ەلگە ورالۋدىڭ جاقسى جۇيەسى

استانا. قازاقپارات - ەلگە ورالۋدىڭ جاقسى جۇيەسى جاقىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە حالىقتىڭ كوشى- قون جانە جۇمىسپەن قامتىلۋ ماسەلەلەرى بويىنشا تۇزەتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ قابىلدانعانى بەلگىلى.

 1 - قاڭتاردان باستاپ كۇشىنە ەنەتىن زاڭ تاريحي وتانىنا ورالعىسى كەلەتىن قانداستارىمىزعا داڭعىل جول اشادى. بۇل -  ۇلى كوشتى ۇلى ماقساتقا اينالدىرۋدىڭ جولى.

جاقىندا اعىمداعى جىلدى قورىتىندىلاپ، جۋرناليستەرگە بەرگەن سۇحباتىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ: «بىزگە كەلەتىن اعايىندار - قازاقتار جانە ولارعا ءار ۋاقىتتا ەسىك اشىق. جاعدايىن جاسايمىز. ورالماندار جونىندە جاڭادان قابىلدانعان زاڭدى بىلەسىزدەر، ياعني ولارعا قۇجات تاپسىرۋ، ازاماتتىق بەرۋ ماسەلەسىن جەڭىلدەتتىك» دەدى.

ۇلت كوشباسشىسى تاۋەلسىزدىك العالى قازاقستانعا 1 ميلليون قانداسىمىز تۇپكىلىكتى ورالعانىن ايتىپ، بۇل تۇرعىدا كەيبىر قيىندىقتار بولعانىن دا جاسىرمادى. الايدا مۇنىڭ بارلىعى ەڭسەرىلىپ، جاعداي جاسالعانىن جەتكىزدى.

«كەيىنگى كەزدەردە مۇنداي شارالاردى قازاقستان مەن گەرمانيا جاسادى. ءبىراق گەرمانيا تاراپى بۇرىنعىداي جاپپاي قابىلداۋدى قويدى، ياعني قازىر كەرەك ادامداردى عانا الادى. مىسالى، ماماندىعى بولۋى كەرەك، جاسى ورتاشا بولۋى قاجەت، سونداي- اق ەڭبەگى- مەن ەلگە ءوزىنىڭ ۇلەسىن قوسۋى ءتيىس. قازاقستان تاراپى ەشقانداي شەكتەۋ قويىپ وتىرعان جوق. ءبىز بارلىعىنىڭ كەلگەنىنە قۋانىشتىمىز. حالىق سانىن 20 ميلليونعا جەتكىزەمىز دەپ تالپىنىپ وتىرعان ەلمىز. قۇدايعا شۇكىر، ىشكى ءوسىمىمىز دە بار، سىرتتان كەلگەن اعايىن دا وعان ۇلەسىن قوسىپ جاتىر. مەن ادامداردىڭ كوبىرەك كەلگەنىن قالايمىن. قازىر جاعداي قيىنداۋ بولعانىمەن، دەگەنمەن دە كومەكتەسىپ جاتىرمىز. سوندىقتان بۇل باعىتتاعى ساياسات وزگەرمەيدى» دەدى پرەزيدەنت.

 ن. نازاربايەۆ قانداستارىمىزعا قولتىعىنان دەمەپ جىبەرىپ، قولداۋ كورسەتۋ كەرەكتىگىن دە اتاپ ءوتتى. ءبىز وسى ورايدا دۇنيەءجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، قازاقستانعا ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر سۇلتانالى بالعابايەۆتى اڭگىمەگە تارتىپ، جاڭا زاڭنىڭ جاعىمدى جاقتارىن ءتۇسىندىرۋدى سۇراعان ەدىك.

- ەلىمىزدە «حالىقتىڭ كوشى- قونى تۋرالى» ەكى زاڭدى دا ازىرلەۋ بارىسىندا كوميسسيا مۇشەسى بولدىم. سوندىقتان تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى بەس ساۋساقتاي بىلەمىن. زاڭنىڭ اينالاسىنان شىعاتىن داۋدىڭ 70-80 پايىزى ونى حالىققا دۇرىس تۇسىندىرمەۋدەن تۋىندايدى. ەكىنشى ءبىر كەمشىلىك - زاڭدى ىسكە اسىرۋدا جۇيەلىلىك جوق. دەمەك، ماسەلەنىڭ ءبارى ۇيىمداستىرۋ شارالارىنا كەلىپ تىرەلەدى.

