اتى اڭىزعا اينالعان تۇلعا
جۇرەك پەرنەسىن ءدوپ باسقان تالانت
...ءبارىمىز دە بالا بولدىق. انامىزدىڭ الاقانىنان ايرىلعىمىز كەلمەي، قىزىلدى- جاسىلدى بوياۋى جارق- جۇرق ەتكەن مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىنان جۇرەكسىنە، يمەنشەكتەي اتتاعانىمىز ءالى ەستە. ءوزىمىز قۇرالپى بالالاردىڭ كوپتىگىنەن بە، الدە «كەلە عوي...» دەپ جىميا قارسى العان مۇعالىمدەردىڭ جىلى كوزقاراسىنان با، جۇرەك ءلۇپىلىمىز باسىلىپ، تەز ۇيرەنىسىپ كەتتىك. كەيىننەن ءان ساباعىندا نەمەسە مەرەكەلىك دۋماندى كەشتەردە:
- كەل، بالالار، وينايىق،
وينايىق تا كۇلەيىك... - دەپ ءان شىرقادىق، قول ۇستاسىپ بيلەدىك. ءبىراق، «ويلان، تاپ!» دەپ اتالاتىن ول ءاننىڭ اۆتورىنىڭ كىم ەكەنىندە شارۋامىز بولعان جوق. قايتەسىز، ويىن بالاسى- داعى.
...اراعا بىرەر جىل سالىپ پيونەر اتاندىق. موينىمىزعا القىزىل گالستۋك تاعىپ، ءوزىمىزدى ۇلكەن ازامات سەزىندىك. سول سانىمىزگە قاراي ايتار ءانىمىز دە وزگەردى. ەندى مەكتەپ حورىنىڭ الدىڭعى قاتارىندا قاسقايىپ تۇرىپ:
- باتىر بالا، باتىر بالا بولاتبەك،
باتىر بالا سوۆەتتىك جاس پيونەر! - دەپ ساڭقىلدايتىن بولدىق. ول كەزدە «باتىر بالا بولاتبەك» ءانىن كىم جازدى - سۇراماپپىز دا. سۇراي قوياتىن دا جاستا ەمەسپىز، تۇسىنىكتى عوي.
...ءبىزدىڭ كەزىمىزدە كىشكەنتاي قۇلىنشاقتىڭ وسە كەلە مىندەتتى تۇردە تاي، قۇنان، سوسىن دونەن شىعاتىنى سەكىلدى پيونەر بولعان بالا ءتۇپتىڭ تۇبىندە كومسومول بولماي قويمايتىن. سول بۇلجىماس ءداستۇر بويىنشا القىزىل گالستۋكپەن ءبىرىمىز قيماي، ءبىرىمىز قۋانا قوشتاسىپ، كومسومول قاتارىنا وتتىك. جاۋاپكەرشىلىگىمىز ارتا ءتۇستى، شىرقار ءانىمىزدىڭ دە شىرايى وزگەرىپ سالا بەردى. ەندى باياعىداي بالاڭ داۋىسپەن ەمەس، ەرەسەك جىگىتتەرگە ءتان گۇرىلدەگەن جۋان ۇنمەن «ءبىزدىڭ كومسومولدى» ايتاتىن بولدىق. كەڭەس وداعى مەن اقش- تىڭ اراسى ۋشىعا كەلە «قىرعي- قاباق سوعىسىنا» ۇلاسىپ، كەڭەس حالقى جاپپاي جانتالاسا قارۋلانۋعا قارسىلىق تانىتىپ جاتقان كەزەڭ بولعاندىقتان، تىنىش ءومىر ءسۇرۋدى اڭساعان، سوعىس اتاۋلىدان شارشاعان حالىقتىڭ سول كوڭىل- كۇيىن ءدوپ باساتىن دۇنيەلەرگە دە سۇرانىس از ەمەس-تى. قايىرماسى:
- شىرقاڭدار، كەل، دوستار ءار ەلدە
- بەيبىت كۇن جاساسىن الەمدە! - دەپ اياقتالاتىن «بەيبىتشىلىك ساقتالادى» ءانىنىڭ مەكتەپ كەشتەرىندە ءجيى شىرقالۋى دا سول سەبەپتى ەدى. بۇل اندەردىڭ دە اۆتورى كىم ەكەنىنە ول شاقتا ونشا ءمان بەرە قويماپپىز.
