قازاقتىڭ جات جەردەگى جادىگەرلەرى

استانا. قازاقپارات - ىلگەرىدە ماجىلىستە وتكەن مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلىنىڭ ۇكىمەتتىك ساعاتىندا دەپۋتاتتار شەتەل مۋزەيلەرىندەگى قازاققا قاتىستى قۇندى جادىگەرلەردى ەلگە قايتارۋدى تالاپ ەتكەن ەدى.
None
None

 اسىرەسە، دەپۋتات گۇلنار ىقسانوۆا: «الەمدەگى كوپتەگەن مۋزەيلەردە، ماسەلەن، لۋۆر، بريتان مۋزەيى، بريتان كىتاپحاناسى، مەتروپوليتەن مۋزەيى، ەرميتاجدا ءبىزدىڭ مادەني قۇندىلىقتارى- مىز بار. قازاق حاندارىنىڭ حاتتارى، رۋنا جازبالارىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى، قالالاردىڭ كارتالارى، كەنەسارىنىڭ قىلىشى، بوكەي ورداسى حانىنىڭ سۋرەتى، ابىلاي حاننىڭ زاتتارى سەكىلدى جادىگەرلەر شەتەلدە قويىلعان. وسى ەكسپوناتتاردى بىرتىندەپ قايتارۋ بويىنشا ستراتەگيالىق جۇمىس جۇرگىزۋ قاجەت. بۇل ءبىزدىڭ ۇلتتىق يدەيامىز بولۋى ءتيىس» دەگەن بولاتىن.

شەتەلدەگى مۋزەيلەردە ءبىزدىڭ تالاي قۇندىلىقتارىمىز قايتارۋسىز جاتقانى شىندىق. ەگەر ءبىز ۇرپاعىمىزدىڭ بولاشاعىنا الاڭداعان، تاريحتان تاعىلىم العان ۇلت بولساق، سول ەكسپوناتتاردى سۇراتۋىمىز كەرەك. كەزىندە ەرميتاجداعى تايقازاندى دا ەلگە قايتاردىق ەمەس پە؟ ەندەشە، ەلارالىق كەلىسىم جاساپ، جادىگەرلەرىمىزدى نەگە الدىرماسقا؟

شەتەلدە ءبىزدىڭ قانداي قۇندىلىقتارىمىز بار؟ الدىمەن ا ق ش- تىڭ نيۋ- يورك قالاسىندا ورنالاسقان مەتروپوليتەن مۋزەيىنەن باستاساق. مەتروپوليتەن - الەمدەگى زيارات جاساۋشىلارى جونىنەن ءتورتىنشى ورىندا تۇرعان اتاقتى مۋزەي. بۇگىندە مۋزەي توپتاماسىندا 2 ميلليوننان استام ونەر تۋىنداسى بار، سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا قاتىستى مول دۇنيە ساقتالعان. تىكەلەي قازاققا قاتىستى بولماسا دا، ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ تابارىكتەرى بار. ساقتاردان، عۇنداردان، قىپشاقتاردان، التىنوردالىقتاردان، موعولداردان، ماملۇكتەردەن قالعان مول دۇنيە وسى مۋزەيدە ساقتاۋلى تۇر.

وسىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قۇندىسى - التىن وردانىڭ بيلەۋشىسى جانىبەك حاننىڭ دۋلىعاسى. زامانىندا بۇل دۋلىعانى ەۋروپالىق ساياحاتشىلار تيبەتتەن اكەلىپتى. دۋلىعا تيبەتكە قالاي بارعان؟ بۇعان قاتىستى دا عالىمداردىڭ بولجامى بار ەكەن. XVII- XVIII عاسىرلاردا قازاق دالاسىنا جوڭعارلاردىڭ كوز الارتقانىن بىلەمىز. مىنە، وسى كەزدەگى قاندى شايقاستاردىڭ بىرىندە جوڭعارلار حاننىڭ دۋلىعاسىن قولدى قىلىپ، دالاي لاماعا سىيعا تارتقان- مىس. ءبىراق بۇل دا دالەلدەنبەگەن بولجام عانا.

