قازاق جاستارىنىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسى تولىق زەرتتەلمەگەن تاقىرىپ - تاريحشى ءامىرجان الپەيىسوۆ
ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، جازۋشى، تاريحشى ءامىرجان الپەيىسوۆ جاڭا كىتابىندا تىڭ دەرەكتەر مەن مۇراعات ماتەريالدارىن پايدالانا وتىرىپ، قازاق زيالى قاۋىمىنىڭ وتكەنى، بۇگىنى، بولاشاقتاعى ساباقتاستىعى يدەياسىن كوتەرگەن.
ءبىز، قازاق حالقىنىڭ جالىندى، ەل سۇيگىش، نامىسشىل، رۋحتى جاستارىنىڭ ەرلىك كەشۋلەرىن بايان ەتكەن شىعارما جايىندا كىتاپ اۆتورىن اڭگىمەگە تارتتىق.
- قازاق جاستارىنىڭ تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان كۇرەس جولى زەردەلەنگەن «جاس تۇلپار ءدۇبىرى»، «ازاتتىق اڭساعان سارى ارقا» جانە «قاشقىن سۋىر» پوۆەستەرى توپتاستىرىلعان جاڭا كىتابىڭىزدىڭ تاريحي ماڭىزىنا توقتالساڭىز.
- قازاق جاستارىنىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسى تولىق زەرتتەلمەگەن تاقىرىپ. سوندىقتان دا بۇل ەڭبەكتىڭ ايتار ءماندى ويى، كوتەرگەن تىڭ يدەياسى، ارقالعان ەلدىك جۇگى بار دەپ ويلايمىن. مىزعىمايتىنداي كورىنگەن كەڭەس وداعىنىڭ شاڭىراعىنىڭ ورتاسىنا تۇسۋىنە، سوتسياليستىك جۇيەنىڭ ىدىراۋىنا قازاق جاستارىنڭ قوسقان ۇلەسى زور. XX عاسىردىڭ باسىنداعى الاش قوزعالىسىنان 40 جىل وتكەننەن كەيىن، كەڭەستەر وداعىندا كوپتەگەن وزگەرىستەر ورىن الدى. 1953-1964 - جىلدارداعى «حرۋشيەۆتىك جىلىمىق» كەزەڭىنەن پايدالانىپ، ماسكەۋدە وقيتىن قازاقتىڭ ستۋدەنت جاستارى العاش «جاس تۇلپار» قوزعالىسىن ۇيىمداستىردى.
كىتاپتاعى «جاس تۇلپار ءدۇبىرى» پوۆەستى 60 جىلدارداعى «جاس تۇلپار» قوزعالىسىنىڭ پايدا بولۋى، جۇمىس ىستەۋى، وركەندەۋى جان- جاقتى قامتىلىپ جازىلعان. ول كەزدە قازاقستاننان تىسقارى جەردە، تەك عانا ماسكەۋدىڭ وزىندە 10 مىڭنان استام قازاق جاستارى ءبىلىم الىپ جاتتى. سول سياقتى كەڭەس وداعىنىڭ باسقادا قالالارىندا قانشاما جاستار وقىپ ءجۇردى. مىنە وسىلاردىڭ كوبىسى «جاس تۇلپار» ۇيىمىنا قوسىلدى، ىقپالىندا بولدى. جاستار ۇيىمنىڭ كوتەرگەن يدەيالارى مەن ۇندەۋىنە قۇلاق ءتۇردى. «جاس تۇلپار» قوزعالىسى مادەني ماقساتتاردى باستى باعدار تۇتقانىمەن، شىنداپ كەلگەندە قازاق تاريحى، اشارشىلىق ازابى، ۇلت بولاشاعى، ءبىلىمدى جاستاردى ءوسىرىپ شىعۋ سەكىلدى ۇلتىمىزدى رۋحتاندىراتىن، ەڭسە كوتەرتەتىن ءتۇرلى ماقساتتاردى دا قاتار الىپ ءجۇردى.
«جاس تۇلپار» ءدۇبىرى قازاق جاستارىنىڭ ساناسىن ءبىرجولاتا سەرپىلتىپ، ازاتتىق كۇرەسىنە جەتەلەدى. دۇبىردەن ويانعان جاستار قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا جاسىرىن ۇيىرمەلەر ۇيىمداستىرىپ، ءوز شاما- شارىقتارىنا قاراي تاۋەلسىز ەل بولۋعا تالپىنىس جاسادى. قاراعاندىدا «جاس قازاق» ، قوستانايدا «جاس تۇلەك» ، وسكەمەندە «ۇلتتىق ماماندارعا ادىلەتتىك توبى»، سەمەيدە «تايشۇبار»، گۋريەۆتە «ۇشقىن»، پاۆلوداردا «جاس ۇلان»، سەلينوگرادتا «تىڭ تۇلپار»، «ويان قازاق»، شىمكەنتتە «ادىر قاسقىرلارى»، الماتىدا «سارى ارقا» ۇيىمدارىنىڭ بولعانى سونىڭ ايعاعى.