...التىن ۇيا مەكتەبىمىزدەن تۇلەپ ۇشار ساتتە بالا كەزىمىزدەن قولىمىزعا قالام- قاعاز ۇستاتىپ، الىپپە جاتتاتقان مۇعالىمدەردىڭ ءقادىرىن شىن تۇسىنگەندەي بولدىق. ۇلكەن ومىرگە قادام باسار
الدىندا وزىمىزدەن كەيىنگى شۋىلداقتاردىڭ ورتاسىندا بىزگە قول بۇلعاپ قالا بەرگەن ۇستازدارىمىزعا دەگەن قيماستىقتان:
- ۇستازىم مەنىڭ، ۇستازىم،
وزىڭمەن وتكەن قىس- جازىم.
قالدىرعان ءىزىڭ ماڭگىلىك
جادىمدا تۇرار جاڭعىرىپ.
ۇستازىم مەنىڭ، ۇستازىم، - دەپ «ۇستازىم» ءانىن شىرقادىق. مۇنى دا كىم شىعارعانىن ويلاۋعا مۇرشامىز بولعان جوق.
...جىلدار ءوتىپ، ءبىرىمىز ەرجەتتىك، ءبىرىمىز بويجەتتىك. كەشە تۇلىمشاعى جەلبىرەگەن كورشى سىنىپتاعى كوركەم قىزدىڭ شاشىنان تارتىپ ويناساق، بۇگىن سونىڭ ءبىر اۋىز لەبىزىنە زار بولىپ، كەشكىلىك تەرەزەنىڭ تۇبىندە تەلمىرىپ تۇراتىن بولدىق. ءجاي تۇرساق مەيلى عوي:
- اسقاقتاتا سالعانىم جايلاۋ ءانى،
باققان مالىم جايلاۋدىڭ بولعان ءسانى.
قاي جەرىمنەن ءمىن تاپتىڭ، قالقاتايىم،
مەنىڭ جازعان حاتىما جاۋاپ كانى؟ - دەپ «مارجان قىزدى» ايتىپ، ماڭعازدانىپ تۇردىق.
قىزدار دا قاراپ قالماي:
- قۋساڭ دا، جىگىت، قانشاما،
جولاتپايمىن ماڭىما.
اۋرەلەنبە، شارشاما! - دەپ «قىز قۋۋمەن» نەمەسە:
- قىزدا بولسا ءۇمىتىڭ،
باتىلداۋ بول، جىگىتىم! - دەپ «قىز ازىلىمەن» جاۋاپ قاتاتىن.
كەيىن ارماننىڭ جەتەگىندە الىسقا قۇلاش ۇرىپ كەتكەن سوڭ سول ساتتەردىڭ ءوزىن ساعىنىپ:
- ءالى ەسىمدە، ءالى ەسىمدە سول ءبىر كەز،
كوز الدىمنان كەتپەي قويدى- اۋ، ءمولدىر كوز! - دەپ ء«الى ەسىمدەنى» ايتتىق.
- دوستار، دوستار، ءجۇرسىڭ قايدا؟
بىرگە ەدى عوي جانىمىز.
ەسكە الىسىپ وسىندايدا
كەل، شىرقايىق ءبارىمىز! - دەپ جاستىق شاقتى اڭساپ، «قايداسىڭدار، دوستارىم؟» ءانىن دە تالاي اۋەلەتتىك. داۋرەن- اي دەسەڭىزشى. ءبىراق، «ادامنىڭ جۇرەگىندەگى پەرنەنى ءدوپ باساتىن وسى اندەردىڭ اۆتورى كىم ەكەن- ەي؟ » دەپ قىزىقپاپپىز- اۋ تەگى.