 تيبەتتەن كەيىن دۋلىعا ارتۋر وكس تسۋلزبەرگەر دەگەن امەريكالىق كوللەكتسيونەردىڭ قولىنا تۇسكەن. 2007 -جىلى تسۋلزبەرگەر حاننىڭ دۋلىعاسىن مەتروپوليتەن مۋزەيىنە تاپسىرعان. دۋلىعانى XIV عاسىردا وردالىق شەبەرلەر جاساعان. نەگىزىن بولاتتان قۇيىپ، سىرتىن كۇمىسپەن كومكەرگەن. بيىكتىگى -  20-23 سانتيمەتر، ديامەترى -  22 سانتيمەتر. ۇشكىر توبەسى وتكىر قىرلى بولىپ كەلەدى. تومەنگى جيەگىندە اراب قارىپتەرىمەن «قۇرمەتتى، قايىرىمدى، ۇلىق، جەڭىمپاز، سۇلتان ماحمۇد جانىبەك» دەگەن كۇمىس جالاتىلا ويىپ بەدەرلەنگەن جازۋ بار. ايتپاقشى، جانىبەك حان تۋرالى ايتقاندا مىنانى ءبىلۋ كەرەك، بۇل دۋلىعا التىن وردانىڭ حانى جانىبەك وزبەك ۇلىنا تيەسىلى. جانىبەك حان -  شىڭعىستىڭ ۇلى باتۋدىڭ ۇرپاعى. جەرلەنگەن جەرى -  قازىرگى سارايشىق. سوندىقتان ونى قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان جانىبەك باراق ۇلىمەن شاتىستىرىپ المايىق.

 مەتروپوليتەن مۋزەيىندە ساقتالعان تاعى ءبىر قۇندى جادىگەر -  قىپشاقتان شىققان ماملۇكتەردىڭ 18- ءامىرشىسى قايتباي سۇلتاننىڭ توستاعانى. بيىكتىگى -  12,7 سانتيمەتر، ديامەترى -  36,8 سانتيمەتر. توستاعان 1468 -جىلى جەزدەن جاسالعان، كۇمىس جالاتىلعان. باستاپقىدا توستاعان قىپشاق ساۋلەتى بويىنشا جاسالعان، 1517 -جىلى ونى تۇرىكتەر قولدى قىلىپ، ازداپ ورنەكتەرىن وڭدەگەن ەكەن. بۇل جادىگەردى ارتۋر مۋر دەگەن كوللەكتسيونەر ساقتاپ كەلىپتى. مەتروپوليتەن مۋزەيىنە جادىگەردى 1891 -جىلى وتكىزگەن.

 قايتباي سۇلتان قىپشاقتىڭ (قازاقتىڭ) شەركەش رۋىنان شىققان. بەيبارىس بابامىز سەكىلدى قايتباي دا جيىرما جاسىندا مىسىرلىق ساۋداگەرگە ساتىلعان. كەيىن اسكەري قيمىلدارىمەن كوزگە ءتۇسىپ، ساراي كۇزەتىنىڭ مۇشەسى، ماملۇكتەردىڭ مىڭباسىسىنا دەيىن كوتەرىلدى. 1468 -جىلى سۇلتان تاعىنا وتىرىپ، 1496 -جىلعا دەيىن مىسىر مەن شامدى (سيريا) بيلەگەن. مەتروپوليتەننەن باسقا دا مۋزەيلەردە قايتبايعا قاتىستى جادىگەرلەر كوپ ساقتالعان. تۇركيانىڭ توپقاپى سارايىندا قايتباي سۇلتاننىڭ ساۋىتى بار. ال ۆاشينگتون مۋزەيىندە سۇلتاننىڭ كىلەمشەسى تۇر.

اتاقتى بريتان مۋزەيىندە دە قازاققا قاتىسى بار جادىگەرلەر جەتەرلىك. سونىڭ ەڭ نەگىزگىسى - بەيبارىس سۇلتاننىڭ التىننان جاساتقان دينارلارى. ءار جىلدارى، ءارتۇرلى پىشىندە شىققان دينارلار مۋزەيدىڭ تيىندار قورىندا ساقتاۋلى تۇر. ال بريتان كىتاپحاناسىندا بەيبارىس سۇلتان جاساتقان كونە قۇران بار.

رەسەيدىڭ پەتەربور قالاسىنداعى I  پەتر اتىنداعى انتروپولوگيا جانە ەتنوگرافيا مۋزەيى (كۋنستكامەرا) قازاقتىڭ قولونەر بۇيىمدارى مەن تۇرمىستىق زاتتارىنا باي. مۋزەي قورىنداعى فوتومۇراعاتتىڭ ءوزى ءبىر توبە. اسىرەسە، سۋرەتشىلەر ا. پومەرانتسيەۆ (1851 -جىل) پەن پاۆەل كوشاريەۆتىڭ (1856 -جىل) سالعان سۋرەتتەرى، گەنەرال- اديۋدانت كونستانتين فون كاۋفمان قۇراستىرعان «تۇركىستان البومى» (1871-1872 -جىلدار) ، ەتنوگرافتار سامۋيل دۋدين (1899 -جىل) مەن كلاۆديي شەننيكوۆتىڭ (1908 -جىل) فوتوكوللەكتسيالارىندا قازاقتىڭ باي تاريحى تۇنىپ تۇر. وسىلاردىڭ ءتۇپنۇسقاسىن بولماسا دا، ساپالى كوشىرمەلەرىن ەلگە اكەلسەك، تاريحىمىز ءۇشىن مول ولجا بولار ەدى.

