شىڭعىسحاننىڭ ورتالىق ازيانى جاۋلاۋ كەزىندەگى ءدىني ساياساتى

الماتى. قازاقپارات - ورتالىق ازيا مەن دەشتى- قىپشاق كەڭىستىگىندە ⅩⅢ عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە تاريحي ۇلى وزگەرىستەر ورىن الدى.

اۋەلگىدە، موڭعول ۇستىرتىندە كوشپەلى تۇركى جانە موڭعول تايپالارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ 1206 -جىلى «ۇلى قاعان» اتانعان شىڭعىسحاننىڭ جەڭىمپاز اسكەرى ءوزىنىڭ اتا جاۋى سانالعان مەركىتتەر مەن نايمانداردىڭ سوڭىنان كەك الۋ ماقساتىندا اۋىق- اۋىق ورتالىق ازيا مەن دەشتى- قىپشاققا جورىقتار جاسادى.

وسى جورىقتاردىڭ جالعاسىندا حورەزم شاھ مەملەكەتىمەن ساياسي تەكەتىرەسكە ءتۇسىپ، سوڭىندا ورتالىق ازيا مەن قىپشاق دالاسىن ءبىرجولا يەمدەنۋ ءۇشىن كەڭ اۋقىمداعى اسكەري شابۋىلىن ۇيىمداستىردى.

شىنتۋايتىندا، شىڭعىسحاننىڭ باتىسقا جاساعان جورىقتارىنان بۇرىن نايمان تايپاسىنىڭ بيلەۋشىسى كۇشلىكتىڭ شىڭعىسحاننان جەڭىلىپ، جەتىسۋ جەرىنە ۇدەرە كوشىپ كەلۋىمەن ورتالىق ازياداعى ساياسي ءھام ءدىني احۋال كۇردەلەنە تۇسكەن بولاتىن. شىڭعىسحان اسكەرى 1208 -جىلى ەرتىس وزەنىڭ بويىندا مەركىت توقتابەك پەن نايمان بيلەۋشىسى تايان حاننىڭ بالاسى كۇشلىكتىڭ بىرىككەن قوسىنىن تالقانداپ، توقتابەك قازا تاۋىپ، كۇشلىك حان اۋەلى بەسبالىق، سوسىن قۇلجاعا بەتتەپ، قيدان پاتشاسىنان ساياسي باسپانا سۇرادى.

ال، قيدان بيلەۋشىسى جيلۋگۋ گورحان جەر- جەردەن شىققان بۇلىكتەردى باسۋ ءۇشىن قاشىپ كەلگەن نايمانداردىڭ كۇشىن پايدالانعىسى كەلدى. وسىنى كوزدەگەن جيلۋگۋ گورحان كۇشلىككە قىزىن بەرىپ، ونى قارۋ- جاراقپەن، قاراجاتپەن قامتاماسىز ەتەدى. كۇشلىك بولسا، شىڭعىسحاننان قاشىپ بەسبالىق، ەمىل، قويلىق وڭىرىنە قونىس اۋدارعان نايمان، كەرەي، مەركىتتەردەن اسكەر، ات- كولىك جيناپ كۇشەيە تۇسەدى.

كۇشلىك حان قيدان پاتشالىعىنىڭ ىشىندە تۋىنداعان 1212 -جىلعى بۇلعاقتى ۇتىمدى پايدالانىپ، قارلۇقتاردىڭ بيلەۋشىسى ماحمۇد حانمەن بىرىگىپ جيلۋگۋ گورحاندى بيلىكتەن تايدىرادى. قايىن اتاسى مەن ەنەسىن وردادا سىي- قۇرمەتكە بولەپ، نەگىزگى بيلىكتى ءوز قولىنا الادى. كوپ ۇزاماي ەكى جىلدان كەيىن جيلۋگۋ پاتشا قايتىس بولىپ، كۇشلىك حان قيدان پاتشالىعىنىڭ جەكە- دارا بيلەۋشىسىنە اينالادى.

تولىق بيلىككە قول جەتكىزگەن كۇشلىك قارلۇقتاردى، قاڭلىلار مەن ۇيعىرلاردى باعىندىرۋعا نيەتتەنىپ، ولارعا قارسى ويران سالا شابۋىلدادى. قاڭلى ۇلىسىنىڭ ورتالىعى بولىپ كەلگەن المالىق قالاسىنا شابۋىل جاساپ، ونىڭ بيلەۋشىسى وزاردى ءولتىردى. قاشقار مەن قوتانعا بىرنەشە دۇركىن جورىق جاساپ، ولاردى باعىندىردى.

تەگىندە، نايماندار نەستوريان دىنىنە سەنەتىن ەل ەدى. كۇشلىك حان جيلۋگۋدىڭ قىزى حۇنحۋعا ۇيلەنگەننەن كەيىن نەستوريان دىنىنەن شىعىپ، بۇددا دىنىنە كىرەدى. كۇشلىك حان ءوزى ۇستەمدىك ەتكەن جەردە مەيلىنشە سوراقى ءدىني ساياسات جۇرگىزىپ، حالىقتىڭ قارسىلىعىنا ۇشىرادى. قيدان پاتشالىعىنىڭ نەگىزگى دەنى يسلام دىنىنە سەنۋشىلەر بولاتىن. ال، كۇشلىك حان مۇسىلمانداردى «نە بۇددا، نە نەستوريان دىنىنە سەنۋلەرىڭ كەرەك» دەپ ماجبۇرلەي باستادى. وعان مۇسىلماندار قارسىلىق كورسەتەدى.