سويتسەك، قازاققا ءتاي- ءتاي باسقان بالا كەزىنەن قايتا ورالماس جاستىق شاعىن ساعىنار قاريا بولعانشا ايتار ءان جازىپ بەرىپ كەتكەن كومپوزيتور - ءابىلاحات ەسپايەۆ ەكەن عوي! كادىمگى «قازاق ءۆالسىنىڭ كورولى» ءشامشى قالداياقوۆتىڭ ءوزى «ەشقانداي كوممەنتارييدى قاجەت ەتپەيتىن، اتى اڭىزعا اينالعان تۇلعا!» دەپ باعا بەرگەن ءابىلاحات! قانداي عاجاپ اندەر جازسا دا، كەۋدەسىن كەرمەگەن، كەرىسىنشە، وزىمەن- ءوزى وڭاشا عۇمىر كەشكەن قاراپايىم ءابىلاحات!
ءومىرىن انگە ارناعان ادام
ءابىلاحات ەسپايەۆ 1925 -جىلى 25 قاراشادا قوستاناي قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى سماعۇل اتاقتى ىبىراي التىنسارينمەن اتالاس، اعايىندى ادام ەكەن. سودان بولار، ول كىسى دە بالا تاربيەسىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپتى. اناسى جاستاي قايتىس بولعان سوڭ، اشارشىلىق جىلدارى ساياسي وزگەرىستەن سەسكەنگەن سماعۇل التى جاسار ءابلاحاتتى ەرتىپ، كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرى قوستانايدان - مەركىگە، كەيىن شۋ اۋدانىنىڭ «العا» اۋىلىنا قونىس اۋدارادى.
ءسويتىپ، قاسيەتتى اۋليەاتا جەرى سماعۇل قاريا اۋلەتىنىڭ تامىر جايعان قۇتتى مەكەنىنە اينالادى.
ءابىلاحات مەكتەپ بىتىرەر جىلى ۇستازى، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ مۇعالىمى ا. ساپاقوۆتىڭ ولەڭىنە «تۋعان ەل» ءانىن شىعارعاندا، اۋىل ادامدارى بىردەن ۇيرەنىپ الىپ، اۋەلەتە شىرقاعان دەسەدى. كوكىرەگىندە تۇنىپ تۇرعان ونەر حالىقتىڭ كيەلى ۇنىنە ۇلاسقان ءابىلاحات بۇعاناسى قاتپاسا دا 1943 -جىلى ەرلەرمەن بىرگە ۇلى وتان سوعىسىنا اتتانادى. كەيىن سول جىلداردى تولعانا ەسكە الىپ، «دنەپر تۋرالى جىر» ءانىن شىعارادى. بۇل ءاننىڭ ولەڭىن اقىن سىرباي ماۋلەنوۆ جازعان- دى. دنەپر شايقاسىندا جاراقات تا العان. تابيعاتىنان زەرەك، بىلىمگە قۇشتار جىگىتتى موگيليەۆ قالاسىنداعى جوعارى اسكەري ۋچيليشەگە وقۋعا جىبەرەدى. ونى 1945 -جىلى ۇزدىك ءبىتىرىپ شىعادى.
1948 -جىلى اسكەردەن ورالعان جاس وفيتسەر مەكتەپتە مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارادى. 1951 -جىلى الماتى كونسەرۆاتورياسىنىڭ (قازىرگى قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسى) كومپوزيتورلىق فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. 1953 -جىلدان قازاق راديوسىندا مۋزىكالىق رەداكتور بولدى. ءا. ەسپايەۆ، نەگىزىنەن، ءان جانرىندا ء(ان، رومانس، حور، باللادا) شىعارمالار جازدى.