 راس، تەرىس اڭگىمەلەر بولدى. ماسەلەن، «ورالماندار كوميتەتىن ورالمان باسقارۋ كەرەك» دەگەن اڭگىمە ايتىلدى. ول قايدان شىققان زاڭ؟ مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى زاڭعا ساي ما؟ «ورالمانداردان دەپۋتاتتار سايلاۋ كەرەك» دەگەن ءسوز دە ايتىلدى. بۇل سايلاۋ تۋرالى زاڭدا بار ما؟ ءتىپتى ورالماننان دەپۋتات تا سايلاپ كوردىك. نە شىقتى، نە وزگەردى؟ ەندى ورالمان دەگەن ءسوز تالقىعا ءتۇستى. بۇل -  وتە كۇلكىلى جاعداي. ءاۋ باستا مۇنى رەپەرتاريانت دەگەن ءسوزدىڭ اۋدارماسى رەتىندە الدىق. ەگەر ءبىز رەپەرتاريانت ءسوزىن قالدىرار بولساق، بۇرىن ءتۇرلى سەبەپپەن ەلدەن كوشىپ كەتكەن وزگە ۇلتتار وسى زاڭدى ەركىن پايدالانار ەدى. سول سەبەپتى وتانداستارىمىزدىڭ عانا ەلگە كەلۋىنە جول اشۋ ءۇشىن ورالمان ءسوزىن پايدالاندىق. قازاق ازاماتتارى ءۇشىن جاسالعان، ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن پايدالانىلعان ءسوز بۇل. وسىنى ماسەلە ەتىپ كوتەرگەن ازاماتتار نەگە تۇسىنبەدى؟ ەكىنشىدەن، ورالمان ءسوزى قانداستارىمىزدىڭ ماڭدايىنا ماڭگى جابىسىپ قالعان بەلگى ەمەس. ول -  ازاماتتىق، ءتيىستى جاردەماقىنى تەزىرەك الۋعا جول اشاتىن قۇجات. ازاماتتىعىن العان كەز كەلگەن كىسى بىردەن ورالمان اتاۋىنان ايىرىلادى.

كىم كورىنگەن ەلگە كەلىسىمەن، ورالماندار اتىنان ءسوز سويلەيتىنى، بايىبىنا بارماي، پىكىر ايتا بەرەتىنى وكىنىشتى. بۇعان تىيىم سالۋدى مەن وسىدان 15 جىل بۇرىن قۇلاققاعىس جاساپ، حات تا جازعانمىن. ءتىپتى ولاردان ورالمان ەكەندىگىن دالەلدەيتىن كۋالىك تالاپ ەتۋدى ۇسىندىم. وسىنداي ولقىلىقتار قايتالانا بەرمەس ءۇشىن جاڭا زاڭدى شەتەلدەن كەلەتىن اعايىنعا دۇرىس ءتۇسىندىرۋ كەرەك.

دۇنيەءجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى ءتورالقا ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تالعات ماماشيەۆ مىرزانىڭ اتىنان 23 - اقپاندا ءماجىلىس ءتوراعاسى ق. جاقىپوۆ مىرزاعا كوشى- قونعا قاتىستى كوپتەگەن ويلارىمىز بەن ۇسىنىستارىمىزدى قاعازعا ءتۇسىرىپ، ونى دەپۋتاتتاردىڭ قولىنا تيگىزدىك. سوندىقتان بۇل زاڭنىڭ جوباسىن دايىنداۋعا جانە ونى تالقىلاۋعا بەلسەندى تۇردە اتسالىستىق دەۋىمىزگە نەگىز بار. پرەزيدەنت اكىمشىلىگى مەن وزگە قۇزىرلى ورگاندارعا دا بىرنەشە مارتە ءوز ۇسىنىستارىمىزدى جولداعانبىز. ۇسىنىستا شەتەلدەردەگى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ پروبلەمالارى، ەتنيكالىق كوشى- قون، قازاقستان قوعامىنا ورالمانداردىڭ بەيىمدەلۋى، ولاردىڭ ىقپالدىلىق ماسەلەلەرى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن تەز الۋ جولدارى كورسەتىلگەن- ءدى. ەڭ كەرەگى ءبىزدىڭ شىرىلداپ ءجۇرىپ، قانداستارىمىزدىڭ قامىن كۇيتتەگەن وي- پىكىرلەرىمىز زاڭدا كورىنىس تاپتى، ۇسىنىستارىمىز ەندى.