 بۇل مۋزەيدە قازاق تۇلعالارىنىڭ جادىگەرلەرى دە جەتەرلىك. مۋزەيگە ورىس كوللەكتسيونەرلەرىنەن بولەك ءار جىلدارى شىڭعىس ءۋاليحانوۆ (اقمولا وبلىسى) ، لايىمجان بەركىمبايەۆ (تورعاي وبلىسى) ، حاسان يمامبايەۆ (تورعاي وبلىسى) ، راسۋل مۇحاممەدوۆ (ماڭعىستاۋ وبلىسى) ، بوريس بالمۇقانوۆ (الماتى وبلىسى) ، نۇرجاقىپ نۇرسەيىتوۆ (اقمولا وبلىسى) ، ءنۇريلا شاحانوۆا، قابيدەن جايبوسىنوۆ سەكىلدى قازاق كوللەكتسيونەرلەرى وزدەرى جيناعان جادىگەرلەردى وتكىزىپ وتىرعان. سونىڭ ءبىرى -  شوقاننىڭ اكەسى شىڭعىس ءۋاليحانوۆتىڭ پىشاعىنىڭ قىنى. جالپى ۇزىندىعى -  42 سانتيمەتر، پىشاعىنىڭ ۇزىندىعى -  26 سانتيمەتر. سوعان قاراعاندا، پىشاعى دا بولعان بولۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، ساقتالماعان ەكەن.

اكادەميك الكەي مارعۇلاننىڭ جازۋىنا قاراعاندا، شىڭعىس قازاق دالاسىنان كوپتەگەن ەتنوگرافيالىق ەكسپونات جيناپتى. ونىسىن ماسكەۋ ونەركاسىپ كورمەسىنە ۇسىنعان. كەيىن پروفەسسور ۆ. ۆ. گريگوريەۆتىڭ وتىنىشىمەن بۇلاردىڭ ءبىرازىن پەتەربور، ماسكەۋ مۋزەيلەرىنە الىپ قالعان. پەتەربوردا وتكەن « ءۇشىنشى حالىقارالىق شىعىستانۋشىلار كونگرەسى» كورمەسىنە ارناپ شىڭعىس ابىلاي مەن ءۋالي حاندارعا تيەسىلى ءبىرقاتار جەكە بۇيىمدارىن جىبەرگەن. ولاردىڭ اراسىندا ەڭ ساپالى ەر، تاستان قاشالعان كونە بۇيىمدار، بىلتەلى مىلتىق، التىنمەن ادىپتەلگەن، كۇمىس، اسىلتاستارمەن كومكەرىلگەن قورامساق، كۇمىسپەن جيەكتەلگەن بىلعارى قىندى الماس قىلىش بولعان. بۇل ەكسپوناتتاردى سول كەزدە پ. پ. سەمەنوۆ- تيانشانسكي جوعارى باعالاعان ەكەن. وكىنىشكە قاراي، سولاردان ساقتالعانى وسى پىشاق قىنى عانا. كىم بىلەدى، بالكىم، نيەت قويىپ ىزدەسەك، باسقا مۋزەيلەردەن تابىلىپ قالۋى دا مۇمكىن.

 لايىقجان بەركىمبايەۆ پەن حاسان يمامبايەۆ مۋزەي قورىنا جۇزدەگەن جادىگەر وتكىزگەن. سول كوللەكسيالاردىڭ اراسىندا سونداي ساپالى ەتىپ جاسالعان كىسە بەلدىك بار. بەلدىكتىڭ انىقتاماسىندا «جيناۋشىنىڭ بەرگەن مالىمەتىنە سەنسەك، بۇل بەلدىك سۇلتان كەنەسارىنىڭ اعاسىنا تيەسىلى بولعان» دەگەن جازۋ بار ەكەن. سوعان قاراعاندا، كىسە بەلدىك سارجان سۇلتاننىڭ مەنشىگى بولۋى ابدەن مۇمكىن.

 .. .ەندى كەنەسارىنىڭ وزىنە توقتالساق. رەسەيدەگى ومبى مەملەكەتتىك تاريحي- ولكەتانۋ مۋزەيىندە كەنەسارىنىڭ مىلتىعى ساقتالعان. مىلتىقتىڭ بۇل مۋزەيدە تۇرعانىنا ەندىگى عاسىرعا جۋىقتادى. ونى كەنەسارىنىڭ قايتقانىنا 35  جىل تولعان 1882 -جىلى م. دۇسەنتايەۆ دەگەن قازاق گەنەرال- گۋبەرناتور گ. كولپاكوۆسكيگە سىيعا تارتىپتى. كولپاكوۆسكي سۇلتاننىڭ مىلتىعىن يمپەراتورلىق ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ باتىس- ءسىبىر بولىمىنە تاپسىرعان. سول جەردەن ومبى مۋزەيىنە قويىلعان.

ال كەنەسارىنىڭ باسسۇيەگى ءالى ەش جەردەن تابىلماي تۇر. ەل اۋزىندا باس سۇيەكتىڭ ەرميتاجدا، كۋنستكامەرادا، عزي مۇراعاتىندا ساقتالعانى ايتىلعانىمەن، ءالى كۇنگە شەيىن ءبىر حابارى جوق. تاريحشى سۇلتان حان اقق ۇلى ر ف فەدەرالدى قاۋىپسىزدىك قىزمەتى مۇراعاتىنداعى اندرەي پالاشەنكوۆتىڭ جەكە قورىنان سارعايىپ كەتكەن قاعازداردى تاپقانىن سۇيىنشىلەي جازعان ەدى. مىنە، وسى قاعازدا «ۋاقىتتان سارعايىپ كەتكەن ادامنىڭ قاتتى باس سۇيەگى، ونىڭ ماڭدايىندا قازىنالىق ءمور باستىرىلعان ەكەن. بۇل - ابىلاي حاننىڭ نەمەرەسى، سۇلتان كەنەسارى قاسىم ۇلىنىڭ باس سۇيەگى...» دەگەن جازۋ بار ەكەن. سوعان قاراعاندا، باس سۇيەك ورىس مۋزەيلەرىنىڭ بىرىندە جاتقانى ءسوزسىز. وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن عا مۋزەيلەر قورىنىڭ بۇرىنعى ديرەكتورى يۋري حوروشيلوۆ تا: «كەنەسارىنىڭ باسى كەڭەستىك كەزەڭدە ك س ر و- نىڭ گوحراناسىندا (فەدەرالدى قازىنالىق مەكەمە) ساقتالىپ جاتقان، ال  قازىر رەسەيدىڭ گوحراناسىندا ساقتالۋدا» دەگەن اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعاردى. الايدا گوحرانا قورىنداعى ەكسپوناتتار اراسىنان دا باس سۇيەك تابىلماي تۇر.

 «ىزدەگەن جەتەر مۇراتقا» دەگەن. بىرىگىپ ىزدەسەك، سۇراتساق، الدىرساق، تالاي تاريحتىڭ بەتى اشىلارى ءسوزسىز. سوندىقتان تاريحشىلار، مۋزەي قىزمەتكەرلەرى بولىپ جات جەردە قالعان تاريحي تۇلعالارىمىزدىڭ جادىگەرلەرىن جيناۋىمىز كەرەك.

 ق ر ۇلتتىق مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى دارحان مىڭباي استانادا وتكەن ءبىر دوڭگەلەك ۇستەلدە: «ۇلتتىق مۋزەي اشىلعالى بەرى رەسەيدىڭ مۋزەيلەرىمەن كەلىسىمشارتقا وتىردىق. بۇل جۇمىستاردىڭ ءبارى دە ءوز تاريحىمىزدى تۇگەندەسەك، وشكەنىمىزدى ىزدەسەك دەگەن ماقساتتا جاسالۋدا. كەزىندە شەتكە شىعىپ كەتكەن دۇنيەلەرىمىزدىڭ كوشىرمەسىن الىپ ەلگە تانىستىرساق، ول حالقىمىزعا تاريحتى تانىتۋ ءۇشىن جاسالعان ۇلكەن جەتىستىك بولار ەدى» دەگەن بولاتىن.

راس، شەتەلدەردەگى قازاقتىڭ قۇندىلىقتارىن قايتارۋ كۇن تارتىبىندەگى ماسەلە بولۋى كەرەك. سول سياقتى، ەل اراسىندا ساقتالعان بابالاردىڭ بۇيىمدارىن جيناپ مۋزەي تورىنە ۇسىنۋ - ءبىزدىڭ مىندەتىمىز. وسى باعىتتا «ۇلتتىق مۋزەيگە سىي تارتۋ» اكسياسى ءجۇرىپ جاتىر. اكسيانىڭ ارقاسىندا مىڭداعان قۇندى جادىگەر مۋزەيلەرگە تابىستالدى. ەندى ءالى كۇنگە دەيىن ۇرپاقتارىنىڭ قولىندا جۇرگەن بوگەنباي باتىردىڭ دۋلىعاسىن، قابانباي باتىردىڭ نايزاسىن، اقتامبەردى جىراۋدىڭ ساۋىتىن، ابايدىڭ باكىسىن دە مەملەكەت ءوز موينىنا الىپ مۋزەي تورىنە قويسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

 

سەرىكبول حاسان

«ايقىن» 

سوڭعى جاڭالىقتار