ماعجاننىڭ «ءولىمى» تۋرالى
ءولىم ماڭگىلىك ەمەس پە؟! وسى ءبىر ءسوز ادامدى شوشىندىراتىنى نەسى ەكەن؟
مۇمكىن، «الديلە، ءولىم، الديلە» دەپ جىرلاعان ماعجاندى جىندىعا بالايتىن شىعارسىز؟! ايتپاقشى، بۇل ولەڭ نەدەن تۋىپ ەدى؟ ماعجانعا «ءولىم كۇيى - ءتاتتى كۇي» دەگىزىپ وتىرعان قانداي كۇش ءھام قانداي كۇي؟
ماعجاننىڭ «ەلىكتەگىش اقىن» ەكەنىن ايتىپ ءجۇرمىز. ەكسپەريمەنتكە كوپ بارعان شايىر. ورىس سيمۆوليستەرىنىڭ سارىنىندا وزىنشە قالىپ جاساعان - ماعجان. ماسەلەن، الەكساندر بلوكتىڭ «ستيحي و پرەكراسنوي دامە» ولەڭىن نەگىزگە الىپ جازعان تۋىندىسى.
«ادەمى ايەل» - يدەال،
«ادەمى ايەل» - ءبىر قيال.
بلوكتىڭ باسىن بايلاعان
«ادەمى ايەل» - ءبىر گۇل،
بلوك - ءبىر بۇلبۇل»، - دەپ جىرلاماي ما؟ «ءبىراز فەتشە» دەگەن ولەڭى دە بار. ال ءبىز ايتىپ وتىرعان «مەنى دە، ءولىم، الديلە» كونستانتين بالمونتتىڭ «سمەرت، ۋبايۋكاي مەنيا» ولەڭى نەگىزىندە جازىلعان. سالىستىرىپ كورەيىك.
ماعجان:
«قاجىدىم ەندى، كۇش ءبىتتى،
كوڭىلسىز، سالقىن، كۇن بۇلتتى،
جەل بۇيىعىپ تەربەلگەن.
الدەكىمنىڭ ولگەنىن،
ونى قالاي كومگەنىن،
اڭگىمە عىپ كۇڭىرەنگەن
جەل، كۇڭىرەنبە، جاسىڭ تىي،
ءولىم كۇيى - ءتاتتى كۇي.
بالقيدى جانىم بۇل كۇيگە،
مەنى دە، ءولىم، الديلە،
الديلە، ءولىم، الديلە!..» - دەپ ورەدى ولەڭىن. بۇل ەلىكتەۋ عانا ما؟ جوق، اقىندى «الديلە، ءولىم، الديلە» دەگىزگەن - ونىڭ تاعدىرى. جالپى، ماعجاننىڭ بار شىعارماشىلىعى «شولپان» كىتابىندا جاتىر. شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. بەرمەگەن - بيلىك. اباقتىدان اباقتىعا كوشىپ ءجۇردى ەمەس پە؟ بۇل ولەڭدى دە سول جاس كەزىندە جازعان. جارى زەينەپ پەن ۇلى گراجداننىڭ اجالى اسەر ەتپەي قويعان جوق اقىنعا. ماعجان زەينەپپەن مۇعالىمدەر سەمينارياسىن ءتامامدار الدىندا شاڭىراق كوتەرەدى. ءبىراق ارادا ەكى-ءۇش جىل وتەر-وتپەستە ايەلىنەن كوز جازىپ قالادى. 1919 -جىلدىڭ 10 -اقپانى كۇنى زەينەپ بالادان قايتىس بولادى.
بالاسى گراجدان امان قالعانىمەن، ەكى جاسقا تولار شاعىندا ول دا باقيعا اتتانادى. ونىڭ قايعىسى ولەڭ بولىپ توگىلەدى. بۇل ولەڭ - بالمونتتىڭ اۋدارماسى دا ەمەس. ويتكەنى وندا اقىننىڭ تاعدىرى جاتىر ەمەس پە؟! ءولىم - ماڭگىلىك تاقىرىپ.
جۋرناليست ءاسيا باعداۋلەت قىزى ءولىم تاقىرىبىندا جازىلعان ولەڭدەر جايلى ماقالاسىندا بىلاي دەيدى: «و باستا ەۋروپاداعى «ءولىم ءبيى» اقىنداردىڭ جانىنا ۇرەي سەبەتىن. كەلە-كەلە ولىمگە عاشىق بولاتىن ۆييون شىقتى. «ءولىم زۇلىمدىقتان قۇتقارادى» دەگەن بودلەر بولدى. ءولىمدى «قالىڭدىق» دەگەن «كۇمىس عاسىرىنىڭ» تارلانبوزدارى كەلدى. ماعجان سولاردىڭ ءبارىن وقىعان، كەيبىرىمەن تەڭ تۇرعان، كەيبىرىنەن وزعان. اۋەزوۆتىڭ ول تۋرالى: «ماعجان - كۋلتۋراسى زور اقىن»، - دەگەندە مەڭزەگەنى دە سول ەدى». ءولىمدى جىرلاۋ السىزدىك پە؟ جوق، پاراساتتىلىق. ءبىرى «ءولىم - ۇلى ماتەماتيك» دەسە، ءبىرى «ءولىم ەشكىمدى قۋمايدى، كۇتىپ الادى» دەيدى. بۇل تاقىرىپ ەشقاشان توقتاعان ەمەس. دەگەنمەن «ءولىم تاقىرىبىنداعى ولەڭ قازاقتىڭ دۇنيەتانىمىنا كەلمەيدى» دەيتىندەر دە بار. وقىرماننىڭ پىكىرى. سوندا ءولىمنىڭ ۇلتى بولعانى ما؟ ماسەلەن، تاناكوز تولقىن قىزىنىڭ ولەڭى ءبىراز وقىرماننىڭ نارازىلىعىن تۋدىرعان ەكەن. تاناكوز اقىن بىلاي دەپ جىرلايدى:
«ولگىم كەلەدى! ولگىم كەلەدى!