 ماسەلەن، ۇلكەن شارۋانى دا ءوزىمىز باستاعالى وتىرمىز. دۇنيەءجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى ۇيىندە «كوشى- قوننىڭ بۇگىنگى جاعدايى» اتتى جيىن وتكىزۋدى ۇيعاردىق. وندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 24 - قاراشا كۇنى قول قويعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە حالىقتىڭ كوشى- قونى جانە جۇمىسپەن قامتىلۋى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» №421-V قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى تالقىلانادى.

سوڭعى جىلدارى كوشتىڭ سايابىرسۋىنا ەكونوميكالىق جانە باسقا دا ءتۇرلى سەبەپ بولعانى ءمالىم. جاڭا زاڭنان كەيىن كوشتىڭ جاندانۋى، كوش بارىسى قالاي بولاتىنى كۇنى كەشە دوڭگەلەك ۇستەلدە كەڭىنەن تالقىلاندى. بۇل باسقوسۋعا ىشكى ىستەر مينيسترلىگى، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى، دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋ مينيسترلىگى سياقتى قۇزىرلى ورگانداردىڭ ۋاكىلدەرى، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ باسشىلارى، ورالماندار جانە وزگە دە بەلسەندى ازاماتتار قاتىستى.

 الماتىدا ىشكى ىستەر مينيسترلىگى، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى، باسقا دا قۇزىرلى ورىنداردىڭ وكىلدەرىمەن، 24 - جەلتوقساندا «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ وكىلدىگىندە دە جاڭا زاڭ جان- جاقتى تالقىلاۋدان ءوتتى. وسىنىڭ ءبارى وتانداستارىمىزدىڭ ويىنان شىعاتىن كوشى- قوندى قالىپتاستىرۋعا، ولاردىڭ كىدىرمەۋىن قامتاماسىز ەتۋگە، جەرگىلىكتى قۇزىرلى ورىندار قىزمەتىن جانداندىرۋعا سەپتىگىن تيگىزبەك.

 سۇلتانالى بالعابايەۆتىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدە ورالماندارعا قاتىستى بىرنەشە زاڭ بار. جاڭا زاڭدى سولاردىڭ جيىنتىعى دەۋگە بولادى. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە حالىقتىڭ كوشى- قون جانە جۇمىسپەن قامتىلۋ ماسەلەلەرى بويىنشا تۇزەتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» دەپ اتالاتىن زاڭ تەك كوشى- قوندى ەمەس، ورالماندارعا قاتىستى ماسەلەگە تۇگەل وزگەرىستەر ەنگىزىلۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ايتىلار ماسەلە -  ازاماتتىق تۋرالى. وسىمەن بايلانىستى ازاماتتىق تۋرالى زاڭعا وزگەرىس ەنگىزىلدى: «جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىنا تۋۋ مەرزىمىنە قاراماستان، قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىنا زاڭدى نەگىزدەردە تۇراتىن ورالماندار» . بۇرىن ازاماتتىق الۋ ءۇشىن ەلدە 4 جىل تۇرۋ ءتيىس بولسا، ەندى بۇل وتە جەڭىلدەتىلدى. الايدا شەكارا اسقاندار ەندى بىردەن ازاماتتىق الامىن دەپ ويلاپ قالماۋى كەرەك. دەمەك، ونىڭ ۆيزاسى، قۇجاتتارى دۇرىس بولۋى، زاڭدى تۇردە تىركەلۋى ءتيىس. ەكىنشىدەن، ەلىمىزدە جوعارى ءبىلىم الىپ جاتقان ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ازاماتتىق الۋىنا مۇمكىندىك بار. بۇرىندارى «تۇراقتى تىركەۋى جوق» دەپ ولارعا ازاماتتىق بەرىلمەيتىن. وسى ماسەلە دە تولىق شەشىلدى. ەگەر ولار ەلىمىزدە كوشى- قون زاڭىن بۇزسا، وندا پروبلەما تۋىندايدى ەكەن.

