىپ جاتقانى، بۇل ازداي اقتاۋلىق ساۋلەتكەر سايىن نازاربەك ۇلىنىڭ تاريحي شىندىقتى جانە تەرەڭ عىلىمي زەرتتەۋلەر ارقىلى عانا ايقىندالۋى ءتيىس اقيقاتتى ەسكەرمەستەن، قابىردى 1680-1743 -جىلدارى ءومىر سۇرگەن اداي جارى ۇلى توقتامىس باتىرعا نەگىزسىز تەلىپ، ايگىلى تاريحي تۇلعالاردىڭ باسىنا ءوزى ورناتىپ جۇرگەن تيپتەگى كەسەنە سالىپ جاتقانى ايتىلىپ دابىل قاعىلعان ەدى.

ءبىز بۇل ماقالالاردى جەكە ءوزىمىز دە، بەلگىلى جۋرناليست، عالىمدار بىرگە دە «جاڭاقورعان تىنىسى»، «ايقىن» گازەتتەرىندە، «Abai.kz»  سايتىندا، «قازاق حاندىعى» اتتى ۇجىمدىق عىلىمي ەڭبەكتەر جيناعىندا جاريالاعان بولاتىنبىز. كەيىننەن ونى اۋەسقوي تاريحشى، ق ر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى ج. امانباي ۇلى قولداپ، «جاڭاقورعان تىنىسى»، «حالىق»، «قازاق ءۇنى» گازەتتەرىندە ماقالا جازدى. الايدا س. نازاربەك ۇلى ءوزى باستاعان كەسەنە جۇمىسىن توقتاتپاستان سالىپ ءبىتىردى. ءبىز قابىردىڭ توقتامىس حانعا تيەسىلىلىگىن قۋاتتايتىن شىندىقتىڭ بۇرىن ايتىلماي قالعان تۇستارىنا نازار اۋدارماقپىز. 

 بۇرىنعى ماقالالارىمىزدا، اسىرەسە، «ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى باسقىنشىلىقتىڭ جاڭا تۇرىنەن قورعايىق» («Abai.kz» ، 29.07.14. ق. ەرگوبەك، و. بەكجان، ا. دۇيسەنبى، ا. جاپپارقۇلوۆالارمەن بىرگە)، «قازاقى تانىمعا قايشى ارەكەت» («ايقىن» ، 27.08.14.) اتتى جاريالانىمدارىمىزدا جەرگىلىكتى حالىق اۋزىندا ساقتالعان اڭىزداردا توقتامىس تاۋىنداعى كوپ قابىردىڭ توقتامىس حان مەن ونىڭ نوكەرلەرىنىكى ەكەنى ايتىلعانى جانە ونىڭ تاريحي دەرەكتەرمەن، قادىرعالي جالايىريدىڭ «جاميع ات تاۋاريحىنداعى» مالىمەتتەرمەن، «ەدىگە باتىر» جىرى نۇسقالارىندا بەينەلەنگەن وقيعالارمەن ورتاق تۇستارىنىڭ مولدىعى ەداۋىر ايتىلعان ەدى. ونىڭ ءبارىن ەگجەي- تەگجەيلى قايتالاۋدىڭ دا قاجەتى شامالى.  
 