ⅩⅩ عاسىردىڭ 50-70-جىلدارى وتاندىق مۋزىكا ونەرىنىڭ نەبىر قارقىنداي دامىپ شارىقتاعان كەزى بولدى دەسەك، ءان جانرىندا وندىرتە، جەمىستى ەڭبەك ەتكەن ءابىلاحاتتىڭ ورنى ەرەكشە ەدى. ونىڭ «اققۋىم» (ولەڭىن جازعان ج. مولداعاليەۆ)، «اق ساۋلە» (ق. امانجولوۆ)، «مارجان قىز» (س. ادامبەكوۆ)، «قازاق چاستۋشكاسى» (م. الىمبايەۆ)، «شوفەر كەلدى قىرمانعا» (ت. ىسمايىلوۆ)، «قىز قۋۋ» (ق. ساتىبالدين)، «بەيبىتشىلىك ساقتالادى» (ن. شاكەنوۆ)، «رەسپۋبليكا تۋرالى جىر» (ءى. مامبەتوۆ)، «تورعاي تولعاۋى»، «جانگەلدين وتريادىنىڭ ءانى» (ع. قايىربەكوۆ)، «سولدات سالەمى» (ن. شاكەنوۆ)، «تولقيدى توبىل» (س. تۇرعىنبەكوۆ)، «ساعىنىش ەكەن بالا كەز» (و. اۋباكىروۆ)، «ءوزىڭ دە جىگىت، قىزىقسىڭ» (م. الىمبايەۆ)، «قىز ءازىلى» (ق. شاڭعىتبايەۆ)، «جىگىت جاۋابى» (ءا. جامىشەۆ)، «ۇستازىم مەنىڭ، ۇستازىم» (ا. شامكەنوۆ)، «قايداسىڭدار، دوستارىم» (ق. ىدىرىسوۆ)، «ورامال» (ع. ورمانوۆ)، ت. ب. اندەرى حالىققا كەڭ تاراعان.
ءا. ەسپايەۆ - 240 قا جۋىق اندەر مەن رومانستاردىڭ اۆتورى، 8 سپەكتاكلگە مۋزىكا جازعان. ق. امانجولوۆتىڭ «دوسىمنىڭ ۇيلەنۋى»، س. ادامبەكوۆتىڭ «كۇن مەن كولەڭكە»، ءا. تاجىبايەۆتىڭ «توي بولاردا» سپەكتاكلدەرىنە جانە ي. بايزاقوۆتىڭ «اقبوپە» پوەماسى بويىنشا راديوقويىلىمعا مۋزىكا جازدى. 1973 -جىلى ماسكەۋدە وتكەن بۇكىلوداقتىق ءان بايقاۋىندا ج. جابايەۆتىڭ سوزىنە جازىلعان «وداعىم - باقىت ورداسى» اتتى ءانى ءۇشىن جۇلدەلى ەكىنشى ورىندى يەلەندى.
ءابىلاحات ەسپايەۆ 1980 -جىلى 30 ساۋىردە دۇنيەدەن ءوتتى.
ءابىلاحاتتاي دارىندار جىل سايىن تۋمايدى
كومپوزيتوردىڭ تۇستاستارى ونىڭ راسىندا دا ومىردە وتە قاراپايىم بولعانىن ايتادى. ونىڭ اندەرىنىڭ كەيىنگى جىلدارعا دەيىن اسا كوپ ناسيحاتتاۋسىز، ەلەۋسىز قالۋى دا، بالكىم، سول سەبەپتەن بولار. مۇنداي بەيعامدىعىمىزعا نە دەۋگە بولادى؟ جاڭعالاقتىق پا، جاۋاپسىزدىق پا؟ باياعى بالا كەزدەگىنى قويايىق، ەس بىلگەننەن كەيىنگى ەسسىزدىگىمىزگە نە جورىق؟ الدە قازاقتا ءابىلاحاتتار جىل سايىن تۋىلىپ، جىرعاپ جاتىر ما؟
راس، ءا. ەسپايەۆتىڭ تۋعانىنا 80 جىل تولعان 2005 -جىلى تالاي تاماشا ءان كەشتەرىن ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن ونەر جاناشىرى، بەلگىلى كومپوزيتور قالدىبەك ءقۇرمانالىنىڭ باستاماسى بويىنشا كەزىندە مارقۇم تۇرعان ۇيگە ەسكەرتكىش- تاقتا ورناتىلدى. قىزى گۇلسىم ەسپايەۆانىڭ كومەگىمەن سازگەر اندەرىن جيناقتاپ، قايتا جازدىرىپ، ءان سۇلتانى - ءابىلاحاتتى ەسكە الۋ كەشىن ۇيىمداستىرعان ق. ءقۇرمانالى سودان بەرى مۇنداي شارالاردىڭ ءتورت- بەسەۋىن وتكىزىپ ۇلگەردى. الداعى ۋاقىتتا دا سازگەر اندەرىنە دەگەن ەل ىقىلاسى باسىلمايدى دەگەن ۇمىتتەمىز. دەگەنمەن، ناسيحات ءالى دە ءالسىز سەكىلدى. اسىرەسە جاس بۋىن ءابىلاحات تۋىندىلارىنىڭ تالايىنان بەيحابار كۇيدە قالىپ كەلەدى.