 -  بۇرىندارى كەيبىر كىسىلەر قازاقستان ازاماتتىعىن الىپ، سول جاقتا دا ءوز ازاماتتىعىمەن جۇرە بەرەتىن. ال قازاقستاندا قوس ازاماتتىققا تىيىم سالىنعان. جاڭا زاڭدا قازاقستان ازاماتتىعىن الىپ، بۇرىن تۇرعان ەلدىڭ دە ازاماتتىعىمەن جۇرەر بولسا، 30 كۇن ىشىندە سول ەلدەگى قازاقستان ەلشىلىگىنە قازاقستاندىق ءتولقۇجاتتى تاپسىرۋى كەرەك. ەگەر تاپسىرماسا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارىنا ساي جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلادى. ەگەر ازاماتتىق العىسى كەلمەيتىندەر بولسا، ىقتيار حاتپەن تۇرا بەرسىن. ولار «ماعان جەڭىلدىك جاسا» دەپ تە ايتا المايدى. وسى سەكىلدى ماسەلەلەردى جۇرتشىلىققا تاپتىشتەپ ءتۇسىندىرۋ كەرەك.

 بىزدە «كوشىپ كەلۋگە جاتاتىن ۆيزا، كوشىپ كەلۋگە جاتپايتىن ۆيزا» دەگەن بار. قىتايدان كەلەتىن ازاماتتار جەكە ساپار ۆيزاسىمەن كەلەدى. تۋريستىك ۆيزامەن كەلسە، ول كوشى- قونعا جاتپايدى. ەندىگى جەردە وسى شەكتەۋلەر الىنىپ تاستالدى. ەندى اعايىندار قانداي ۆيزامەن كەلسە دە ەلدە قالۋعا دۇرىس نيەتى بولسا، ولارعا تۇراقتاپ قالۋىنا مۇمكىندىك بار. تەك ميسسيونەرلىك ۆيزامەن كەلەتىندەرگە ەسىك جابىق.

قازىر زاڭدا «ءى ءى م كوشى- قون پوليتسياسى ۆيزالاردى قولدانۋ مەرزىمىن ۇزارتادى» دەگەن تۇسىنىكتەمە بار. ياعني بۇرىن ازاماتتار ۆيزاسى بىتكەن جاعدايدا ەلىنە بارىپ، قۇجاتىن رەتتەپ، قايتا كەلەتىن. «مەنى قۋىپ جاتىر» دەگەن اڭگىمە دە وسىدان تۋىندايتىن. جاڭا زاڭدا ۆيزانى كوشى- قون پوليتسياسى ءوزى ۇزارتاتىن بولدى. بۇل -  وتە ماڭىزدى.

 كوشى- قونعا قاتىستى قۇجاتتار ەندىگى جەردە كوشىپ كەلۋگە نيەتتى ازاماتتار تۇراتىن ەلدە جاسالاتىندىقتان، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەلشىلىكتەرىنە كوپ مىندەت جۇكتەلىپ وتىر. ولار ازاماتتارعا كوشى- قون تۋرالى اقپارات بەرۋگە، ۇكىمەت ايقىندايتىن ايماقتارعا بارۋ ماسەلەسىن تۇسىندىرۋگە مىندەتتى. بۇرىن بۇل ەڭ ۇلكەن داۋدىڭ باسى ەدى. ەندى مىنا جاعدايدان كەيىن ءتۇيىندى ماسەلە تۇبەگەيلى شەشىلۋى ءتيىس. ەلىمىزدە ورالماندار ماسەلەسىمەن اينالىساتىن ءاربىر قۇزىرلى ورىن ماماندارى زاڭدى جاتقا ءبىلۋى قاجەتتىگى تۋىندادى. ويتكەنى ورالماندارمەن تىكەلەي جۇمىس ىستەيتىن مەكەمەلەردىڭ دە قۇزىرەتى كەڭەيتىلدى.