 بىرىنشىدەن، ل. ن. گۋميليەۆتىڭ ايتۋى بويىنشا، ەستە بار ادامزات تاريحىندا التىن وردا پايعامبارىمىز (س. ع. س. ) بەن ول كىسىنىڭ ءتورت ورىنباسارى (شارديار) باسقارعان كەزدەگى اراب حاليفاتىنان كەيىنگى ەڭ گۋمانيستىك مەملەكەت بولدى. بىزدە وسىنى ماقتانىش ەتۋ جاعى ءالى جەتىسپەي جاتىر. بۇنى بىزدەن ەرتەرەك اڭداعان تۋىستاس جۇرتتار، اسىرەسە، تاتارلار وزدەرىن التىن وردانىڭ تىكەلەي مۇراگەرى ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسىپ باعۋدا. ال ءبىز بۇل مەملەكەتتىڭ اۋەلگى استاناسىنىڭ ءوز جەرىمىزدە بولعانىن، سوڭعى حانى مەن ءبيىنىڭ (ەدىگە) مۇردەسى بىزدە ەكەنىن دايەك ەتىپ، مۇراگەرلىك قۇقىعىمىزدىڭ ارتىقتىعىن تانىتار مۇمكىندىگىمىز بولا تۇرا، ونى پايدالانۋ بىلاي تۇرسىن، كەڭەستىك ەزگىدەن ءسىڭىپ قالعان تاپتىق تانىم قۇرساۋىنان شىعا الماي، ودان قاشقانداي بولىپ وتىرمىز. تاريحىمىزدى شىنايىلىققا قۇرىپ الماي، بولاشاقتىڭ بۇرالاڭسىز باعدارىن جاساۋ مۇمكىن ەمەس. توقتامىس حان تاريحى - التىن وردا تاريحىنا قويىلعان نۇكتە. ونىڭ ماڭىزدىلىعى دا وسىندا. قازاق حاندىعى - التىن وردانىڭ مۇراگەرى. حاندىعىمىزدىڭ 550 جىلدىعى قارساڭىندا بۇل اقيقاتتى ءبىلۋدىڭ گەوساياسي، رۋحاني، مادەني ءمانى زور.   

 ەكىنشىدەن، توقتامىس تا، ەدىگە دە - ءامىر تەمىرمەن قاتارلاس الەمدىك دەڭگەيدەگى تۇلعالار. وزبەكتەردىڭ تەمىردى دارىپتەۋى دۇنيەجۇزىلىك نازارعا ىلىكتى. ال بىزدە دارىپتەۋ تۇرماق، ولاردىڭ دەنەسىنىڭ قازاقستاندا ەكەنىن تۋىستاس ەلدەرگە دە ايگىلەي الماي وتىرمىز. ءتىپتى ءوز ەلىمىزدە بۇل شىندىقتى جالپاق جۇرتتىڭ بىلەتىنىنە كۇماندىمىز. وسى قاپەرسىزدىكتىڭ سالدارىن تەز جويىپ، اتالمىش ورىنداردى جارنامالاپ، تۋريزم جانە زيارات ورتالىقتارىنا اينالدىرۋ كەرەك. ولاردىڭ ءمايىتىنىڭ قازاقستاندا ەكەنىن بىلسە، الەم عالىمدارى مەن اۋەسقويلارىنىڭ قىزىعۋشىلىعى تۋاتىنى ءسوزسىز. 

 ۇشىنشىدەن، توقتامىس حان تاريحى التىن وردانىڭ تەك رەسمي عانا ەمەس، رۋحاني ورتالىعىنىڭ دا قازاقستان جەرىندە بولعانىن ايقىندايدى. 

 توقتامىس قابىرىنىڭ قازاقستاندا، اسىرەسە، قىزىلوردا وبلىسى اۋماعىندا ەكەنىنە سەنىم ۇيالاتۋعا كەدەرگى بولاتىن باستى فاكتور - ورىس جىلنامالارىندا جازىلىپ قالعان حاننىڭ ءسىبىر جەرىندە شادىبەك حاننىڭ قولىنان مەرت بولعانى تۋرالى دەرەك. سونداي- اق ۇلىتاۋداعى ەدىگەنىڭ زيراتى ماڭىندا توقتامىستىڭ دا قابىرىنىڭ بولۋى ەكىۇداي پىكىر تۋعىزىپ، عىلىمي ورتانىڭ بۇنى شىرعالاڭى مول شىندىق دەپ ەسەپتەپ، سەلقوستىققا سالىنۋىنا سەپ بولعان. الايدا بۇل ەكى دەرەكتىڭ دە توقتامىس دەنەسىنىڭ ءدال وسى جاڭاقورعان جەرىندە جاتقانىن ناقتىلاۋعا كومەگى تيمەسە، كەدەرگى بولاتىن ءجونى جوق ەكەنىنە نازار اۋدارماقپىز. 