ەندىگى ەسكەرىلەر ءبىر ماسەلە مىناۋ. «كومپوزيتور كەزىندە كەڭەس وكىمەتىنىڭ حالىقشىلدىعىنا، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قازاق ۇلتىن ۇشپاققا شىعاراتىنىنا شىن كوڭىلمەن سەنگەن ادام ەدى» دەيدى ونىمەن جاقىن ارالاسقان ادامدار. ول كەزدە قازىرگىدەي ەمەس، يدەولوگيانىڭ قۋاتى كۇشتى ەدى عوي. سوندىقتان بولار، ءا. ەسپايەۆتىڭ ليريكالىق شىعارمالارىمەن قاتار پيونەر، كومسومول، پارتيا نەمەسە قىرمان، ەگىن تاقىرىبىنا جازىلعان اندەرى دە از ەمەس. ەگەر سولاردىڭ ءماتىنىن قايتا قاراپ، مارقۇمنىڭ تۋىسقاندارىمەن كەلىسە وتىرىپ، كوپشىلىگىنە جاڭا ولەڭ جازدىرۋ ماسەلەسىن اقىلداسساق، ۇلتتىق ءان ونەرىمىز كەڭەس يدەولوگياسىنىڭ سالقىنىنا ۇرىنعانىمەن قازاقى قاينارىن ساقتاعان تاماشا اندەردىڭ تالايىمەن تولىعار ەدى- اۋ...
«ونەرىمەن اسپانعا سامعايتىننىڭ ءوزى - وسى ءابىلاحات!»
مۇزافار الىمبايەۆ، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى:
- قازاق راديوسىنىڭ مۋزىكا رەداكسياسىنىڭ باستىعى ماقسۇتبەك مايشەكيننىڭ كابينەتىندە ءابىلاحات ەسپايەۆپەن جاقىنىراق تانىستىم. مايدانگەر وفيتسەر ەكەن. مەنەن ءبىر جاس كىشى، ءۇيلى-باراندى، كىشكەنتايلارى بار ەكەن. مەن ءالى ءسۇربويداقپىن. مەن وعان:
- اتىڭ قىزىق ەكەن، ءابىلاحات... ءابىلحايات.
- سەنىڭ اتىڭ دا قازاقتىڭ ءتول اتى ەمەس قوي، - دەدى ءابىلاحات.
- سەنىڭ اتىڭ تىم ايعايلاپ تۇر ەكەن، ومىرشەڭ قۇداي، عۇمىرلى قۇدىرەت - دەدىم.
- پاي، پاي، اسەم ءان شىعاراتىندار، مەنسىز دە اسپانعا سامعايدى، مەنسىز دە... - دەدى ول.
- قۇداي قوسسا ونەرىمەن اسپانعا سامعايتىننىڭ ءوزى - وسى ءابىلاحات! - دەدى ماقسۇتبەك.
1954 -جىلعا دەيىن جاستىقتىڭ سەيىل- سەرۋەنىندە ءجيى كەزدەسىپ، دۋىلداسىپ جۇرگەنمەن «مەنىڭ ولەڭىمە ءان جازشى» دەپ مەن دە قيىلعانىم جوق.