تەك سەنى عانا كورگىم كەلەدى!
قاڭعىرىپ ءجۇرمىن، قاراشى ماعان
قاجەت پە ساعان جەلدىڭ دەرەگى؟».
جىلاۋىق پوەزيا دەپ ءجۇر عوي. سونىڭ ءبىر ءتۇرى وسى ولەڭ دەپتى. مەنىڭشە، ءولىمدى ەسكە الماۋ - قۇدايسىزدىقتىڭ ءبىر بەلگىسى.
ال:
«ادامزات بۇگىن - ادام، ەرتەڭ - توپىراق،
بۇگىنگى ءومىر جارقىلداپ الدار ءبىراق.
ەرتەڭ ءوزىڭ قايداسىڭ، بىلەمىسىڭ،
ولمەك ءۇشىن تۋعانسىڭ، ويلان، شىراق»، - دەپ جىرلاعان اباي ەمەس پە؟! ءولىم تۋرالى جازۋ - پەسسيميزم ەمەس، رەاليزم. جازۋشى بروني ۋەيردىڭ «ءولىم اۋزىندا جاتقان جانداردىڭ بەس وكىنىشى» اتتى كىتابى بار ەكەن. بۇل كىتاپتى جازۋ ءۇشىن ول سەگىز جىل بويى ءولىم اۋزىندا جاتقان جانداردى كۇتۋشى بولىپ قىزمەت اتقارعان.
ناتيجەسىندە سۇحباتىندا ادامنىڭ قانداي بەس وكىنىشى بولاتىنى تۋرالى ايتىپ بەرگەن. «مەن ۇشىراسقان عارىپتەردىڭ كوپشىلىگىنە مىناداي ءحال ءتان ەدى: ولار وزگە ادامدار مەن قالاعان ءومىردى ەمەس، مەيلى ول وتباسى، تۋىستارى، دوستارى نە قوعام بولسىن، وزدەرى اقيقات دەپ تانىعان ءومىردى سۇرگەندە عوي دەپ وكىنەدى. ودان بولەك لايىقتى ەڭبەك ەتپەدىك دەپ وكىنەدى. وسىنىڭ ءبارى - ورتا تۇستى ۇستانباعاننان تۋعان پروبلەما. ولار جانتالاسىپ جۇمىس ىستەيدى دە، زەينەتكە شىققان سوڭ قالاۋىمشا ءومىر سۇرەم دەپ ۇمىتتەنىپ جۇرە بەرەدى. الايدا كوپ ادام ولاي جاساي المايدى. ءۇشىنشىسى - باسقا ادامدارمەن قارىم- قاتىناستا سەزىمدەرىن باتىلىراق بىلدىرمەگەنىنە وكىنەدى. بۇل ءتۇرلى جاعدايعا بايلانىستى بولۋى مۇمكىن.
كەي كەزدە ولار وتباسىنداعى بالا- شاعاسىن جاقسى كورەتىنىن اشىق ايتۋعا جول تاپپادىق دەيدى. ءبىراق كەيبىر ادامنىڭ وكىنىشى باسقاشا. ولار وزدەرىن قورعاۋ ءۇشىن پىكىرىن اشىق ايتپاعاندارىنا وكىنەدى. وزدەرىنە دەگەن قۇرمەتىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ويلارىن اشىق جەتكىزۋىمىز كەرەك ەدى دەپ تاۋسىلادى. ەندى بىرەۋلەرى دوستارىمەن قارىم-قاتىناسىن ءۇزىپ العاندارىنا وكىنىپ، ءولىم الدىندا جاندارىن جەڭىلدەتەتىن دوستىق قولداۋدى ساعىنادى.
وكىنىشتىڭ وسىنداي ءتۇرى وتە كوپ كەزدەسەدى. ەندى ءبىر ادامدار تاڭداۋ ەركىنىڭ باقىت ەكەنىن ەرتەرەك تۇسىنگەندە عوي دەپ وكىنەدى. وندايلار - كوبىنە تاڭداۋ ەركىن پايدالانا الماعان جاندار»، - دەيدى جازۋشى.
اتالعان وكىنىش، مەنىڭشە، ءولىمدى قۇرمەتتەمەي كەلگەن جاندارعا قاتىستى. ءولىمدى قۇرمەتتەيتىن ادام ەشقاشان وكىنبەيدى دەپ ويلايمىن. ماعجاننىڭ دا وكىنبەگەنىنە سەنىمىم مول. ال ءسىزدىڭ ولىممەن قارىم- قاتىناسىڭىز قانداي؟ ويلانىپ كوردىڭىز بە؟
ەربولات قۋاتبەك، قاسىم. ك ز