 جاڭاقورعان جۇرتشىلىعىنىڭ اۋزىنداعى اڭىزدا 40 (كەيدە 42 دەلىنەدى) نوكەرىمەن قالىڭ ۇيقىدا جاتقان توقتامىس حاندى جاۋلارى قاپىدا باسىپ، ءبارىن قىرىپ سالادى دا، حاننىڭ باسىن كەسىپ الىپ كەتەدى. ەل توقتامىس تاۋى اتالاتىن توبەدە ونىڭ باسسىز دەنەسى جەرلەنگەن دەيدى. ال ءسىبىر جەرىندە توقتامىستىڭ دەنەسى جەرلەنگەن دەگەن دەرەك مۇلدە جوق. ەسەسىنە حاننىڭ باسى جەرلەنگەنى تۋرالى تاعى دا اڭىزدان الىنعان دەرەك بار.   

 نوۆوسيبيرسك تاس جولىنىڭ بويىندا، قارا جانە توم وزەندەرىنىڭ اراسىندا، تومسك قالاسىنان وڭتۇستىككە قاراي 9 (كەيدە 13 دەلىنەدى) شاقىرىم جەردە تاحتامىشيەۆا دەپ اتالاتىن سەلو بار. ا. ۆ. يۋديننىڭ كىتابىندا بۇل جەردىڭ اتاۋىنا قاتىستى مىناداي مالىمەت بەرىلەدى: «ەڭ الدىمەن، سەلونىڭ باسىم تۇرعىندارىنىڭ تاتار ۇرپاقتارى بولعانى قىزىق. تاحتامىشيەۆانىڭ تۇرعىندارى ءوز مەكەندەرىن بۇرىن وزەنگە ءتونىپ تۇرعان جوسالى جارقاباقتى جاعالاۋىنا بايلانىستى قىزىلقاس ( قىزىل- قاش) دەپ اتاعانىن ايتادى. ال شىڭعىسحاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى، التىن وردانىڭ حانى توقتامىستىڭ باسى جەرلەنگەننەن كەيىن ونىڭ اتىن اۋىستىرعان. اناعۇرلىم حابارى مول كىسىلەر ءتىپتى «جەرلەنگەن ورىننىڭ» تراكتوۆا كوشەسىنىڭ بويىندا ەكەنىن ايتادى.   

 100 جىلداي بۇرىن ا. ۆ. ادريانوۆ باستاعان ارحەولوگتار حاننىڭ مۇردەسىن تاپپاق بولىپ، توقتامىس جۇرتىنا كەلدى. ءبىراق ۇلى حاننىڭ ءارۋاعىنان قايمىققان جەرگىلىكتى اقساقالدار مۇلدە باسقا ورىندى كورسەتىپ، الداعان. 1889-1890 ج ج. ارحەولوگتار كوپتەگەن قاراپايىم ادامداردىڭ مۇردەلەرىن اشقان. ءبىراق حاننىڭ دەنەسىن تاپپاي، بۇل جونىندەگى اڭگىمەنى ادەمى قيالي اڭىز ەكەن دەپ شەشكەن.   

 ال 1950 -جىلدىڭ اياعى - 1960 -جىلدىڭ باسىندا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان، مولجالدانعان زيرات ۇستىنەن اۆتوتراسسا سالىپ جىبەرگەن» . مىنە، ءبىر- بىرىنەن شالعاي ەكى حالىق اراسىندا ايتىلعان اڭىزدىڭ ءبىر- بىرىمەن ساي كەلەتىنى جانە تاريحي دەرەكپەن دە قۋاتتالاتىنى مۇردەنىڭ جاڭاقورعاندا ەكەنىن دالەلدەي ءتۇسىپ وتىر. ەندى شىندىقتىڭ تاريحي مالىمەتتەرمەن دايەكتەلەتىنە كەلەيىك. جىلناما حاندى شادىبەكتىڭ قولىنان قازا تاپتى دەيدى. بۇل دا اڭىزدىق شىندىققا قايشى ەمەس. قايشى بولمايتىنى مىنادا: شادىبەك توقتامىس ولتىرىلەتىن 1406/1407 -جىلى التىن وردا تاعىندا وتىرعان. 1399 -جىلى توقتامىس ليتۆانىڭ ۇلى كنيازى ۆيتوۆپەن بىرىگىپ، تەمىر- قۇتلىعقا شابۋىل جاساعان كەزدە تەمىر- قۇتلىعقا ەدىگە كومەككە كەلىپ، 12 - تامىزدا بورسىقتى (ۆورسكلا) وزەنىنىڭ جاعاسىندا توقتامىس پەن ۆيتوۆت قولى جەڭىلىس تابادى. سول جىلى تەمىر- قۇتلىق قايتىس بولىپ، شادىبەك حان سايلانعان. توقتامىس بايكال ماڭىنداعى تۋلين جەرىنە قاشادى. ونى زەرتتەۋشىلەردىڭ كوبى تۇمەن (تيۋمەن) دەپ شاتاستىرىپ ءجۇر. 

