جۋرناليستيكا ءىلىمىنىڭ ءىزاشارلارى
ءسوزدىڭ قۇدىرەتىن قازاقتان ارتىق بىلەتىن حالىق جوق دەسەك، اسىلىق بولماس. حالقىمىز قاشاندا اقىنى مەن ءبي-شەشەندەرىنىڭ، جىراۋلارىنىڭ سوزىنە توقتاپ، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازاماتتارىن الاقانىنا سالىپ ايالاعان.
1934 -جىلى وداق كولەمىندەگى ەڭ العاشقى جۋرناليستيكا ينستيتۋتىنىڭ الماتىدا اشىلۋى بەكەر ەمەس: سۇرانىس بولدى، حالىقتىڭ كوكەيىنە سەنىم مەن ءبىلىم ۇيالاتۋعا دايىن جاستاردىڭ تاراپىنان ۇسىنىس تا دەر كەزىندە جاسالدى. سونىڭ ناتيجەسىندە سالامىزدىڭ قىر- سىرىنا باۋليتىن تۇڭعىش مەكتەپ - قازاق كوممۋنيستىك جۋرناليستيكا ينستيتۋتى قۇرىلدى.
1934 -جىلى ءۇ. بالقاشەۆتىڭ باسشىلىعىمەن ينستيتۋت العاشقى ستۋدەنتتەرىن قابىلداي باستادى.
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ فويەسىندە قارا شاڭىراققا باسشىلىق ەتكەن بارلىق دەكانداردىڭ سۋرەتتەرى قاز- قاتار تىزىلگەن. گالەرەياداعى ەكىنشى سۋرەتكە ەرىكسىز نازارىڭىز تۇسەدى: كوزقاراسى قاتال، باتىر تۇلعالى ازامات. ءوزى تولتىرعان ساۋالناماعا سۇيەنسەك، بالقاشەۆ ءۇمىتباي مەڭدەكە ۇلى 1898 -جىلى قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا قاراپايىم قازاق وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1921 -جىلدان باستاپ كومسومول مۇشەسى. 1922 -جىلدىڭ جەلتوقسانىنان 1926 -جىلدىڭ ماۋسىمىنا دەيىن قازاق اۆتونومياسىنىڭ استاناسى - ورىنبوردا جۇمىسشى فاكۋلتەتىندە وقىدى.
ەكىنشى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى پەداگوگيكا فاكۋلتەتىنىڭ قوعامدىق- ەكونوميكالىق ءبولىمىنىڭ ستۋدەنتى بولا ءجۇرىپ، پارتيا قاتارىنا ءوتتى. ءۇمىتباي مەڭدەكە ۇلى وندا 1926 -جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن 1930 -جىلدىڭ مامىرىنا دەيىن ءبىلىم العان بولاتىن. بۇل كەزەڭدە ول ءوزىنىڭ جەرلەسى، اقىن ماعجان جۇمابايەۆپەن جاقىن ارالاسۋعا مۇمكىندىك الدى. تاشكەنتتەگى قىزمەتىنەن سوڭ 1923-1926 -جىلدارى ماعجان ماسكەۋدە جوعارى ادەبيەت- كوركەمونەر ينستيتۋتىندا وقي ءجۇرىپ، شىعىس ەڭبەكشىلەرى كوممۋنيستىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە ءتىل ۇيرەتكەن ەدى.
1934 -جىلدىڭ ساناۋلى ايىندا قازاق كوممۋنيستىك جۋرناليستيكا ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ قىزمەتىن رەسمي تۇردە م. جولدىبايەۆ اتقاردى. پروفەسسور ساعىمباي قوزىبايەۆ: «قازاق جۋرناليستيكا ينستيتۋتى جەتەكشىلەرىنىڭ تىزىمىندە قازاقتىڭ تۇڭعىش كاسىبي جۋرناليستەرىنىڭ ءبىرى مولداعالي جولدىبايەۆ بار. ول توڭكەرىسكە دەيىنگى كەزەڭدە- اق «ايقاپ» جۋرنالى مەن «قازاق» گازەتىمەن تىعىز بايلانىستا بولدى. «الاش» قوزعالىسىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى. كەشە عانا 95 -جىلدىعىن اتاپ وتكەن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ ءىزاشارى - «ەڭبەكشى قازاقتىڭ» العاشقى رەداكتورلارىنىڭ ءبىرى. 1937 -جىلى م. جولدىبايەۆ قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلدى»، - دەپ جازادى.