كىتاپتاعى «ازاتتىق اڭساعان سارى ارقا» وسى الماتىداعى 70 جىلدارى قۇرىلعان «سارى ارقا» ۇيىمى تۋرالى جازىلعان. مەن «جاس تۇلپار» قوزعالىسىنىڭ مۇشەسى بولدىم جانە الماتىدا ءجۇرىپ «سارى ارقا» ۇيىمىنىڭ جۇمىستارىنا دا اتسالىستىم. الاش يدەياسىن جالعاستىرۋشى، مۇراگەرلەرى بولعان بۇل ۇيىمداردىڭ كوبى كەيىنەن كۇشتەپ جابىلدى. بەلسەندى جاستار قۋدالاۋعا ۇشىرادى. ال، كىتاپتاعى «قاشقىن سۋىر» پوۆەستىم ءوزىم قاتىسقان جەلتوقسان كوتەرىلىسىن بايان ەتەدى. بۇل شىعارما كوتەرىلىستى جان- جاقتى سيپاتتاعان، سونىمەن بىرگە كوتەرىلىستىڭ قازاق جاستارىنا تيگىزگەن اسەرىن تالداعان پسيحولوگيالىق پوۆەست.
«جاس تۇلپار ءدۇبىرى» پوۆەستى وسىدان ەكى جىل بۇرىن جەكە كىتاپ بولىپ العاش جارىققا شىققان. شىعارما بۇرىن جازىلماعان تىڭ دەرەكتەرىمەن، جاڭاشىلدىعىمەن وقىرمان اراسىندا جاقسى اڭىس تۋدىردى. وسىعان ءۇن قوسقان «نۇر وتان» پارتياسى جىل سايىن تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى قارساڭىندا «جاس تۇلپار» قوزعالىسىنىڭ قۇرمەتىنە وراي، ۇرپاقتار ساباقتاستىعىن ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا «جاس تۇلپار» سىيلىعى تاعايىنداپ كەلەدى.
- تاريحتىڭ ىشىندەگى تاريحقا ءۇڭىلىپ، كومەسكى، ەلەۋسىز قالعان جالقى بەتتەردى پاراقتاپ شىعۋ وڭاي بولماعان بولار. قاجىر- قايرات جۇمساپ، شىن ىنتامەن كىرىسپەسە تابىلا بەرمەيتىن، جاسىرىلىپ، جابۋلى كەلگەن وسى قۇندى دەرەكتەردى قولىڭىزعا قالاي ءتۇسىرىپ، جيناقتادىڭىز؟
- بۇل كىتاپقا ارقاۋ بولعان جاستار قوزعالىسىنىڭ تاريحي ءمانىن اشۋ ءۇشىن، ۇلتىمىزدىڭ بىرەگەي بولمىسىن، تاريحىن شولىپ، الاش يدەياسى، الاش قوزعالىسىنىڭ ماقساتتارىن ءتۇسىندىرىپ، ونىڭ جاستارعا قالاي رۋح سىيلاپ، تاۋەلسىزدىككە دەگەن ۇمتىلىس ۇرپاقتان- ۇرپاققا قالاي تامىرلانىپ جەتىپ، اماناتتالىپ كەلگەنىن قامتىپ جازۋعا تىرىستىم. سوندىقتان جاستار قوزعالىسىنان باسقا دا تاريحي تاقىرىپتار قالام ۇشىنا ەركسىز ىلىكتى. ال شىعارماعا جان بىتىرگەن قۇندى دەرەكتەر ماسكەۋدەگى، قازاقستانداعى قۇپيا قۇجاتتاردان الىنعان. سونداي- اق، وسى ۇيىمداردىڭ تاعانىن قالعان، بەلسەندى مۇشەلەرى بولعان ادامدارمەن كەزدەسىپ، اڭگىمەلەستىم. سول ورتادا ءوزىم دە ءجۇردىم. «سارى ارقا» ۇيىمىندا بولدىم، جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستىم.