 بۇل كەزدە التىن وردا حاندارىنىڭ ءبارى ەدىگەنىڭ ىقپالىندا بولعانى بەلگىلى. دەمەك، ەدىگە ءوزىنىڭ باستى جاۋى توقتامىستى ولتىرۋگە شادىبەككە تاپسىرما بەرەتىنى كۇمانسىز. الايدا حان تاعىندا وتىرعان شادىبەكتىڭ تاپسىرمانى ورىنداۋشى ەمەس، تاپسىرمانى بەرۋشى كەيپىندە كورىنەتىنى تاعى راس. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، جىلنامالار ايتقانداي، توقتامىستىڭ بۇل كەزدە ءسىبىر جەرىندە بولعانى سەنىمسىز. ويتكەنى ول كەزدەگى ءسىبىر التىن وردا حاندارىنىڭ جازعى ورتالىعى بولعان. ولىمگە بۇيىرىلعان توقتامىستىڭ حاندىقتىڭ ورتالىعىنا قاشۋى قيسىنعا كەلمەيدى. ول قالاي دا، حاندىقتىڭ بيلىگىنەن تىس جەرگە جانە ءوزىن قولداۋشىلار تابا الاتىن ولكەگە قاشۋى كەرەك.

حان اۋەلى ءىز تاستاپ تۋلينگە، كەيىن قازىرگى قازاق دالاسىنا ءوتىپ كەتكەن ءتارىزدى. بۇل كەزدە توقتامىستىڭ ءامىر تەمىردەن باسقا ءۇمىتى قالماعانى دا انىق. ونىڭ دالەلى - 1405 -جىلى وتىراردا وتىرعان امىرگە توقتامىستان ەلشىلەر كەلىپ، حاننىڭ اتىنان وتكەن كۇنالى ىسىنە كەشىرىم سۇراۋى جانە جاردەم تىلەۋى. دەمەك، سول كەزدە توقتامىس وتىرارعا جاقىن ماڭدا بولعان. بۇل تۇرعىدا ونىڭ وسى كەزدە جاڭاقورعان اۋماعىندا بولعانى كوكەيگە قونىمدى. «ەدىگە باتىر» جىرىنىڭ شوقان جانە ءا. ديۆايەۆ نۇسقاسىندا توقتامىستىڭ اۋەلى تەلىكولگە بارىپ پانالاعانى، ودان كەيىن كوكۇلدىنىڭ كولىنە قاشقانى ايتىلادى. جىردا توقتامىس:  
 تەلىكولگە بارارمىن،
 تەلىكولدەن قورىقسام مەن،
 كوكۇلدىنىڭ كولىنە
 باسا بارىپ جاتارمىن،
 تىلەۋىمدى تىلەپ تۇرعايسىڭ...، -  
 دەيدى. ءدال وسىنداي جولدار جىردىڭ تاتار نۇسقاسىندا دا بار. دەمەك بۇل جىرشىلاردىڭ وزدەرىنە تانىس جەر- سۋ اتتارىن جىرعا قوسا بەرەتىنى سياقتى كوركەمدىك تاسىلدەن تۋعان ايعاق ەمەس، تاريحي شىندىقتىڭ ساۋلەسى ەكەنىنىڭ دالەلى. تەلىكول دە، توقتامىس تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى قازىر كوپشىلىك تاريحي اتىن ۇمىتىپ، «توعان» دەپ اتاپ كەتكەن كوكىلدى كولى دە ءبىر- بىرىنە جاقىن، قىزىلوردا وبلىسى اۋماعىندا.   

