ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى جانە ۇلت رۋحانياتى

استانا. قازاقپارات- تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتتىك «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىن ءىس جۇزىنە اسىرۋ ارقىلى ۇلت تاريحىن تۇگەندەپ جاتقانى بەلگىلى. وسى رەتتە ءبىز تاريحي تۇلعالارىمىز بەن ولاردىڭ اتقارعان ىستەرىن بۇگىنگى ەلدىك مۇراتتار قاجەتىنە جاراتا الساق، ماڭىزدى بولماق.

الاش تۇسىنداعى قوعامدىق- ساياسي ىستە ءاليحان مەن احمەت ساپىنان تابىلعان، وسى ەكى تۇلعانىڭ الەۋمەتتىك- رۋحاني قىزمەتىنە تىنىس بولعان ازاماتتىڭ ءبىرى - ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى.

 ۇلتتىق مانيفەسكە بالانعان «ويان، قازاق!» پەن تۇڭعىش قازاق رومانىنىڭ اۆتورى جاڭا رۋحانيات عيماراتىن تۇرعىزۋ شاراسىنىڭ جۋان ورتاسىندا ءجۇردى. ادەبي ءبىلىمدى ءوز بەتىنشە العان مىرجاقىپ:   «ادام عىلىم مەن ونەر ءۇشىن جاراتىلعان ەمەس، عىلىم مەن ونەر - ادام ءۇشىن شىققان، ادامنىڭ ءوزى تىرشىلىگىنە كەرەك بولعان كەزدە ويلاپ تاپقان نارسەلەر. ...تىرشىلىك - باسەكە، جارىس. دۇنيە - بايگە ۇلەستىرۋشى. وزعانعا قاراي بايگە بەرەدى. ...دۇنيەنىڭ ءىسى وسىلاي بولعان سوڭ، ادامنان ادام، جۇرتتان جۇرت، ۇلتتان ۇلت وزسام دەيدى»، - دەگەن كوزقاراستى ۇستانىپ، ەلگە قىزمەت جاساۋعا جۇمىلعان جاڭا رۋحانياتتىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋگە اتسالىستى. قالامگەردىڭ ادەبي- ەستەتيكالىق وي- تۇجىرىمى ⅩⅩ عاسىر باسىندا جەتەكشى كۇشكە اينالعان - ۇلتتى ۇيىستىرۋ جانە وركەندەتۋ يدەياسىن تياناق ەتۋشى اعىمدى بايىتتى.

ءمىرجاقىپتىڭ كوركەمدىك تۋرالى پايىمدارىن ءسوز ەتكەندە، مىنا جايدى ەسكەرۋ كەرەك ءتارىزدى: بىرىنشىدەن، ول - پوەزيا مەن پروزا تىلىندە ۇيلەسىمدىكتى سومداۋعا تالاپ قىلعان تۋىندىگەر؛ ەكىنشىدەن، ول اسەمدىك پەن ادەبيەت ميسسياسى تۋرالى پىكىر بىلدىرۋشى قالامگەر. بۇل ماسەلەدە ونىڭ پوزيتسياسى احمەتتىكىنە ۇقسايدى. ەكەۋى دە «شابىتى تاسىعاننان» قولىنا قالام الماعانىن جازادى.

 مىسالى، مىرجاقىپ «ويان، قازاقتا!»:

بۇل ءسوزدى جازعانىم جوق اقىن بولىپ،

حالىق تەنتەك، جالعىز ءوزىم ماقۇل بولىپ.

قايعى مەن حال مۇشكىلىن بىلدىرگەنىم

ۇيقىدا جۇرت جاتقان سوڭ عافىل بولىپ،

دەيدى. ياعني، م. دۋلات ۇلىن الاشتىڭ اۋىر جاعدايى اقىن ەتكەن. وسى جاعداي جانە ءومىردى شىنايى كورسەتەتىن قازاقتىڭ «ۇلى اڭگىمەسى» جوقتىعى ونى رومانشى جاساعان. الايدا مىرجاقىپ ازامات (جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنەتىن) اقىن- جازۋشى بولۋعا تىرىسقان. بۇل ونىڭ - ۇلكەن قايراتكەرلىگى ەدى. سوندىقتان م. دۋلات ۇلى - ساياساتتا دا، ادەبيەتتە دە قايراتكەر.