كىتاپتا كەلتىرىلگەن مىنا ءبىر دەركتەرگە قاراساڭىز، كەڭەس وداعى كەزىندەگى ادامدار تاعدىرىنىڭ قانداي قيىن بولعانىن بىلەسىز. ۇلتىمىزدىڭ ادام قانىمەن بويالعان قاندى قاساپ قوعامعا زور بوداۋ بەرىپ ءجۇرىپ تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەنىن تۇسىنەسىڭ. 1921-1954 -جىلدار ارالىعىندا كەڭەس وداعى ءوزىنىڭ 3 ميلليون 777 مىڭ ازاماتىن «حالىق جاۋى» دەپ سوتتاپ تۇرمەگە توعىتتى. ونىڭ 642 مىڭى اتىلدى. ءومىرى تۇرمە كورمەگەن قازاق جەرى «حالىقتار تۇرمەسىنە» اينالدى. ءبىر عانا «كارلاگتا» 200 مىڭ ادام قۋعىن- سۇرگىن كوردى. ي. ۆ. ستالين ولگەننەن كەيىن 20 كۇننەن سوڭ 1953 -جىلى نكۆد باسشىسى ل. ن. بەريا دايىنداعان «كەشىرىم جونىندەگى» وكىمەتتىڭ شەشىمىمەن تۇرمەلەردە جاتقان 2 ميلليون 526 مىڭ ادامنىڭ 1 ميلليون 183 مىڭى بوساتىلدى. مۇنداي كەشىرىم جاساپ، وسىنشاما ادامدى ءبىر مەزگىلدە تۇرمەدەن بوساتۋ ادامزات تاريحىندا بۇرىن سوڭدى بولماعان. سونىمەن بىرگە اشارشىلىق جىلدارىنىڭ اۋىر كۇندەرىن دە قازاق حالقى باسىنان وتكىزدى.
- كىتاپتىڭ سىرتقى مۇقاباسىن بەزەندىرىپ تۇرعان «جاس تۇلپار» ۇيىمىنىڭ قارا، قىزىل، كوك تۇستەردەن قۇرالعان تۋىنىڭ دا ايتار ويى مەن سىرى مول ەكەن. سول كەزەڭنىڭ وزىندە- اق، الدارىنا بيىك ماقسات قويا بىلگەن قازاق جاستارى بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدى الىستان بولجاپ بىلگەندەي اسەر ەتەدى...
- «جاس تۇلپار» ۇيىمىن قۇرىپ، قازاق جاستارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، سوڭىنان ەرتكەن ازاماتتار ءبىلىمدى، ۇلتشىل، تەكتى وتباسىلاردان شىققان. مۇرات اۋەزوۆ، التاي قادىرجانوۆ، بولاتحان تايجان، ماقاش ءتاتىموۆ سىندى ۇلتشىل جاستار سول تۇستاردا كوزگە ءتۇستى. ولاردىڭ جاقىندارى كەزىندە قىزىل يمپەريا قۋعىنىنا ۇشىراپ، تەكتى بولعانى ءۇشىن تۇرمەگە قامالىپ، اتىلعان بولاتىن. قازاقتىڭ قايسار ۇل قىزدارىنىڭ سەرپىلۋىنە سەبەپ بولعان سول كەزدەگى جاس ستۋدەنتتەردىڭ وزدەرى دە ءبىلىمدى، تالاپتى بولدى. سوندىقتاندا الدارىنا ۇلكەن ماقسات، مىندەت قويا ءبىلدى. بۇل ستۋدەنت جاستاردىڭ جاي عانا قۇرا سالعان ۇيىمى ەمەس ەدى. «جاس تۇلپار» ءوزىنىڭ ەمبلەماسىن، تۋىن جاسادى. جاس تۇلپارلىقتاردىڭ ءۇش تۇستەن تۇراتىن (قارا، قىزىل، كوك) تۋىنا تۇلپاردىڭ سۋرەتى سالىنعان بولاتىن. وندا پاتشالىق رەسەيدىڭ بودانىنان قۇتىلىپ، قارا تۇنەكتەن شىقتىق، قىزىلدى اتتاپ، كوككە جەتەمىز دەگەن كوكەيدەگى ارماندارى جاسىرىنىپ جاتتى. تۋداعى تۇلپاردىڭ باسى كوك تۇسكە قاراپ، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىككە قاراي شاۋىپ كەلە جاتقان بەينەسى اسەرلى شىققان.
1963 - جىلى قۇرىلعان «جاس تۇلپار» ءانسامبلى مادەني ءىس- شارالار وتكىزۋگە جولداما جەڭىپ الادى. ولار رەسەيدىڭ ومبى وبلىسىنداعى قازاقتار تۇراتىن مەكەندەر مەن قازاقستان جەرلەرىندە مادەني- اعارتۋشىلىق ءىس شارالارىمەن اينالىستى. تەك ءبىر جامبىل وبلىسىندا 90 كونسەرت بەرىپ، 50 ءدارىس وقىدى. وسى كەزدە «جاس تۇلپارلىقتار» وزدەرىنىڭ وسى تۋىن بىرگە الىپ ءجۇردى.