 بۇدان مىناداي قورىتىندى شىعادى: توقتامىستى كوكىلدى كولىندە قادىرعالي جالايىري ەڭبەگى مەن «ەدىگە باتىر» جىرىندا ايتىلعانداي، ەدىگەنىڭ ۇلى نۇراددين ءولتىرىپ، باسىن كەسىپ الىپ، (جەرگىلىكتى اڭىزعا دا سايكەس) سىبىردە وتىرعان شادىبەك حانعا الىپ بارعان. جاي ادام ەمەس، حاننىڭ باسى بولعاندىقتان، اس بەرىلىپ، باستى قاراقاس جەرىنە ارۋلاپ كومگەن. ونىڭ داقپىرتى الىستاعى ورىستارعا توقتامىستى سىبىردە شادىبەك ءولتىردى بولىپ جەتۋى كادىك. جىلناماداعى دەرەكتىڭ پايدا بولۋ سەبەبى وسى دەپ ەسەپتەيمىز.  
 ال ۇلىتاۋداعى توقتامىسقا كەلەر بولساق، ونىڭ ХVІІІ  عاسىردىڭ ورتا شەنىندە جاۋمەن شايقاستا وپات بولعان باعانالى توقتامىس باتىر مۇساقۇل ۇلىنىكى ەكەنىن كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى. باتىر نۇرا وزەنىنىڭ بويىندا جاۋ قولىنان شەيىت بولىپ، سۇيەگى سول جەرگە ءوزىنىڭ وسيەتى بويىنشا اماناتتاپ قويىلىپ، كەيىننەن ۇلىتاۋعا اپارىپ جەرلەگەن. بۇل تۋرالى م. جانبايدىڭ «توقتامىس باتىر بابامىز ەدى» دەگەن ماقالاسىندا جاقسى تاپتىشتەلگەن.

اۆتور باتىردىڭ مىناداي وسيەت ءسوزىن دە كەلتىرگەن: «مەن وسى سوعىستا وپات بولارمىن. مەنى كۇن سالقىنداعانشا امانات ەتىپ قويىڭدار. سودان سوڭ سۇيەگىمدى ۇلىتاۋدىڭ باسىنا اپارىپ جەرلەڭدەر. كەلەشەك ەلدى دە، جەردى دە ورىس بيلەيدى، ولاردىڭ داڭعازاسىن ەستىمەي، قالىڭ باعانالى ەلىن ۇلىتاۋدىڭ باسىندا كورىپ جاتارمىن» («قازاق» . 2012, 4-11 مامىر). سونداي- اق قادىر امزەيەۆ تە « ۇلىتاۋداعى قاي توقتامىس؟» دەگەن ماقالاسىن «جاس الاش»، «جەزقازعان جۇمىسشىسى»، «سىر ارداگەرى» گازەتتەرىنە جاريالاعان ەكەن.  
 ءسوز ەتىپ وتىرعان بايلامىمىزدى راستايتىن بۇدان باسقا دا سەنىمدى دالەلدەر بار. ەدىگەدەن قاشقان توقتامىستىڭ ءسىبىر جاقتا ەمەس، قازاق دالاسىندا بولعانىن ايتاتىن ەڭبەكتەر دە بار. 1886 -جىلى جوعارى دوندا تۋىلىپ، ازامات سوعىسىندا بىردە اق كازاكتاردىڭ، بىردە قىزىلداردىڭ قۇرامىندا سوعىسىپ، سوعىس بىتىسىمەن كازاكتار جونىندە 4 تومدىق كىتاپ جازعان ا. ا. گوردەيەۆ بىلاي دەيدى: «ۆورسكلاداعى شايقاستان سوڭ كوپ ۇزاماي تەمىر- قۇتلاي (تەمىر- قۇتلىقتى ايتىپ وتىرعانى داۋسىز - ب. ق. ) ءولىپ، التىن وردا حانى ۆيتوۆتتىڭ قويعان وكىلى توقتامىس بولدى، ءبىراق سونىڭ ارتىنشا- اق تەمىرلاننىڭ (بۇل جەردە اۆتور تەمىر- قۇتلىق پەن ءامىر تەمىر ەسىمىن شاتاستىرىپ وتىر - ب. ق.) تۋىسى شانيبەك (شادىبەك - ب. ق. ) ونى قۋىپ شىقتى دا، قىرعىز (قازاق - ب. ق. ) دالالارىنا قاشىپ، سوندا 1407 - جىلى قايتىس بولدى» دەيدى (گوردەيەۆ ا. ا. يستوريا كازاكوۆ. چاست 1. زولوتايا وردا ي زاروجدەنيا كازاچەستۆا. موسكۆا: ستراستنوي بۋلۆار، 1991, س. 110.). بۇل مالىمەتتەردى اۆتوردىڭ بىزگە قازىر بەيمالىم ءبىر دەرەكتەردەن العانى كۇمانسىز. تەك وسى دەرەككوزدى ءبىزدىڭ دە تابۋىمىز كەرەك.   

