جاڭگىر حاننىڭ يسلام شاريعاتىنا قاتىستى جارلىعى حاقىندا - فوتو

استانا. قازاقپارات - بوكەي حاننىڭ ۇلى جاڭگىر حاننىڭ يسلام شاريعاتىن بەرىك ۇستانعاندىعىن ايعاقتايتىن مالىمەتتەر بار.

مىسالى، «...1835 -جىلى جاڭگىر حاننىڭ تىكەلەي نۇسقاۋى بويىنشا مۇسىلمان مەشىتى اشىلدى. حان قازاق اۋىلدارىنداعى مولدالاردىڭ سانىن ارتتىردى. ولار حاتشىلىق جانە رۋحاني ۇستاز مىندەتتەرىن قوسا اتقاردى. حان اللاعا قالاي قۇلشىلىق ەتۋدىڭ ۇلگىسىن ءوزى باس بولىپ ۇيرەتتى.

رەسەيدىڭ زەرتتەۋشى عالىمى ا. الەكتوروۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا: «حان بىردە-ءبىر رەت نامازىن قازا قىلماعان، جۇما سايىن سۇلتاندارمەن بىرگە مەشىتكە بارىپ تۇرعان، رامازان ايىنداعى ورازا كەزىندە وندا تاڭ اتقانشا بولىپ جۇرگەن» [1]دەلىنەدى. جاڭگىر حاننىڭ جاستاردىڭ عىلىم- ءبىلىم، ءدىني ساۋاتتىلىعىن كوتەرۋگە ايانباي ەڭبەك ەتكەندىگى جايىندا بەلگىلى قازاق ەتنوگرافى مۇحاممەد سالىق باباجانوۆ: «...شاكىرتتەر مەن مۇعالىمدەردى ىنتالاندىرۋ ءۇشىن مارقۇم حان اقشاسىن دا، ءوزىنىڭ ىنتاسى مەن وردالىقتارعا وقۋ ءبىلىمنىڭ پايداسى جونىندە تۇسىندىرمەك بولعان ىنتاسىن دا ايامادى. ءوزىنىڭ سارايىندا مەكتەپ اشىپ، 60 ادام يسلام ءدىنى، ورىس جازۋى جانە ءتىل جونىندە ءدارىس الدى...» [2] دەگەن مالىمەتتى كەلتىرەدى.

جاڭگىر حاننىڭ يسلام ءدىنىن ۇستانعان وتە پاراساتتى، جومارت ءارى ىزگى جاقسىلاردىڭ ءبىر بولعاندىعى جايىندا تاتار تاريحشىسى، قوعام قايراتكەرى مۋحاممەد مۋراد ءرامزيدىڭ 1908 -جىلى اراب تىلىندە جارىق كورگەن 2 تومدىق «تالفيقۋل- احبار ۋا تالقيحۋل- ءاساار في ۋاقاي قازان ۋا بۋلعار ۋا مۋلۋكۋت- تاتار» اتتى ەڭبەگىندە دە باياندالادى.

بۇل ەڭبەكتە اۆتور بوكەي ۇلى جاڭگىر حاندى ءوزىنىڭ شىن ەسىمىمەن «جيھانگير (جاھانگير) حان» دەپ اتاپ، ونىڭ حان تاعىنا وتىرۋىنا قاتىستى: «...ءابىلقايىر حاننىڭ شوبەرەسى، نۇرالى حاننىڭ نەمەرەسى، بوكەي حاننىڭ ۇلى جاھانگير (جاڭگىر) حان. اكەسى بوكەي حان قايتىس بولعاندا ول 12 جاستا بولاتىن. ونىڭ جاسىنىڭ كىشى بولۋىنا بايلانىستى حاندىقتى ۋاقىتشا اكەسىنىڭ ءىنىسى نۇرالى حاننىڭ ۇلى شىعاي حان باسقارىپ تۇردى. 1833 -جىلى، ھيجرا جىل ساناۋى بويىنشا 1249 -جىلى ساپار ايىندا ونىڭ جاسى جيىرماعا كەلگەندە رەسەي پاتشالىعى تاراپى ونى تاققا وتىرعىزىپ، وعان گەنەرال مايور دەگەن شەن بەردى...» دەگەن مالىمەتتى كەلتىرەدى.

م. رازمي ءال- ءمارجانيدىڭ[3] ايتۋىنشا «...جاڭگىر حان ءدىندار، وتە پاراساتتى، جومارت، عۇلامالار مەن ىزگى جاقسىلاردى جاقسى كورەتىن، كوركەم مىنەزدى، ساۋاپتى ىستەردى كوپ جاساۋشى جان بولعان...» دەگەن سوزدەرىن كەلتىرە وتىرىپ، جاڭگىر حاننىڭ ەسىمى «...كۇنى بۇگىنگە دەيىن اتاقتى. ونىڭ بويىنداعى جاقسى مىنەز- قۇلقى جايىنداعى اڭگىمەلەر وسى كۇنگە دەيىن ادامداردىڭ اۋزىندا ءجۇر... ول ءوز حالقى اراسىندا عىلىم- ءبىلىمدى، اعارتۋشىلىقتى ناسيحاتتاۋدا باسقالارعا قاراعاندا ورنى ەرەكشە...» دەيدى.

