اعا سۇلتان قۇنانبايدىڭ اباق كەرەيگە كەلۋى
كۇن سايىن قىسىمعا الىپ كەلە جاتقان پاتشا اكىمشىلىگىمەن قارسىلاسىپ، وشتەسىپ جۇرگەن قازاق جىگىتتەرى اقساققيان، تابىلدى دەيتىن ەكى جىگىت (قازاقتار اقوياز دەپ اتاپ كەتكەن) اق پاتشانىڭ اۋدان دارەجەلەس ادامى - ورىس باستىقتى ءولتىرىپ كەتەدى. سەمەي گۋبەرناتورى ولاردىڭ سارى ىزىنە قانشا تۇسسە دە ۇستاي المايدى. پاتشا اسكەرىمەن تالاي رەت سوعىس سالىپ، اقىرى وكتەم كۇشكە ءالى كەلمەگەن اقساققيان مەن تابىلدى ءور التايداعى كەرەي ىشىنە كەلىپ پانالايدى.
ءىز- ءتۇسسىز جوعالىپ كەتكەن اقساققيان مەن تابىلدى دەلوسى گۋبەرناتوردى قاتتى اشۋلاندىرادى. قازاقتارعا سەنىمسىز قاراعان ول وقيعانىڭ ءبىر ۇشى سول قۇنانباي مەن باراق تورەدە دەپ قاراپ ادامدارىن ارت- ارتىنان اتتاندىرىپ، ايعاقتارىن سايلاپ، اقساققيان مەن تابىلدىنىڭ قانات- قۇيرىعى دەگەندەردى سىبەرياعا ايداتادى. ولاردىڭ ءور التايعا وتكەنىن بىلگەن سوڭ اجى گۇڭگە اتالاس تۋىس باراق تورە ارقىلى حات جازدىرىپ، ەكەۋىن ۇستاپ بەرۋدى تالاپ ەتەدى دە، قۇنانبايدى اباق كەرەي ەلىنە اتتاندىرادى. باراق تورەنى قولدا ۇستاپ تۇرادى.
ىشكى جاقتا اق پاتشانىڭ سالعان قىلبۇراۋى تاقىمىنا باتقانىمەن، قۇنانباي كەرەي ەلىنە اعا سۇلتاندىق سالاۋاتىمەن كەلەدى. «اعا سۇلتان قۇنانباي اباق ەلىنە اتتاندى، كەرەي ەلى ۇستىندە سيەز اشادى» دەگەن سوزدەن حابار تاپقان اباق بالالارى مەن داۋ- شارى بار نايمان، ۋاق، ارعىن جانە ىرگەلەس موڭعول تايپالارى قۇنانبايدىڭ الدىندا داۋ- شارىن ءبىتىرىپ الۋ ءۇشىن داۋگەر، شەشەندەرىن سايلايدى.
... اعا سۇلتان قۇنانبايدىڭ كەلۋىنە بايلانىستى داۋگەرلەردىڭ دە كوپ بولاتىنىن مەجەلەگەن اجى تورە باستاعان ەلباسىلارى ءشاۋ جىراۋ، شەگەتاي باتىر، كوكەن ءبي، جەتىباي ءبي، تىلەۋدى قاتارلىلار ءمولدىر سۋلى، سايالى قابا وزەنى بويىنا ەلۋ ءۇي تىكتىرىپ دايىندىق جاسايدى.
قۇنانباي تۇسكەن ۇيگە ادام تولىپ، قىزۋ جيىننىڭ باستالار كەزى بولادى. قازاق بيلەرى باس قوسقاندا بايىرعى سالت بويىنشا بىرىنە- ءبىرى ءسوز تاستاسۋشى ەدى. كەرەيدىڭ بۇل تۇستاعى العىر، شەشەن قارياسى ءشاۋ:
- ال، اعا بالاسى، ءسوز باستاڭىز، - دەيدى.
سوندا قۇنانباي وزىنە ۇسىنىلعان سوزگە قۇرمەت ەتىپ:
- ءسوزدى اۋىل يەسى بولىپ وتىرعان كەرەي بالاسى وزدەرىڭىز باستايسىزدار دا! - دەيدى. بۇل كەزدە ۇلكەندەرگە ورىن بەرىپ، تومەندە وتىرعان قۇلىنتايجاقى كيىپ، كامەر بەلبەۋ بۋىنىپ، ساپى اسىنعان وتكىر كوزدى، اقسۇر جىگىت بىلاي دەيدى:
- ءبىز قالاي باستايمىز؟ بۇزىلعان وردامىز تىگىلمەي جاتقان ەلمىز. كەلگەن جەرىمىز التاي، ساۋىر بولعانىمەن، بەيىت بەلگىسى، بەسىك ۇلگىسى جوق موڭعول ورتاسىندا وتىرمىز. ورتاسى ويىلىپ، ورداسى بۇزىلماعان حانى بار، زاڭى بار اعا بالاسى ءوزى باستايدى دا!
سوندا قۇنانباي جاس جىگىتكە بارلاي قاراپ:
- بولار، بولار! ءوزى دە بولعالى تۇر ەكەن. كومەيىنىڭ سۋسىلداپ تۇرعان سۋجىلانى بار جىگىت كورىنەدى. جيىن ءوزى دە باستالدى ەمەس پە؟! - دەيدى.