مولداعالي جولدىبايەۆ (1887-1938) تۋرالى دەرەكتەرگە تولىق قانىعۋ ءۇشىن، مۇراعاتتى اقتاردىق. ول احمەت بايتۇرسىن ۇلى، اسپانديار كەنجين سىندى جەتەكشىلەر تۇسىندا حالىق كوميسسارياتى كوللەگياسىنىڭ مۇشەسى ءارى قىزمەتكەرى بولدى. ساكەن سەيفۋللينمەن (حالىق اعارتۋ كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى)، ارحيپ بوچاگوۆپەن (مەملەكەتتىك باسپانىڭ باس باسقارماسىنىڭ ءتوراعاسى) تىزە قوسىپ جۇمىس ىستەگەن. بۇعان قر ورتالىق مۇراعاتىنداعى قۇجات - «حالىق كوميسسارياتى كوللەگياسى مۇشەلەرىنىڭ ءتىزىمى (1922 -جىلعى 12 -قىركۇيەكتەگى جاعداي بويىنشا)» دالەل بولا الادى. قۇجاتتا جوعارىدا اتى اتالعان ارىپتەستەردىڭ ەسىمدەرى قاز- قاتار تىزىلگەن. م. جولدىبايەۆ ول كەزدە باس ساياسي- اعارتۋ كوميتەتى ءتوراسىنىڭ قىزمەتىن ۋاقىتشا اتقارىپ ءجۇردى.
قازاق تىلىندەگى وقۋلىقتار، كىتاپتار مەن اۋدارمالاردىڭ قولجازبالارى ەڭ ءبىرىنشى سونىڭ قولىنان ءوتتى. بۇل لاۋازىمعا ساۋاتتى، جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى ءارى قاتال ازاماتتار تاعايىندالاتىن. جولدىبايەۆتىڭ بويىنان بۇل قاسيەتتەردىڭ ءبارى دە تابىلدى.
1922-1923 -جىلدارى مولداعالي جولدىبايەۆ قازاق ا ك س ر حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى جانىنان قۇرىلعان عىلىم، باسپا جانە ادەبيەت ماسەلەلەرى جونىندەگى ورتالىققا ءتوراعالىق ەتتى. 1927 -جىلى «جاڭا مەكتەپ» (قازىرگى «قازاقستان مەكتەبى» ) جۋرنالىنىڭ ءبىرىنشى رەداكتورى، قازاق اكسر حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى جانىنداعى وقۋ- ادىستەمەلىك كەڭەستىڭ ءتوراعاسى بولدى. «رابوچايا كنيگا دليا چتەنيا» وقۋ قۇرالىنىڭ ( قىزىلوردا، 1929) مەن «19 -عاسىر مەن 20 -عاسىر باسىنداعى قازاق ادەبيەتى» (مۇحتار اۋەزوۆ، اۋەلبەك قوڭىراتبايەۆبايەۆپەن بىرلەسىپ جازىلعان؛ الماتى، 1933) جانە 4-سىنىپقا ارنالعان «ادەبيەت حرەستوماتياسى» (اۋەلبەك قوڭىراتبايەۆ، مۇحامەدجان قاراتايەۆپەن بىرلەسىپ جازىلعان، 2 -ءبولىم، قىزىلوردا، 1934) وقۋلىقتارىنىڭ اۆتورى.
1934 -جىلدىڭ ماۋسىمىندا قازاق كوممۋنيستىك جۋرناليستيكا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىنە ءۇ. بالقاشيەۆ تاعايىندالدى. بۇل لاۋازىمعا ونىڭ كوپ جىلدىق جۇمىس تاجىريبەسى ابدەن لايىق ەدى: ەڭبەك جولىن اقمولا گۋبەرنياسى ەمەنالى بولىسىنداعى قازاق كەڭەستىك مەكتەبىندە ءمۇعالىم بولىپ باستادى (1919-1922). ودان كەيىن پەتروپاۆل قالاسىنداعى ۋەزدىك كومسومول ۇياشىعىندا ۇيىمداستىرۋشى- نۇسقاۋشى (1921) ، ەمەنالى بولىسىنداعى بولىستىق كومسومول كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى (1922) قىزمەتتەرىن اتقاردى. ماسكەۋدەن ورالعان سوڭ الماتىداعى قازاق مەملەكەتتىك باسپاسىندا ساياسي رەداكتور (1930)، قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ سىرتتاي وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى (1930-1931)، سول ينستيتۋتتا ديالەكتيكالىق جانە تاريحي ماتەرياليزم كافەدراسىندا اسسيستەنت (1931-1932)، دوتسەنت (1932) ، قاز پ ي ديرەكتورىنىڭ وقۋ ءىسى جونىندەگى ورىنباسارى بولدى.
ۇستازدىقتى ۇلاعاتتى كاسىپ دەپ بىلگەن ءۇمىتباي بالقاشەۆ جۋرناليستەردىڭ ۇستاحاناسىن باسقارا ءجۇرىپ، فيلوسوفيادان ءدارىس وقىدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن ۇزبەي مامان دايارلادى. مايدان باسپا ءسوزىن قولداۋ ماقساتىندا 1942 -جىلى ماسكەۋدەگى قازاق وكىلەتتىلىگىنىڭ قاراماعىنا اۋىستى. سوعىس باستالعان شاقتا بالقاشەۆ مايدانداعى ەكى قازاق گازەتى - «وتان ءۇشىن» مەن « قىزىل ارميانىڭ» رەداكتورى بولدى.