 سونداي- اق توقتامىس تاۋىنداعى قابىرلەردىڭ يسلامعا دەيىن ەسكى نانىمداعىلاردىڭ تاستان ۇيىلگەن ءتۇرى ەكەنى دە ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىزدى قۋاتتايدى. توقتامىس حاننىڭ دا، ونىڭ اسكەرلەرىنىڭ دە يسلام دىنىندە بولماعانىن كونە جازبالارعا سۇيەنىپ ايتقان ۆ. ۆ. بارتولدتىڭ ەڭبەكتەرىنەن بىلەمىز.   

 تاعى ءبىر ەرەكشە نازار اۋداراتىن جايت، بۇعان قاتىستى جەرگىلىكتى اڭىزداردىڭ بارىندە دەرلىك توقتامىس «حان» دەپ ايتىلادى. ونىڭ ۇستىنە، توقتامىس تاۋى ماڭىندا «حان قازىناسى» دەگەن جەر بار. بەرىگە دەيىن كولدىڭ جيەگىندە «حاننىڭ اقىرى» دەپ اتالاتىن تاس اقىر بولعان. حالىقتىڭ ايتۋىنشا، ودان توقتامىس اتىنا جەم- سۋ بەرگەن. ارينە، فولكلورلىق تۋىندى ۇنەمى وزگەرۋ، قۇبىلۋ ۇستىندە بولادى. ءبىراق فولكلوردىڭ تۇراقتىلىعىن بۇزباي ساقتايتىن داستۇرلەرى مەن ەلەمەنتتەرى دە بار. سول سەبەپتى تاريحي اقپاراتتى جەتكىزۋدە ونىڭ جازبا جادىگەرلەردەن ارتىقشىلىق تانىتاتىن كەزدەرى از ەمەس. جازبا ءماتىننىڭ ءاردايىم باقىلانۋ مۇمكىندىكتەرى بولعاندىقتان، ول ءوز تۇسىنداعى بيلىكتىڭ ىقپالىندا بولادى، تىم بولماسا ونىمەن ەسەپتەسەدى. ال فولكلور زاتتىق پىشىنگە كوشپەيتىندىكتەن، ول ساياسي ىقپالعا ەشقاشان تۇسپەيدى. قاراپايىم حالىقتىڭ حاندى قارامەن ەش ۋاقىتتا شاتاستىرمايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ەگەر اتالمىش اڭىزدارداعى توقتامىستىڭ ءتۇپتۇلعاسى قاراپايىم حالىقتان شىققان بولسا، ەل ونى ەشقاشان حان دەمەس ەدى.   

 ال س. نازاربەك ۇلىنىڭ زيراتتى جارى ۇلى توقتامىستىكى دەۋىنىڭ ەشقانداي دالەلى جوق. ج. امانباي ۇلى «تاريح تۇيىندەگەن شىندىقتىڭ شىرقى نەگە بۇزىلادى» دەگەن «قازاق ءۇنى» گازەتىندە شىققان ماقالاسىندا جارى ۇلى توقتامىس قايتىس بولدى دەلىنگەن 1743 -جىلى جاڭاقورعان وڭىرىندە ەشقانداي سوعىس بولماعانىن دالەلدەپ جازدى. ونىڭ ۇستىنە، ج. امانباي ۇلىنىڭ «جاڭاقورعان تىنىسى» گازەتىنىڭ 2014 -جىلدىڭ 16 - تامىزىنداعى سانىندا شىققان «توقتامىس قورعانى توبى» مازاراتىندا كىمدەر جەرلەنگەن» دەگەن ماقالاسىندا: «وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ۇلىتاۋداعى توقتامىس حان بەيىتىن اداي توقتامىس باتىردىڭ مازاراتى دەپ تاراز ۋنيۆەرسيتەتى تاريحشى عالىمدارىمەن ايتىسقاندار تۋرالى رەسپۋبليكالىق گازەتتەردىڭ ءبىرىنىڭ بەتىنەن وقىعان ەدىك» دەۋى بۇل شەشىمنىڭ اۋەل باستان- اق جالعاندىققا قۇرىلعانىن كورسەتەدى.   