- الاش ارىستارى ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا الاش يدەياسىن، الاش ۇرانىن تۋ ەتىپ كوتەرىپ شىقتى. وسىنداي ەل تاريحىندا كوپ ايتىلاتىن، حالقىمىزدىڭ ساناسىندا ورنىققان التى الاش ۇعىمى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز؟
- « الاش» اتى تاريحتا كەزدەسەتىن ەڭ كونە اتاۋلاردىڭ قاتارىنا جاتادى. الاش اتاۋى تۋرالى شەجىرەلەردە، تاريحشى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندە ءارتۇرلى تۇسپالدار ايتىلىپ ءجۇر. ەسكى شەجىرە دەرەكتەرىندە الاش اتاۋى قازاق حالقىنىڭ سينونيمى رەتىندە دە كەلتىرىلەدى. قادىرعالي جالايري ء وز ەڭبەگىندە قازاقتىڭ ورنىنا الاش اتاۋىن قولدانادى. ال، شەجىرەلەردىڭ بىرىندە الاشقا وزبەك، تۇرىكمەن، قاراقالپاق، قىرعىز، قازاق، نوعايدى جاتقىزادى. التى الاشتى قازاق رۋلارىمەن بايلانىستىرىپ عانا ايتىپ جۇرگەندەر دە بار.
مەنىڭ بىلۋىمشە الاش ۇلى مەملەكەتتىلىكتى بىلدىرەدى. ول تۇركى حالىقتارىنىڭ نەگىزگى ەتنوستارىن قۇراعان ءىرى تايپالاردىڭ ورتاق اتاۋى. ونىڭ ىشىنە قازاقتىڭ بايىرعى رۋ، تايپالارى دا ەنەدى. التى الاشقا قازاق، قاراقالپاق، تاتار، قىرعىز، نوعاي، باشقۇرتتاردى جاتقىزۋعا بولادى. قيىن كەزەڭدەردە وسىنداي ۇلان عايىر، ۇلى دالانى ساقتاپ قالۋىمىز التى الاشتىڭ ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىگىپ، ءبىر- بىرىنە سۇيەۋ جاساپ، قامقورشى بولعانىنىڭ ارقاسىندا ورىندالدى. الاش وردالىقتاردىڭ دا التى الاشتى بىرىكتىرۋ ارمانى بولدى. ولار سول تۇستا التى الاشتىڭ باسى قوسىلسا ماڭايىمىزداعى ءىرى يمپەريالاردىڭ ءتىسى باتپايتىندىعىن ءبىلدى. قازىرگى كۇنى تۇركى حالىقتارىنىڭ سانى 300 ميلليونعا جۋىق. وسى باۋىرلاس حالىقتار بىرىگەتىن بولساق، بەرەكەلى بولساق جاۋلارىمىز بىزگە ءتىس باتىرادى دەپ قورقپاي اق، الەمنەن ويىپ تۇرىپ ورىن الىپ، وزگەنى سەسىمىزبەن جاسقاندىراتىن دارجەگە جەتەمىز.
- وتكەن تاريحىمىزداعى سانسىز كۇرەستەر ۇلتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جان الىپ، جان بەرىسكەن ارپالىس شەجىرەسى. عاسىرلار بويى ارمان بولعان تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنە قانداي تىلەك ايتاسىز؟
- قازاقتىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ ارمانى بوستاندىقتا ءومىر ءسۇرۋ بولدى. قازاق ۇلتى ۇلى دالادا ەركىن ءومىر سۇرگەن حالىق. سوندىقتان ولاردىڭ تاۋەلسىزدىككە، بوستاندىققا ۇمتىلۋى قانىندا بار قاسيەت. تاريحتا قازاق حالقى وتارشىلدىققا قارسى 300 دەن استام كوتەرىلىس جاساعان. اقىن جۇبان مولداعاليەۆتىڭ «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاقپىز» - دەيتىنى تەگىن ەمەس. تاۋەلسىزدىككە مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلىپ ءجۇرىپ جەتكەن قازاقپىز. ۇلتىمىزدىڭ مۇراتى مەن ارمانى بولعان ۇلى تويدىڭ قادىر- قاسيەتىن ەرەكشە باعالايمىن. قازاق حالقىن، قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان، قازاق جەرىن وتانىم دەپ سەزىنەتىن باسقا دا ۇلت وكىلدەرىن تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىمەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن! ماڭگىلىك ەلىمىز ءوسىپ، وركەندەي بەرسىن!
سۇحباتتاسقان باقىتجول كاكەش