م. رازمي جاڭگىر حاننىڭ يسلام ءدىنىنىڭ شاريعاتىنا قاتىستى بەكىتىپ بەرگەن جارلىعى جايىندا: «.. .بوكەي ۇلى جاھانگير (جاڭگىر) حان بەس سارى رۋىنىڭ ۇلكەن اقساقالدارىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا تانا (اۆتور: «...تاما رۋى بولسا كەرەك..»، - دەيدى) رۋىنان شىققان تورەباي ۇلى وتىزباي مولدانى ولارعا يمامدىق ەتۋ قۇقىعىن بەرەتىن جازباشا جارلىق شىعارادى. جاڭگىر حان مەن ولاردىڭ ءوتىنىشىن قابىل ەتە وتىرىپ، وتىزبايدى ەلدىڭ باس قازىسى تارحان بين ءجابىر يبن حاممادتىڭ مەنىڭ الدىمدا وتىرىپ، سىناق تاجىريبەسىنەن وتكىزىپ، ەمتيحان العاننان كەيىن، ونىڭ بۇل قىزمەتكە لايىق ەكەندىگىنە تولىق كوز جەتكىزگەنىمنەن كەيىن بارىپ مەن وعان ءوز كەلىسىمىمدى بەردىم. ول مۇحاممەد پايعامباردان جەتكەن شاريعاتىمىزعا قاتىستى ىستەردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن مىنا جارلىققا سۇيەنە وتىرىپ ۇكىم شىعارۋعا مىندەتتى» - دەگەن ءسوزىن كەلتىرە وتىرىپ، جارلىق مىنا تومەندەگىدەي تارماقتاردان تۇرعاندىعىن جازادى.

بىرىنشىدەن: جوعارىدا ايتىلعان (بەس سارى رۋىنىڭ) ادامدار اراسىندا مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەر سالۋ ءىسىن جۇرگىزۋ، اۋىل ادامدارىنىڭ توي، مەرەكە مەيرامداردى اتاپ وتۋىنە باسشىلىق ەتۋ، جاس بالالاردىڭ ءتالىم- تاربيەسىنە ءمان بەرىپ، ولارعا كۇندەلىكتى بەس ۋاقىت ناماز بەن جىل سايىنعى وتىز كۇن ورازانىڭ مويىنعا جۇكتەلگەن پارىز امال ەكەندىگىنىڭ ۇكىمىن ۇيرەتىپ، جاۋاپكەرشىلىگىن سەزدىرۋ.

ەكىنشىدەن: جالپى اۋام، بۇحارا حالىققا يمان مەن يسلامنىڭ ۇكىمدەرىن ءتۇسىندىرىپ، ۇيرەتۋ جانە جاڭا تۋىلعان سابيلەرگە جاقسى ماعىنا بەرەتىن كوركەم ەسىمدەر قويىپ، ولاردى سۇندەتتەۋ. وتباسىن قۇرعالى تۇرعان جاس جۇبايلاردىڭ نەكەلەرىن قيۋ، قايتىس بولعاندارىنا جانازا نامازىن وقىپ، جەرلەۋ راسىمدەرىن اتقارۋ.

ۇشىنشىدەن: اعايىن- تۋىس جاقىنداردىڭ قاتىسۋىمەن وتەتىن نەكە قيۋ ءراسىمىن ەكى ءادىل كۋاگەردىڭ الدىندا كۇيەۋ جىگىتتىڭ قالىڭدىققا ءماھىر[4] سىيلىعىن بەرۋى جانە قىز بەن جىگىتتىڭ نەكەلەسۋگە كەلىسكەندىگىن بىلدىرەتىن ءسوزدى (سيعانى) [5] ايتۋلارى ارقىلى وتكىزۋ.

تورتىنشىدەن: ەسكى ادەتتەن قالىپ قالعان جىگىت پەن قىزدىڭ جەكە دارا كەزدەسۋ ارەكەتتەرىنە تىيىم سالۋ، جول بەرمەۋ.

بەسىنشىدەن: كۇيەۋلەرى قايتىس بولعان ايەلدەردىڭ ءيددات[6] مەرزىمى تولىق اياقتالعانىنا كوز جەتكىزبەيىنشە باسقا اداممەن نەكەلەسىپ قويماۋىن قاداعالاۋ.