 بۇرىنعى «جالپى ورالماندار» دەگەن اتاۋ ەندى ساناتقا ءبولىندى. ءبىرىنشى سانات -  ورالمانداردى قابىلداۋدىڭ وڭىرلىك كۆوتاسىنا ەنگىزىلگەن ورالماندار. بيىلدان باستاپ قاي وبلىسقا قانشا ورالمان باراتىنى ناقتىلانىپ، ەلگە ورالۋشىلاردى ورنالاستىرۋ ماسەلەسى شەشىلەدى. ەكىنشى سانات -  قازاقستان اۋماعىنا ءوز بەتىنشە كەلگەن جانە تۇرىپ جاتقان ورالماندار. ولار ايماققا ءوز تاڭداۋلارى بويىنشا ورنالاسادى جانە ۇكىمەت تاراپىنان جاردەماقى بەرىلمەيدى.

 قازاقستان اۋماعىنا كەلگەن ازاماتتارعا ورالمان مارتەبەسىن بەرۋ دە وڭتايلى شەشىلدى. باستى ماسەلە -  ۇلتى قازاق بولۋى كەرەك. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن شەتەلدە تۇرعان بولۋى ءتيىس. مىسالى، 1993 -جىلعا دەيىن قازاقستاندا تۇرىپ، باسقا ەلگە قونىس اۋدارىپ، ۇزاق ۋاقىت وتپەي ەلگە ورالۋعا بەل بۋسا، وندا ازاماتتىق بەرىلمەيدى.

 ەندى ورالماننىڭ قازاق ەكەندىگىن قالاي دالەلدەيمىز؟ بۇل ماسەلە ءبىرقاتار قۇجاتتارعا سۇيەنۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. مىسالى، قازاقستاندا ءتولقۇجاتتا «ۇلتى قازاق» دەگەن جازۋ بار. الايدا ۇلتىن جازبايتىن ەلدەر دە كەزدەسەدى. سول ەلدە تۇرعان قازاقتى قالاي انىقتايمىز؟ ايتالىق، ساۋد ارابياسىنان كوشىپ كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ ءبىر بولىگى بىزدەن قۇجات تالاپ ەتكەن جاعدايلار بولدى. ال بىزدە قۇجات بەرەتىن قۇزىرەت جوق. دەگەنمەن كۋالىك ەتكەن بىرنەشە كىسى ارقىلى قۇجات بەردىك. ودان باسقا ءتۇرى قازاق، ءبىراق ءتىل بىلمەيتىن، ءتۇرى باسقا، ءبىراق قازاقشا سايراپ تۇرعان ۇلتتار دا بولۋى مۇمكىن عوي. وسى ماسەلەنى شەشۋدىڭ جولىن تەزدەتىپ قاراستىرۋ كەرەك. مۇمكىن، ۇكىمەتتىڭ قوسىمشا قاۋلى شىعارۋى كەرەك شىعار، ايتەۋىر ءبىر امالىن تابۋ قاجەت.

 ورالمانداردىڭ وڭىرلىك كۆوتاسىنا كىمدەر كىرەدى؟ بۇرىن «جوعارى ءبىلىمى بولۋى كەرەك» دەگەن تالاپ قويىلدى. بۇل دۇرىس ەمەس ەدى. ەندى ءتيىستى ءبىلىمى، بىلىكتىلىگى، ماماندىعى بارلارعا، كوپبالالى وتباسىنان شىققان، جوعارى ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىگى بار جاستارعا ايرىقشا باسىمدىق بەرىلدى.