مىنا ءبىر دەرەككە ەرەكشە نازارىمىز ءتۇستى: مايدان دالاسىنا اتتاناردا ول ءوزى تۇرعان بولمەنى بوساتىپ كەتەدى. ەۆاكۋاتسيا كەزىندە، 1941 -جىلدىڭ قازانىنان 1943 -جىلدىڭ كوكتەمىنە دەيىن ول بولمەدە بەلگىلى ماسكەۋلىك جازۋشى- ساتيريك م. زوشەنكو تۇردى. جازۋشى كورشىلەرىنىڭ قايىرىمدىلىعىنىڭ ارقاسىندا (بالقاشەۆتىڭ جارى مەن ءۇش بالاسى كورشىلەس بولمەدە تۇردى) اشتىقتان امان قالعانىن جانە «پەرەد ۆوسحودوم سولنتسا» پوۆەسىن باستاۋعا مۇمكىندىك تۋعانىن ەرەكشە تەبىرەنىسپەن ەسكە الادى. اتالمىش شىعارمانىڭ العىسوزىندە م. زوشەنكو قازاقتىڭ قالاسى مەن ونىڭ تۇرعىندارىنا دەگەن ەرەكشە ءىلتيپاتىن جەتكىزگەن. ءۇمىتباي بالقاشەۆتىڭ وتباسىنان مول شاپاعات كورگەن جازۋشى 1943 -جىلى ماسكەۋگە ورالا سالىپ، شاڭىراق يەسىمەن كەزدەسۋگە اسىقتى.
بالقاشيەۆتىڭ وتباسى ۋزبەكسكايا كوشەسىندە، قازىرگى سەيفۋللين داڭعىلىنىڭ بويىندا شيەۆچەنكو مەن جامبىل كوشەلەرىنىڭ ارالىعىنداعى ەكى قاباتتى ۇيدە تۇردى. ءقازىر ول ءۇيدىڭ ورنىندا كوپ قاباتتى عيمارات بوي كوتەرگەن. زەرتتەۋشى ر. سوكولوۆسكي: «زوشەنكو سوعىستىڭ ەڭ اۋىر جىلدارى وزىنە پانا بولعان قازاقتىڭ قوناقجاي قالاسى مەن حالقى ۇمىتقان جوق. ول «و يۋمورە ۆ ليتەراتۋرە» ماقالاسىندا قازاق سىقاعىنىڭ فولكلورلىق باستاۋلارى تۋرالى كەڭىنەن ءسوز قوزعاعان. ول كەزدە قازاقستاندا جازباشا ساتيرا بولعان جوق ەدى. وسى جانردى قالىپتاستىرۋ جولىندا ەڭبەكتەنىپ جۇرگەن قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلار ستاليندىك قۋعىن- سۇرگىننىڭ قۇربانىنا اينالىپ، قازاق ساتيراسى بۇرىنعىداي اۋىز ادەبيەتىندە، ناقتىراق ايتقاندا اقىنداردىڭ ولەڭى مەن الدار كوسە تۋرالى ەرتەگىلەردە عانا ءومىر ءسۇردى. كۇلكى شاقىرماي قويمايتىن بۇل ەرتەگىلەردى ورىس تىلىنە العاش بوپ اۋدارعان دا - زوشەنكو. قازاق فولكلورىمەن جەتە تانىسۋدىڭ ارقاسىندا ساتيرانىڭ قازاق حالقىمەن بىتە قايناسىپ كەلە جاتقانىنا جازۋشىنىڭ كوزى جەتىپ، سىقاق حالىقتىڭ جازبا ادەبيەتىنەن دە ءتيىستى ورىن الۋى كەرەك دەگەن قورىتىندىعا كەلدى»، - دەپ جازادى.
اسكەري جۋرناليستەر مايدانداعى ساربازدارمەن تەڭەستىرىلەتىنى بەلگىلى. بالقاشەۆ ءبىر جۇرگەن مايدانداستارىنىڭ ەرىك- جىگەرىن جانىدى، جاۋدى تەزىرەك تالقانداپ، وتانعا جەڭىسپەن ورالۋعا دەگەن سەنىمدەرىن ارتتىرا ءتۇستى. سوعىس اياقتالعان سوڭ ول جوعارعى وقۋ ورنىندا ساباق بەرىپ، جۇزگە تارتا ءىزباسارىن دايىندادى.
وكىنىشكە قاراي، قازاق جۋرناليستيكا مەكتەبىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان ازاماتتاردىڭ ەسىمى كولەڭكەدە قالىپ كەلەدى. قازاقستانداعى جۋرناليستىك جوعارعى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ 80 جىلدىعى قارساڭىندا وتاندىق مەديا ءبىلىم ءىزاشارلارىنىڭ ەڭبەگىنە لايىقتى باعا بەرىلۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز. اسىرەسە، قازاق جۋرناليستيكا ينستيتۋتىن 8 جىل بويى تابان اۋدارماي باسقارعان ءبىرىنشى ديرەكتورى ءۇمىتباي بالقاشەۆتىڭ ەسىمى اتاۋسىز قالماۋى ءتيىس. بۇگىندە اتالمىش وقۋ ورنىنىڭ وزىق ءداستۇرىن ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى جالعاپ كەلەدى.
قايروللا مۇقانوۆ، حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ ارداگەرى، ولكەتانۋشى قىزىلجار قالاسى
«تۇركىستان» گازەتى