التىنشىدان: كۇيەۋلەرى قايتىس بولىپ، ءيددات مەرزىمى اياقتالعان ايەلدەردىڭ قايتادان وتباسىن قۇرۋلارى بارىسىندا ولاردىڭ ءوز قالاۋلارىن ەسكەرۋ. كۇش كورسەتىپ، زورلىقپەن نەكەگە ماجبۇرلەمەۋ. مۇنداي جاعدايداعى ايەلدىڭ ءوز كەلىسىمى ەسكەرىلۋى قاجەت، ونىڭ اتا- اناسىنان نەمەسە اعالارىنان رۇقسات الۋ شارت.

 جەتىنشىدەن: ميراسقا قالعان مال- مۇلىكتى ءبولۋ كەزىندە (مۇراگەرلىك ماسەلەسىندە) ارنايى شاريعي، ءدىني ءبىلىمى بار ماماندارعا جۇگىنىپ، ونى شاريعات بەلگىلەگەن تالاپتارعا ساي ەتىپ ءبولىنۋىن قاداعالاۋ.

 سەگىزىنشىدەن: مال- مۇلىكتەرى نيساب[7] مولشەرىنە جەتكەن داۋلەتتى ادامداردى مىندەتتى زەكەت مالىن بەرۋگە قىزىقتىرىپ، ولاردىڭ شاريعات تالابىن ورىنداۋلارىن ەسكەرتىپ وتىرۋ.

توعىزىنشىدان: قاراپايىم بۇقارا حالىقتىڭ جاسى مەن كارىسىنە ءدىني ۋاعىز جاساپ، ناسيحات ايتۋ. ولارعا حاندىق جۇيە مەن مۇلىكتىك قاعيدالاردى ۇيرەتۋ. سونداي- اق باسشىعا بويسۇنۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ۇقتىرىپ، ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ.

ونىنشىدان: ءبىزدىڭ قاۋىمعا كىرەتىن سەندەردىڭ رۋلارىڭنىڭ (بەس سارى رۋىنىڭ) اراسىنان جانە ورىس قاۋىمى اراسىندا ەشقانداي دا قاراقشىلار مەن توناۋشىلار، ۇرىلار بولمايدى.

مەن جالپى ىستەرگە جاۋاپتى باسشىلارعا حات جازىپ وتىرامىن. ولار سەندەرگە تاپسىرىلعان اتالمىش ىستەردىڭ تولىق ورىندالۋلارىڭا كومەكتەسەتىن بولادى. سەندەر جىلىنا ءبىر رەت اتقارىلىپ جاتقان ىستەر جايلى جازباشا ەسەپ بەرىپ وتىرۋعا مىندەتتىسىڭدەر»، - دەگەن مازمۇندا بولعاندىعىن جازادى.

جارلىق سوڭىندا: «مەن بوكەي ۇلى جاڭگىر حان وسى جارلىقتىڭ مازمۇنىن راستاپ، ءوز ءمورىمدى باستىم» .

«مەن باس قازى تارحان بين ءجابىر يبن حامماد حان (جاڭگىر حان) قۇزىرىندا 1842 -جىل (ھيجرا جىل ساناۋى بويىنشا 1257 -جىل) بۇل يمامدى سىناقتان وتكىزگەننەن كەيىن ءوز ءمورىمدى قويدىم. جارلىق ءنومىرى 60»، - دەگەن مالىمەتتى دە كەلتىرەدى.

م. رامزي «جاڭگىر حان 1261 ھيجري جىلى (1844-1845 ميلادي جىلى) قايتىس بولدى. ونى ءوزىنىڭ حان ورداسىنا اپارىپ، سول جەرگە جەرلەدى. ونىڭ جاسى ول كەزدە 42 بولاتىن. وسىلايشا ول نەبارى 22 جىل بيلىك تۇتقاسىن ۇستادى. ەگەر ۇزاق جىل ءومىر سۇرگەندە ول ءوز ەلىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسىپ، وتە جاقسى رەفورمالار جاسايتىن ەدى. امال قانشا، ءبارى دە اللانىڭ قالاۋى. جاتقان جەرى جايلى، جانى ءجانناتتا بولسىن! اللا ونى راقىمىنا بولەنسىن» دەگەن ىزگى تىلەكپەن ءسوزىن اياقتايدى.

اتاقتى تاتار تاريحشىسى مۋراد رامزي جاڭگىر حاننىڭ وتباسى، بالالارى جايىندا دا مالىمەتتەر بەرەدى. جالپى اۆتور قازاق ەلىنىڭ حاندارى تۋرالى، ولاردىڭ ونەگەلى ءومىرى جايىندا تىڭ مالىمەتتەر كەلتىرەدى. بۇيىرسا، جاقىن ارادا اۆتوردىڭ «قازاق حاندارى» جايىندا جازىپ قالدىرعان مالىمەتتەرىن، وي- پىكىرلەرىن جيناق رەتىندە كوپشىلىككە جاريا ەتەتىن بولامىز.

پالتورە ىقتيار، «ءال-فارابي» اتىنداعى قاز ۇ ۋ، شىعىستانۋ فاكۋلتەتى، تاياۋ شىعىس جانە وڭتۇستىك ازيا كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى