بالالار ادەبيەتى نەگە كەنجە قالىپ بارادى؟
سونداي-اق سول ەلدىڭ بولاشاعىنىڭ تۇتقاسى رەتىندە مەملەكەت تە بالالاردى قورعاۋدى بارىنشا قامتاماسىز ەتەدى. كوپتەگەن ەلدەردە بالالاردى قورعاۋ ماڭىزدى، باستى جانە ورتاق ماسەلە. سول سەبەپتى 1 - ماۋسىم حالىقارالىق بالالاردى قورعاۋ كۇنى بولىپ بەكىتىلگەن.
بالالاردى قورعاۋ كۇنى ولاردىڭ ءومىرىن سوعىستان قورعاۋ، دەنساۋلىعىن ساقتاۋ، بولاشاق ۇرپاققا دەموكراتيالىق نەگىزدە ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋ جونىندەگى بارشا الەمدەگى وزىق پىكىرلەردىڭ توعىسقان ارناسى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس.
بالالاردى قورعاۋ دەگەنىڭىز ولاردىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاپ، ءبىلىم بەرۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار جاقسى تاربيە بەرۋ. ال تاربيەنىڭ ناعىز كوزى ادەبيەت ەمەس پە؟! اجەنىڭ ەرتەگىسىن تىڭداپ، اڭىز- اڭگىمەلەرگە قانىق بولىپ وسكەن بالا مەيىرىم، ادامگەرشىلىك، ادالدىق سەكىلدى قاسيەتتەردى بويىنا جينايدى.
قازاق بالالار ادەبيەتى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا ويىمىزعا بەردىبەك سوقپاقبايەۆ، مۇزافار الىمبايەۆ، انۋاربەك دۇيسەنبيەۆ، قارجاۋباي وماروۆ سىندى اقىن- جازۋشىلار ورالادى. وكىنىشكە قاراي قازىرگى كەزەڭدە بالالار ادەبيەتىنىڭ كەنجەلەۋ قالىپ بارا جاتقانى شىندىق.
ارينە، بۇل بالالار تاقىرىبىندا قالام تەربەپ جۇرگەن اۆتورلاردىڭ جوقتىعىن بىلدىرمەسە كەرەك. تەحنيكانىڭ دامىعان عاسىرىندا قولىنا كىتاپ الىپ، ونىڭ قىزىعىنا باتىپ وتىرعان وقۋشىلاردى كەزدەستىرۋ قيىن. كىتاپتىڭ ورنىنا ولار ۇيالى تەلەفون، كومپيۋتەرگە شۇقشيعاندى ءجون سانايدى. بالالاردىڭ ادەبيەتتەن الشاقتاپ كەتۋىنە استە ولاردى كىنالاۋعا بولمايدى. قازىر بالالارعا ارنالىپ كوپتەگەن سۇبەلى دۇنيەلەر جازىلىپ، جاڭادان كىتاپتار شىعۋدا.
ءبىراق، سولاردىڭ كوپشىلىگى بالعىن وقىرماندارعا جەتپەي جاتقانى وكىنىشتى. ويتكەنى، كىتاپتاردىڭ تارالىمى وتە از. تارالىمنىڭ ازدىعىنان كىتاپحانا سورەسىنە كىتاپتىڭ ءبىر- ەكى داناسى عانا بۇيىرادى. قازىرگى ولشەممەن العاندا، كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندەگى قازاقستاندىق اۆتورلاردىڭ شىعارمالارىنىڭ تارالىمى وتە جوعارى بولعان. قازاقستاندى ءوز ۋىسىندا ۇستاعان توتاليتارلىق مەملەكەتتىڭ كەزىندە ۇكىمەت وقۋشىلاردى وقۋلىقتارمەن قامتاماسىز ەتىپ قانا قويماي، قازاق ەرتەگى، ەپوستارىن، كوركەم ادەبيەت تۋىندىلارىن ميلليونداعان تارالىممەن باسىپ شىعارعان. بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە 18 مىڭعا جۋىق كىتاپحانا بار ەكەن.
ال سوڭعى جىلدارى شىعىپ جاتقان كەز كەلگەن كىتاپتىڭ تارالىمى نەبارى ەكى مىڭ دانادان اسپايدى. زەرتتەۋشىلەر بالالار ادەبيەتىنىڭ تومەندەۋىنە باسپا، تارالىم عانا سەبەپشى ەمەس دەيدى. ماسەلە كىتاپتىڭ ساپاسىنا، مازمۇنىنا دا قاتىستى. بۇگىنگى بالالاردىڭ وي-ورىسىنە ساي، ەلىكتىرىپ اكەتەتىن، رۋحاني ازىق بولاتىنداي، ولاردى تاربيەلەيتىن قۇرالعا اينالار دۇنيەلەر جوقتىڭ قاسى. ەسەسىنە سىرتى جىلتىر شەتەلدىك ترەنينگتىك، پسيحولوگيالىق دۇنيەلەر كىتاپ دۇكەندەرىندە قاپتاپ كەتتى. سونداي-اق تۋىندىلار جانە ولاردىڭ اۆتورلارىنىڭ ەلگە ناسيحاتتالۋى ءالسىز دەيدى ماماندار.
XXI عاسىرداعى قازاق بالالار ادەبيەتىنە جاناشىرلىق تانىتىپ جۇرگەن ازاماتتار ونى دامىتۋدىڭ مىناداي جولدارىن ۇسىنىپ وتىر. كىتاپتاردىڭ تارالىمىن كوبەيتىپ، ولاردى ب ا ق- تا ناسيحاتتاۋدى كۇشەيتۋ، شەتەلدەن كەلەتىن كىتاپتارعا قانداي دا ءبىر شەكتەۋ قويۋ، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى وقۋ باعدارلاماسىنا قازىرگى اقىن- جازۋشىلارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىن ەنگىزۋ، بالالار كىتابىنان قوسىمشا سالىق قۇنىن الىپ تاستاۋ، بيبكوللەكتوردى عالامتوردا دامىتىپ، بىرىزدىلىككە سالۋدى جولعا قويۋ، بالالار كىتاپتارىنىڭ شەتەلدەرگە تاراۋىن، تانىلۋىن جولعا قويۋ، بالالار جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىنا قوماقتى قالاماقى تولەۋ ماسەلەسىن شەشۋ.
بالالار ادەبيەتىنىڭ جۇگى اۋىر ەكەنى بەلگىلى. سوندىقتان، بالدىرعاندارعا ءنار بەرەتىن ادەبيەت سالاسىن بارىنشا دامىتۋ بارشامىزدىڭ پارىزىمىز. اقىن يوسيف برودسكيي: «ەگەر ءبىر ادام كىتاپ وقىماسا، بۇل ونىڭ ءوز قاسىرەتى، ال ميلليونداعان ادامدار كىتاپ وقىماسا، تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ قاسىرەتى»، - دەگەن ەكەن. وسىنداي قاسىرەتكە جول بەرمەۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز قاجەت؟
وركەن جويامەرگەن، جۋرناليست:
«زاماناۋي ەرتەگىلەرگە شولىركەپ وتىرمىز»
كەزىندە البەرت ەينشتەين «بالا اقىلدى بولۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن سۇراققا قاراپايىم عانا جاۋاپ بەرىپتى. «ەگەر دە بالام اقىلدى بولسىن دەسەڭدەر، ولارعا ەرتەگى وقىپ بەرىڭدەر. ەگەر ولاردىڭ ودان دا اقىلدى بولعانىن قالاساڭدار، ودان دا كوپ ەرتەگى وقىڭدار» دەگەن. ءبىز وقۋ مەن قيالداۋدىڭ قۇندىلىعىن سول ۇلى كلاسسيكتەن ارتىق بىلمەسپىز. ءقازىر قازاق بالالار جازۋشىلارىنىڭ ىشىنەن تولىمبەك ءابدىرايىمنىڭ، ايسا حامزە ۇلىنىڭ، جاستاردان عانيبەت عالىمبەك ۇلىنىڭ شاعىن اڭگىمەلەرى باق ارقىلى كوزگە ءجيى شالىنادى. ازىرگە ءوندىرىپ جازىپ جۇرگەندەر - وسىلار. ال، اقىنداردان المات ءيسادىل، قالماعانبەت مۇحامەتقالي سىندى ورتا بۋىن وكىلدەرى جاسوسپىرىمدەرگە ارناپ جاقسى ولەڭدەر تۋدىرۋدا.
بۇگىنگى قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا كوڭىلىم ءجۇز پايىز تولادى دەسەم، جالعان ايتقان بولار ەدىم. قازىرگى تاڭدا قازاق ءتىلدى بالالار ادەبيەتى ءالى دە مول ىزدەنىستى تالاپ ەتەدى. ءار جاستاعى بالالار تۇيسىگىنىڭ قابىلداۋ ەركىن ەسكەرۋ كەرەك. ءسابيدىڭ ساناسىنا اۋىر دۇنيەلەردەن گورى، «تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى تيەتىن» شىعارمانىڭ قاتارى كوپ بولسا ەكەن دەيمىن. مىسالى، ءبىزدىڭ ادەبيەتتە بەرتىندەگى ەرتەگىشىلەردەن ماشقار گۋمەروۆ قانا بار. جوعارىدا اتاپ وتكەن ەينشتەيننىڭ تالابىن ەسكەرسەك، بۇگىندە قازاق بالالار ادەبيەتى زاماناۋي ەرتەگىلەرگە قاتتى شولىركەپ وتىر دەۋگە بولادى.
ولجاس وتار، اقىن، كومپوزيتور:
«نانوتەحنولوگيا ادەبيەتكە كەدەرگى بولۋدا»
ادەبيەتتىڭ بالا تاربيەسى ءۇشىن ورنى بولەك دۇنيە. ءوزىمىز سول ادەبيەتپەن سۋسىنداپ وستىك. «ۇلان»، «اقجەلكەن» جۋرنالدارىن قالدىرماي وقۋشى ەدىك. ال قازىرگى جاسوسپىرىمدەر شىنىندا دا ادەبيەتتەن الشاقتاپ كەتتى. ونىڭ باستى سەبەبى نانوتەحنولوگيانىڭ كىرۋى. ايتپەسە ەلىمىزدە بالالارعا ارناپ شىعارما جازىپ جۇرگەن اقىن، جازۋشىلار كوپ.
ماسەلەن، اقبەرەن ەلگەزەكتىڭ «بولماعان بالالىق شاق» دەگەن تۋىندىسى كەرەمەت جازىلعان. ونىڭ كىتاپ بولىپ باسىلىپ، بالالارعا تارالۋىن قالايمىن. مەنىڭ ويىمشا بالالار ادەبيەتىنىڭ اقساپ قالۋى بالالاردى كىتاپ وقۋعا قىزىقتىرا الماي كەلۋىمىزدە.
ادەبي بايقاۋلار، كونكۋرستاردى، اقىن- جازۋشىلارمەن مەكتەپتەردە كەزدەسۋ كەشتەرىن كوپتەپ وتكىزۋ كەرەك. مەكتەپ وقۋشىلارى كەرەكتى اقپاراتتارىن عالامتوردان الىپ وتىرعاندىقتان كىتاپتى قاجەتسىنبەي قالدى. اقپاراتتىق تەحنولوگيانى جاقسى جاعىنان پايدامىزعا جاراتا ءبىلىپ، بالالار ادەبيەتىنىڭ عالامتوردا دامۋىن قامتاماسىز ەتۋىمىز كەرەك سەكىلدى. اقىن، جازۋشىلارىمىز زامان اعىمىنا ىلەسىپ ءوز تۋىندىلارىن ەلەكتروندى نۇسقادا دا شىعارىپ وتىرسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
عالىمبەك جۇماتوۆ، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، بالالار جازۋشىسى:
«سان بار، ساپا جوق»
ادەبيەتتىڭ بالا تاربيەسىندە وزىندىك ورنى، پارىزى بار. قازىر بالالار شىعارمالارىنا سۇرانىس جوق دەپ جاتامىز. بۇل قاتە پىكىر، سۇرانىس جوق ەمەس بار. ءبىراق قارجىعا بايلانىستى كىتاپتى باستىرۋ، تاراتۋ ءىسى تومەندەپ قالدى. بالالار ادەبيەتى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا بالالار جازۋشىلارىنىڭ دەڭگەيى قانداي دەگەن سۇراق تۋىندايدى. قازىر جازۋشىلار كوپ. مۇنى جىل سايىن ءوتىپ جۇرگەن «دارابوز» كونكۋرسىنان بايقاۋعا بولادى. سايىستا 400 گە دەيىن اۆتور باق سىنايدى ەكەن. بۇل بالالار الەمىنە جول تارتىپ جۇرگەن 400 جازۋشى بار دەگەن ءسوز. الايدا سولاردىڭ ىشىندە ساپالى دۇنيە ۇسىنىپ جاتقاندارى سيرەك. تاقىرىپتى اشا الماي، بالانىڭ پسيحولوگياسىن تۇسىنە الماي جۇرگەن جازۋشىلار كەزدەسەدى. سول سەبەپتى ءبىرىنشى كەزەكتە بالالار جازۋشىلارىنىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋ قاجەت. ءبىزدىڭ جازۋشىلاردىڭ ءبىر كەمشىلىگى بالالاردىڭ سۇرانىسىن بىلمەيدى، قانداي تاقىرىپقا قىزىعۋشىلىق تانىتاتىنىنا زەرتتەۋ جۇرگىزبەيدى. جاڭا عاسىردىڭ جاسوسىپىرىمدەرىنىڭ اقپاراتتىق تەحنولوگيالىق ساۋاتتىلىقتارى جوعارى. قازاق جازۋشىلارى سول جاستاردىڭ ەلەكتروندىق ساۋاتتىلىقتارىن قۋىپ جەتىپ، ادەبيەتتى عالامتور ارقىلى دا دامىتا ءبىلۋ قاجەت دەپ ويلايمىن.
ءلاززات قاپىشەۆا، جۋرناليستەر وداعىنىڭ لاۋرەاتى، مادەنيەت قايراتكەرى:
«جازۋشىلار ەمەس انشىلەر تاربيەلەۋدە»
كىتاپ وقىعان بالامەن عالامتوردا كۇنۇزاق وتىرعان بالانى سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ويتكەنى، كىتاپ ادامنىڭ جان ازىعى، رۋحاني بايلىعى. قازاقستان بالالار جازۋشىلارىنا باي ەل دەپ ايتا المايمىن. ولاردى جوق دەۋگە دە بولماس. قازىرگى جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنىڭ تانىلماۋى بالالار اراسىندا قىزىعۋشىلىقتىڭ جوقتىعىنان دەپ ويلايمىن. سەبەبى، تىڭ دۇنيەلەر وتە از ونىڭ ۇستىنە كىتاپتىڭ ناسيحاتتالۋى، جارنامالانۋى ءالسىز. گازەت بەتتەرىندە، تەلەديداردان جاڭا شىعارمانىڭ تۇساۋكەسەرىن كورسەتىپ، ونىڭ مازمۇنىن قىسقاشا بايانداپ، اۆتورلارىن سويلەتسە بالالاردىڭ سول كىتاپقا دەگەن ىنتالارى ويانار ەدى. ال بىزدە ونداي جارناما دەگەن اتىمەن جوق. كىتاپقا قىزىقتىرۋ ءۇشىن بالالارعا ارنالعان ادەبي حابارلاردىڭ ورنىنا انشىلەردىڭ بەينەباياندارىن كورسەتەمىز. ونى كۇن سايىن كورە بەرگەن بالا ارينە كىتاپ وقىماي، «اسپانعا قارايمىن» دەپ اندەتىپ جۇرەدى. بۇگىنگى قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ بەتالىسىنا، شىنىمدى ايتسام، كوڭىلىم تولمايدى. كەزىندە بىزدەر بەردىبەك سوقپاقبايەۆ سىندى جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىمەن ءوسىپ- وركەندەسەك، قازىر قازاق بۇلدىرشىندەرىن جازۋشىلار ەمەس پايداسىز مۋلتيكتەر مەن انشىلەر تاربيەلەۋدە.
اينۇر شامشەيتوۆا، «شالقار» راديوسىنىڭ رەداكتور- جۇرگىزۋشىسى، اقىن:
«قالاماقى از»
بالانى كىشكەنتاي كەزىنەن وقۋ، جازۋمەن ماشىقتاندىرىپ، وقىعانىن ايتا الۋعا ۇيرەتۋ ءاربىر اتا- انانىڭ، ءمۇعالىمنىڭ مىندەتى. حالىقتىڭ ەرتەگىسى «تولاعايدان» باستاپ بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ «مەنىڭ اتىم قوجاسىنا» دەيىن وقىعان بالانىڭ وڭ تاربيە الماۋى نەكەن ساياق. ادام كىتاپ وقىسا، سول كىتاپتىڭ وقيعاسىنا قىزىقسا وعان ءمان بەرىپ نەنىڭ جامان، نەنىڭ جاقسى ەكەنىن ويلانادى. اينالامىزدا ورىن الىپ جاتقان وقيعالاردى تەرەڭىمەن ويلاپ، سونى قورىتىپ، قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ جۇرگەن جازۋشىلاردىڭ بالا تاربيەسىندە الاتىن ءرولى وراسان. قازاق بالالار جازۋشىلارىنىڭ بەتكە ۇستارلارى دەپ ساپارعالي بەگالين، بەردىبەك سوقپاقبايەۆ، ساتتار ەرۋبايەۆ، ىبىراي التىنسارين، تولىمبەك ءابدىرايىم، تاعى دا باسقا جازۋشىلاردى اتار ەدىم. شوقتىعى بيىك وسى تۇلعالاردىڭ ءىزىن باسىپ كەلە جاتقان جازۋشىلارىمىز ارينە بار. ءبىراق، بىزدەگى ماسەلە، جازۋشىلاردىڭ كىتاپتارىن شىعارىپ، قالاماقى تولەۋدى جولعا قويسا ەكەن. قازىر قىزىق شىعارمالاردىڭ كوپ جازىلماۋى دا سودان. ويتكەنى، تەك كىتاپ جازۋمەن اينالىسىپ وتىرۋدىڭ ءتيىمدى ەمەس ەكەنىن كوپشىلىك بىلەدى.
اينۇر وڭعاربايەۆا
rgmedia.kz