قۇنانباي الدىندا ءسوز باستاعان بۇل جاس جىگىت كەرەيدىڭ ايگىلى شەشەن، ءبيى، ايتۋلى كۇيشى بەيسەنبى ەدى. سودان باستالعان جيىن قازاق رۋلارى جانە موڭعول تايپالارى مەن كەرەي- نايمان رۋلارى اراسىنداعى بىتپەي كەلە جاتقان داۋ- شارلارعا ءبىتىم جاسايدى.
قۇنانباي ىزدەپ كەلگەن اقساققيان مەن تابىلدىنى كەرەي بالاسى ۇستاپ بەرمەي، قورعاپ قالادى. «اقساققياننىڭ كەلگەنى راس، ءبىراق كەلگەن سوڭ ءبىر جىل تۇرىپ ولگەن» دەپ انىقتاما جازىپ بەرەدى. حالىق نازارىن قوزعاعان ەكى ازاماتتى گۋبەرناتورعا ۇستاپ بەرۋ قۇنانبايداي سالاۋاتتى ادامعا ابىرويلى جۇمىس ەمەس ەدى. سونى بىلگەن قۇنانباي دا اباق باسشىلارىنىڭ ولاردى ۇستاپ بەرمەگەنىن تەرىس كورمەيدى.
- سوزدەرىڭىزگە سەنەيىن. ءبىراق، سول ولگەن قيان تىرىلمەسىن، تىرىلسە دە ورىسقا كورىنبەسىن، - دەيدى. قۇنانبايدى بازىناسىن ەل اۋزىنان ەستىگەن اقساققيان مەن تابىلدى مۇنان كەيىن سەمەي وڭىرىندە بوي كورسەتپەيدى. اجى تورە باستاعان اباق ەلىنىڭ قوناعى قۇنانباي جولداس- جورالارىمەن اتتانعاندا كەرەيدىڭ اقساقالدارى قوش ايتىسىپ، بەيسەنبى قاتارلى جاستارى قۇرمەتتى قوناعىن ەل شەتىنە دەيىن شىعارىپ سالماققا بىرگە اتتانادى.
جۇزدەن استام نوكەرلى وسى توپ القابەك بويىنا تاياعاندا بۇركىت الىپ، ءيت ەرتكەن جاراۋ اتتى جالاڭ ساياتشىلارى بار كەرەيدىڭ اتاقتى بايى شاكۋ الدارىنان شىعادى. اقبوز اتتى، اقتوبە تىماقتى شاكۋ باي انادايدان اتتان ءتۇسىپ قارسى جۇرگەندە بۇل قۇرمەتكە ءىلتيپات جاساعان قۇنانباي دا اتتان تۇسەدى. تورعىن تونىن كولبىرەتىپ قارسى كەلگەن شاكۋ توپ الدىنداعى قۇنانبايمەن قۇشاقتاسىپ توسكە ءتوس سوعا امانداسىپ:
- اعا بالاسى قۇنانباي مىرزا كەلەدى دەپ ەستىپ ەدىم، اكەڭ وسكەنباي ءبىزدىڭ جانىبەك باتىردىڭ قىزىنان تۋعان جيەن ەكەنىن دە بىلەتىنمىن. الىستان التى جاسار بالا كەلسە الدىنان الپىستاعى قارياسى شىعاتىن سالتىمىز دا بار ەدى. ءبىراق، مالىمنىڭ كۇيى، بالامنىڭ جايىمەن بارا المادىم. بۇگىن اۋىلىمىز كۇزەۋلىككە ءتۇسىپ كەتتى. سولاي بولسا دا، قايتىپ كەلە جاتىر دەگەن سوڭ جولىڭىزدى توسىپ ءدام تاتتىرايىن دەپ كۇتىپ تۇر ەدىم، جەرىمىز شالعاي بولسا دا كوڭىلىمىز جاقىن. ات باسىن بۇرىپ، ءدام تاتىپ قايتىڭىز! - دەيدى. قۇنانباي قوناق بولۋعا ات باسىن بۇرعاندا ەرىپ جۇرگەن باسقا ەلدەردىڭ بيلەرى قۇنانبايعا قوش ايتىپ كەتپەكشى بولادى. سوندا شاكۋ اقساقال:
- اس اتامىزدىكى، بەرەكە ەلدىكى، قوناق كوپتىكى ەمەس پە!؟ ەل اعاسى قۇنانبايدى شاقىرعانىم، ءبارىڭدى شاقىرعانىم! قانە، تۇگەل جۇرىڭدەر! - دەپ توپتى ءوزى باستاپ القابەك وزەنىنىڭ بويىنا تۇسەدى. قۇنانباي كەڭ سايلى، ورمان اراسىنان جەلىسى تارتۋلى، بيەسى بايلاۋلى، قوناق ۇيلەرى تىگۋلى تۇرعان كۇتىم ورنىن كورەدى. شاكۋ قۇنانبايدى كۇنى- ءتۇنى كۇتىپ، كەلگەن جولىنا ات مىنگىزىپ قايتارادى.
قۇنانباي وسى ساپارىن ەسكە العاندا: قىتايعا قاراعان اباق كەرەي بالاسى ون بەس مىڭ تۇتىننەن اسىپ، داۋلەتى شالقىپ، ەلى ءوسىپ، كەگىن جوقتار ەر تۋىپ، داۋىن سويلەر ءبي تۋىپ، باق قونعان ەلگە اينالعان ەكەن. ءتۇبى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءبىر تياناعى سولار بولار، - دەگەن ەكەن.
تاريحشى، جازۋشى اسقار تاتاناي ۇلىنىڭ 1988 -جىل «شىڭجاڭ حالىق باسپاسىنان» شىققان «تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس» كىتابىنان الىندى. (93-97- بەتتەرى)