وسى جەردە مەنى ويلاندىراتىن ماسەلە، 20-باپتىڭ 10-تارماعىندا ەتنيكالىق قازاقتار تۇراتىن جەرىنە كەلگەننەن كەيىن ورالمان مارتەبەسىن الۋعا، تۇراقتى تۇرۋعا رۇقسات الۋ ءۇشىن ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ اۋماقتىق بولىمدەرىنە ءوتىنىش بەرەتىنى ايتىلعان. ازاماتتار ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ كوشى- قون كوميتەتىنە ءوتىنىش بەرىپ، تۇراقتى تۇرعان سوڭ ورالمان كۋالىگىن الادى. ال 21-باپتا ورالمان مارتەبەسىن العاننان كەيىن تۇراقتى تۇرۋعا رۇقسات الۋ ءۇشىن ىشكى ىستەر ورگاندارى اۋماقتىق بولىمشەلەرىنە ءوتىنىش بەرەدى دەلىنگەن. بۇل قايشىلىق قالاي بولادى؟ ءبىر- بىرىنە سىلتەۋ وسىدان باستالادى. بالكىم، بۇل كەزدەيسوق قاتەلىك پە ەكەن؟ ءبىز وسى ماسەلەنى شەشۋ جولىن قاراستىرىپ جاتىرمىز.

 ورالماندار تۇراقتى تۇرۋ ءۇشىن تولەم قابىلەتىن دالەلدەيتىن قۇجات تالاپ ەتىلمەيدى. وڭىرلىك كۆوتامەن كەلگەندەرگە جول ءجۇرۋ، مۇلىك تاسىمالداۋ قاراجاتى تولەنىپ، وتەماقى بەرىلەدى. ولار ەندىگى جەردە كەدەن سالىعىنان دا بوساتىلادى. الايدا مۇنى دا ناقتىلايتىن تۇستار بار. سەبەبى وسىنداي باپ بۇرىن دا بولعان ەدى. سوعان سۇيەنگەن ورالماندار ۇلكەن جۇك ماشينالارىمەن كونتراباندالىق جۇك تاسىمالداۋمەن اينالىستى. جۇگىنىڭ ۇستىنە شاڭىراق، تاعى بىردەڭەلەردى قويىپ قويادى دا، استىنا ساۋدالايتىن زاتتارىن تولتىرىپ تاستايدى. وسىلاي ۇستالىپ، اقىرى ءىستى بولعاندار ۇشىراستى. ەندىگى جەردە دۇنيە- مۇلىك پەن تەحنيكالاردى كەدەن سالىعىنسىز ءبىر- اق رەت وتكىزۋگە بولادى.

 ورالمان ايقىندالعان جەرگە كوشىپ بارىپ، ارادا 5 جىل وتپەي ەلىنە نەمەسە باسقا جاققا كوشەر بولسا، العان جەڭىلدىكتىڭ ءبارىن مەملەكەتكە قايتارادى. 10 جىل بۇرىن كەلگەن وتباسى دا، بىلتىر كەلگەن وتباسى دا ورالمان اتانىپ جۇرە بەرۋىنە جول جابىلدى. ەندى ول ءبىر جىلدان سوڭ تولىققاندى قازاقستان ازاماتى اتانادى.

 تاعى ءبىر ماسەلە ازاماتتاردىڭ سوتتالعاندىعى تۋرالى انىقتاماعا بايلانىستى. بۇرىنعى زاڭدا اۋىر نەمەسە اۋىر ەمەس. ەندى ولاردان ەشقانداي قاعاز تالاپ ەتپەۋگە بولادى. ويتكەنى سوتتالعان كىسىنى ەشكىم دە شەكارادان وتكىزبەيدى. ماسەلەن، قىتايدا سوتتالعاندارعا جول جابىق. ياعني وسى قۇجاتتىڭ قاجەتى جوق دەپ ويلايمىن. وسىنىڭ ءبارى ەسكەرىلىپ، كوشى- قون ماسەلەسى جەڭىلدەتىلدى.