داڭقتى جىلناماشى راشيد اد- دين ءوز ەڭبەگىندە وسى جاعدايدىڭ راستىعىن دالەلدەيتىن مىنا ءبىر وقيعانى تىلگە تيەك ەتەدى: كۇشلىك حان قوتان قالاسىندا بارلىق ءدىني وقىمىستىلاردى جيناپ، ءدىني پىكىرسايىس وتكىزەدى. پىكىرتالاس بارىسىندا كۇشلىك حان سوزدەن جەڭىلەدى. بۇعان قاتتى شامدانعان كۇشلىك حان مۇسىلمانداردىڭ يمامى الا اد- ءديندى ءولتىرىپ، ونىڭ باسىن مەدرەسە قاقپاسىنا ءىلىپ قويادى.

قيدان پاتشالىعىنداعى ءدىني احۋال قاتتى ۋشىعىپ تۇرعاندا، وسى جاعدايدى ءوز پايداسىنا جاراتۋدى ويلاعان شىڭعىسحان 1218 -جىلى جەبە نوياندى قولباسشى ەتىپ اسكەرىن كۇشلىك حاندى تالقانداۋعا اتتاندىرادى. جەتىسۋ جەرىنە اياق باسقان جەبە نويان بەيبىت تۇرعىنداردىڭ باس- اماندىعىنا كەپىل بولاتانىن، سونداي- اق، مۇسىلماندارعا ءدىني- سەنىم بوستاندىعىن قايتارىپ بەرەتىندىگىن جاريا ەتەدى. ءدىني تەڭدىكتى پاش ەتكەن جەبە نويان حالىقتىڭ نەگىزگى بولىگىن ءوز جاعىنا شىعارىپ، كۇشلىك حاننىڭ اسكەرىن تاس-تالقان ەتەدى. قاشىپ قۇتىلماق بولعان كۇشلىك حاندى باداحشاننىڭ گيندۋكۋش تاۋىندا قۋىپ جەتىپ، باسىن الادى.

ناعىندا، كۇشلىك حان جەتىسۋ مەن قاشقار مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني بوستاندىعىنا شەك قويعاندا، قارلۇقتاردىڭ ارسلان حانى، ىلە وزەنىنىڭ اڭعارىنداعى المالىقتىڭ بيلەۋشىسى وزار (بۇزار)، ۇيعىر يديقۇتى بارشىق ارت- تەگىن نايمانداردىڭ زورلىق- زومبىلىعىنا قارسى شىڭعىسحاننان كومەك سۇراعان. تاريحي وقۋلىقتاردا وسى جاعدايدان كەيىن شىڭعىسحان جەبە نوياندى گورحانعا قارسى اتتاندىردى دەگەن كوزقاراس ايتىلادى.

شىعىس تانۋشى ۆ. بارتولد تە ءوز زەرتتەۋىندە وسى كوزقاراستى نىعاياتا تۇسەتىن مىنا ءبىر دەرەكتى العا تارتادى: قۇلجا ولكەسىندە كۇشلىك حاننىڭ وزبىرلىعىن مويىنداعىسى كەلمەگەن بۇزار اتتى بيلەۋشى بولادى. ول كۇشلىك حاننىڭ ءدىني ساياساتىنا قارسى مۇسىلمانداردىڭ باسىن قوسىپ، المالىقتا دەربەس مۇسىلمان يەلىگىن قۇرادى. ول ءوزىن توعۇرىل حان دەپ جاريالاپ، كۇشلىككە قارسى تۇرۋى ءۇشىن شىڭعىسحانعا ەلشىلەر اتتاندىرىپ، وعان باعىناتىنىن جەتكىزەدى.

كۇشلىك حان يسلام ءدىنىن ۇستانۋشى قاۋىمعا شەكتەن تىس تىزەسىن باتىرعاننان كەيىن بۇزار حاننىڭ مۇسىلمانداردىڭ تاۋەلسىز يەلىگىن قۇرىپ، وعان قارسى باس كوتەرۋى، ءاسىلى اسا تاڭقالاتىن جايت ەمەس. دەگەنمەن، بەلگىلى عالىم قۇلمات ومىراليەۆتىڭ تەمۋچيندى قاعان سايلاعان ۇلى قۇرىلتايعا توعۇرىل حان مايقى ءبي باستاعان تۇركىنىڭ ون ءبيىن اتتاندىردى دەگەن دەرەگى، شىڭعىسحاننىڭ مۇسىلماندىق ءھام تۇركىلىك مۇددەنىڭ جاۋى ەمەس، كەرىسىنشە، جەتىسۋ حالقىن كۇشلىك حاننىڭ قاتاڭ ەزگىسىنەن قۇتقارۋشى بولعانىن ايگىلەيدى. ايتكەنمەن، جەبە نوياننىڭ جەتىسۋ جەرىنە اياق باسقاندا، مۇسىلماندارعا ءدىني-سەنىم بوستاندىعىن قايتارىپ بەرەتىنىن جاريالاۋى، شىڭعىسحاننىڭ ورتالىق ازياداعى العاشقى جورتۋىلى حاق ءدىن -  يسلامدى تۇقىرتۋ ەمەس، كۇشلىك حاننان كەك الۋمەن بىرگە تەپەرىش كورىپ وتىرعان مۇسىلماندىق مۇددەنى اراشالاۋ ماقساتىندا جۇزەگە اسقانىن اڭعارتادى.

مۇحان يساحان، ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تالداۋ ورتالىعى

يسلامدى زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى

  

mazhab.kz