مەنىڭ ءادىلحان قايىرجانوۆ دەگەن اياۋلى دوسىم بولدى. سوعان ازىلدەپ شىعارعان ولەڭىم ەدى. مەن بۇل ولەڭىمدى دوسىمنىڭ البومىنا جازىپ بەرگەم. ول «ءوزىڭ دە، جىگىت، قىزىقسىڭ» دەگەن ولەڭ. ءبىر كۇنى تۇسكى اس ىشۋگە ءابىلاحات، سىدىق ۇشەۋمىز كافەگە بارا قالدىق. اڭگىمە بارىسىندا ەسىمە ءتۇسىپ، ولەڭدى وقىپ بەرگەم. سىدىق پەن ءابىلاحات ءان جازباقشى بولدى. جىرىم كەلتە بولعان سوڭ ورتاسىنا ءبىر اۋىز شۋماق قوسىپ الدى. ەكى ءان وسى كۇنگە دەيىن ايتىلادى. ءبىرى ءجيى، ءبىرى سيرەك. ءابىلاحات ەكەۋمىزدىڭ ونەر ىنتىماقتىعىمىز وسىلاي باستالعان- دى.
«ءشامشى العاشقى اندەرىن اكەمە تىڭداتاتىن»
گۇلسىم ەسپايەۆا، ءا. ەسپايەۆتىڭ قىزى:
- اكەمىز قاتتى سويلەمەيتىن ادام ەدى. ءبىر- ەكى سوزبەن ويىن جەتكىزەتىن. بىزگە جاقسى تاربيە بەردى، «تازا ءومىر ءسۇرۋ كەرەك» دەيتىن. ونىسى - ادامگەرشىلىگىڭ مول بولىپ، شىنشىل، تۋرا جولدان تايماي، ءاردايىم كىسىلىگىڭدى جوعالتپاۋىڭ قاجەت دەگەنى شىعار. اكەمىزدىڭ ءبىر ايتاتىنى، «بىرەۋ ەسىك قاقسا، قورىقپاي اش» دەيتىن. ونىسى قيىندىقتان قورىقپا دەگەنى شىعار دەپ ويلايمىن. جانە دە ءبىر ايتقانى «ادامداردىڭ ارتىندا قالما، الدىنا دا شىعىپ كەتپە، ورتاشا بول» دەيتىن. مەن كىشكەنە كەزىمدە وسىنى تۇسىنبەۋشى ەدىم. بۇندا دا ۇلكەن فيلوسوفيالىق وي جاتىر ەكەن- اۋ...
اكەم تۋمىسىنان اقجارقىن ادام ەدى. مۋزىكانى جازىپ وتىرعاندا تولقىپ ەرەكشە كۇيگە تۇسەتىن... ءان كەلگەندە ىسقىرىپ وتىرىپ نوتاعا تۇسىرەتىن. سوسىن بولمەسىنە كىرىپ، ەسىگىن جاۋىپ، الاڭسىز ءان شىعارۋعا كىرىسەتىن. ءبىز ەشقاشان بوگەت بولىپ كورمەدىك. ومىرىمدە ءبىر رەت رۇقساتسىز بولمەسىنە كىرىپ بارعاندا سەلك ەتىپ شوشىپ كەتتى. ونىسى مۋزىكاعا بەرىلىپ، وي قۇشاعىنا كەتكەن ساتىندە ويىن ءبولىپ جىبەرگەندىكتەن دە بولار دەپ ويلايمىن.
اكەم وتە ۇقىپتى جان ەدى. قاعازى ۇنەمى رەتتەۋلى تۇراتىن. راديودا ىستەگەندە ءوز شىعارمالارىن اۋە تولقىنىنان بەرگىزبەيتىن. ارتىق اڭگىمەنى ۇناتپايتىن. ءشامشى اعامىز اكەمىزدەن بەس جاس كىشى بولعان. ول كىسى اكەمىزدى ۇستاز رەتىندە قۇرمەت تۇتاتىن. وسى ءۇيدىڭ ۇلكەن ۇلىمىن دەپ كۇلىپ وتىرۋشى ەدى. ءشامشى العاشقى اندەرىن اكەمە تىڭداتىپ، نوتالارىن كورسەتەدى. سوندا اكەمىز «قانداي دارىندى كومپوزيتور» دەپ، ونەرىنە باسىن ءيىپ وتىراتىن. اكەمنىڭ جان دوسىنىڭ ءبىرى - نۇرسۇلتان ءالىمقۇلوۆ ەدى. ەكەۋى كوپ اندەردى بىرگە جازدى.
«الماتى اقشامى»
سايتقا ازىرلەگەن بەيسەن سۇلتان ۇلى