 جالپى، ءبىز ءوزىمىزدىڭ جاقسىلىعىمىزدى باعالاي المايمىز. ويتكەنى قازاقستاننان باسقا بىردە- ءبىر مەملەكەت كوشى- قونعا جان- جاقتى ءارى تەرەڭ ءمان بەرگەن ەمەس. ماسەلەن، تاجىكتەر، وزبەكتەر، تۇرىكمەندەر الەمنىڭ ءار شالعايىندا بوسىپ ءجۇر. مەملەكەت باسشىلارى بىردە- ءبىرىن ەلىنە شاقىرعان دا، كىرگىزگەن دە جوق. ال قازاقستاندا قازاقتىڭ باسىن قوسۋعا، كوك تۋدىڭ استىنا جينالۋعا ەلباسىنىڭ ءوزى باس بولىپ، دۇنيەءجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى قولداپ، وراسان زور جۇمىستار جۇرگىزىلدى. ءبىز تەك قونىس اۋدارعان ازاماتتاردى زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ، زاڭنان اۋىتقىمايتىن قونىستاندىرۋ جۇيەسىن جاساي الماي وتىرمىز. ەندىگى جەردە كەرەكتى قۇجاتتاردى تانىستىرۋ، تۇسىندىرۋمەن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى اينالىسادى. دەمەك، ونداعى سالا ماماندارىنا مەملەكەت تاراپىنان كوپ جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلىپ وتىر، -  دەيدى دۇنيەءجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى سۇلتانالى بالعابايەۆ.

 تاعى ءبىر ماسەلە -  كوشىپ كەلگەن اعايىندى كىم كۇتىپ الادى؟ شەكارادان اسقان ءاربىر وتانداسىمىزدىڭ ەلىمىز تۋرالى تولىققاندى حابارى بولماسى انىق. ول قايدا بارارىن بىلمەي، ساسقالاقتايتىنى دا ءسوزسىز. سونداي كەزدەرى ءبىز ەلگە ورالعان اعايىندى تابالدىرىق اتتاماي جاتىپ، بۇكىل ماسەلەسىن شەشىپ بەرۋىمىز كەرەك. ەندىگى جەردە بۇل دا قيىن شارۋا ەمەس كورىنەدى. تەك ءاربىر قۇزىرلى ورىن ماماندارى تەر توگىپ، تياناقتى جۇمىس ىستەسە بولعانى.

 بىلتىر قازاقستانعا 3 مىڭ قازاق كوشىپ كەلگەن. ونىڭ 80 پايىزى -  وزبەكستاننان، تۇرىكمەنستاننان -  6، قىتاي- دان -  3، موڭعوليادان 6 پايىز عانا وتباسى ورالعان. مۇنى ماماندار العاشىندا مىقتى پاتريوتيزم بولعاندىعىمەن تۇسىندىرەدى. ەندى بارلىق ماسەلە تۇرمىستىق جاعدايعا كەلىپ تىرەلدى. مىسالى، قىتايدا تۇراتىن جۇرتتىڭ جاعدايى وتە جاقسى. رەسەيدە دە وسىنداي قۇبىلىس بايقالادى. ايتپەسە، ورىس اراسىنا ءسىڭىپ كەتكەن 1 ميلليوننان اسا قانداسىمىز نەگە ەلگە ورالمايدى؟ سوندىقتان ورالمان اعايىندى تەك الەۋمەتتىك جاعداي جاساۋ ارقىلى عانا قىزىقتىرۋعا، وتانىنا ورالتۋعا مۇمكىندىك بار. بۇرىندارى جۇرتتى داۋرىقتىرعان «قۇجات جيناۋ» دەگەن ماسەلە دە وڭتايلاندىرىلدى.

ەندى زاڭدى قالاي جۇزەگە اسىرامىز؟ بۇل ورايدا سۇلتانالى بالعابايەۆ مىرزا: «ءار زاڭ نەگىزىندە ءار مينيسترلىك بۇيرىق شىعارىپ، جۇمىس ستاندارتىن جەتىلدىرۋ كەرەك. مۇنداي ستاندارتتى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى، ەڭبەك، الەۋمەتتىك قورعاۋ جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى دە جاساۋى ءتيىس. زاڭدى ىسكە اسىرۋ امالدارى جۇيەلەنگەندە عانا جۇمىس جۇرەدى» دەيدى.

ەندەشە، جۇمىستىڭ جەمىستى بولعانى قازاق ءۇشىن قاجەت ءارى پايدالى بولماق.

جولداسبەك دۋاناباي

«ايقىن» گازەتى