 وسىنىڭ ءبارىن ەسەپكە العاندا، جاڭاقورعان جەرىندەگى قابىردى حان توقتامىستىكى دەۋدەن باسقانىڭ ءجونى قالمايدى. ءسوز بولعان دايەكتەر مەن دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، بىرنەشە ۇسىنىس ايتۋدى ءجون كوردىك.

 1) تاريحشى- عالىمدارىمىز رەسەي ارحەولوگتارىمەن بىرىگە وتىرىپ، تاحتامىشيەۆو جەرىندەگى حان باسىن تابۋ باعىتىندا كەشەندى ىزدەنىستەر جۇرگىزسە. جاڭاقورعان وڭىرىندە ساقتالعان تاعى ءبىر اڭىزدا حاننىڭ ءبىر اياعى جاۋمەن شايقاستا وسى ولكەدەگى تولەس جايىلماسى دەگەن جەردەن جاڭاقورعانعا باراتىن جول بويىنداعى قىزىلسيراق دەگەن جەردە قالعان. بۇل «ەدىگە باتىر» جىرىنىڭ كەيبىر نۇسقالارىندا نۇرادديننىڭ توقتامىستى اياعىنان اققان قاننىڭ ىزىمەن تاپتى دەيتىن دەتالمەن دە سايكەسەدى. ەگەر وسى اڭىزدار حاقيقي نەگىزىن جوعالتپاعان بولسا، وندا توبە باسىنداعى قابىردە حاننىڭ باسسىز جانە ءبىر اياقسىز دەنەسى جاتىر.

 2) س. نازاربەك ۇلى سالعان كەسەنەنى بۇزباي- اق، ونى حان توقتامىستىڭ اتىنا اۋىستىرۋ كەرەك. ال كەسەنەنى اينالدىرا قويىلعان قۇلپىتاستاردا جازىلعان جارى ۇلى توقتامىس ۇرپاقتارىنىڭ ورنىنا توقتامىس حاننىڭ اينالاسىندا بولعان جەتىم (ياتيم) باتىردىڭ، توبەل باتىردىڭ، ارعىن قاراقوجا باتىردىڭ ت. ب. باتىرلاردىڭ اتتارى جازىلعانى دۇرىس.

ءبىز بۇل ۇسىنىستى 2015 -جىلدىڭ 3 - ساۋىرىندە مەملەكەتتىك بەلگىلى تۇلعالاردىڭ قاتىسۋىمەن تۇركىستان قالاسىندا وتكەن، «قازاق حاندىعىنىڭ قالىپتاسۋىنداعى تۇركىستاننىڭ ورنى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي- تەوريالىق كونفەرەنسيانىڭ قاۋلىسىنا دا ەنگىزگەن بولاتىنبىز.

 3) توقتامىس تاۋى اۋماعىنداعى مادەني ەسكەرتكىشتەردى مەملەكەتتىك باقىلاۋعا الىپ، ۆاندالدىق زارداپتاردى جويۋدى، ول ماڭدى اباتتاندىرۋدى، ءسويتىپ تۋريستىك نىسانعا اينالدىرۋدى قولعا الساق. ەگەر وسى شارالاردى كەشىكتىرمەي باستاساق، پرەزيدەنتىمىز قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى دەپ جاريالاعان بيىلعى جىلدى قورىتىندىلاۋدىڭ جارقىن ۇلگىلەرىنىڭ ءبىرى بولار ەدى دەپ سەنەمىن. 

بولات قورعانبەكوۆ،   فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،   ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

ايقىن- اقپارات