«ويان، قازاقتىڭ» «ءسوز اقىرىندا» (قورىتىندى) قالامگەر اباي، احمەت، ابۋباكىر، اقمولا، قىپشاقباي، نۇرجان، شوجە، ورىنباي، ءماشھۇر جۇسىپتەردىڭ ەل الدىڭداعى ەڭبەگىن پۋشكين، گوگول، لەرمونتوۆ، كرىلوۆ، تۋرگەنيەۆ، تولستويلاردىڭ ورىس حالقىنىڭ الدىنداعى ەڭبەگىمەن پارا- پار دەي كەلە، اقىن- جازۋشىنىڭ قوعامداعى ورنىن بىلايشا پارىقتايدى:

بۇلاردىڭ ءاربىر ءسوزى پايداعا اسقان،

ونەرىن حاتقا جازىپ، حالىققا شاشقان.

ماقتاپ ولەڭ ايتپاعان نارسە الۋعا،

عاجايىپ حيكمەتتىڭ كىلتىن اشقان.

وسى ولەڭ جولدارىن جازىپ وتىرعان مىرجاقىپ اسەمدىكتى قاپەرىنە المادى دەۋ قاتە. ازامات- اقىن ءۇشىن ەلدىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاعان شىن ولەڭ - اسەم ولەڭ. جانمەن جازىلعان ولەڭ - كوركەم ولەڭ. سوندىقتان دا ول «شاعىم» اتتى ولەڭىندە:

... قالعانشا جارتى جاڭقام مەن سەنىكى

پايدالان شارۋاڭا جاراسا، الاش!

...قالامنان جىلاپ اققان قارا بوياۋ،

جازىلىپ قاعازعا سەن، جۇرتقا قىل پاش،

دەيدى. راسىندا بۇل - كۇرەس جىلدارىنىڭ كوركەم ولەڭى. بۇدان كۇردەلى ۋاقىتتىڭ ويى مەن بەينەسى انىق اڭعارىلادى.

ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى ىلگەرىشىل رۋحانيات ءۇشىن اباي - ساپالىق دەڭگەيگە كوتەرىلۋدىڭ ءرامىزى بولعاندىقتان، ءمىرجاقىپ تا بۇل قۇبىلىسقا وزىنشە قارادى. 1908 - جىلى تاتاردىڭ «ۋاقىت» گازەتىنە جازعان «يبراھيم يبن قۇنانبايەۆ» اتتى ماقالاسىندا ول رەسەي قۇرامىنداعى تۇرىك حالىقتارىن ۇلى اقىن مۇراسىمەن، عۇمىربايانىمەن تانىستىرادى. قالامگەر مۇندا ابايدى ەلشىل اقىن رەتىندە كورسەتە العان. «ءتىلى (بىزدىڭشە، تاتارشادان اۋدارۋشى «ءسوزى» دەگەندى وسىلاي العان - د. ق.)، وقۋشىلارىن وياتاتىن ولەڭدەرى ونى بۇكىل اتىراپقا ءماشھۇر ەتتى. ...ادامشىلىق وي- قيالى وتە تازا، ۇلتجاندى («ميللاتشىل» بولار - د. ق. ) ، ەلىن- جەرىن سۇيگەن كىسى ەدى»، - دەي وتىرىپ، ءمىرجاقىپ اقىننىڭ وسى قاسيەتىن كورسەتەتىن ولەڭىنەن مىسال كەلتىرەدى («...تاۋەكەل مەن باتىر وي، وتكىر ءتىلدى نايزا ەتىپ، ...ىنتالى جۇرەك سەزگەن ءسوز، بار تامىردى قۋالار...»).

م. دۋلات ۇلىنىڭ اباي تۋرالى ەكىنشى ماقالاسى اباي قازاسىنىڭ ون جىلدىعىن ەسكە الۋ ورايىندا 1914 - جىلى «قازاق» گازەتىندە جارىق كوردى. مۇندا قالامگەر ابايدىڭ شاعىن عۇمىربايانىن، ول تۋرالى ەڭبەك جازعاندار مەن مۇراسىن قۇنتتاعانداردى سيپاتتاپ ءوتىپ، ادەبيەت پەن ۇلت، ادەبيەت پەن تۇلعا اراقاتىناسى پروبلەماسىنا ناقتى توقتالادى.

ءمىرجاقىپتىڭ ءبىرىنشى ماسەلە بويىنشا پايىمى: «تاريحى، ادەبيەتى جوق حالىقتىڭ دۇنيەدە ءومىر ءسۇرۋى، ۇلتتىعىن ساقتاپ ىلگەرى باسۋى قيىن. ادەبيەتى، تاريحى جوق حالىقتار باسقالارعا ءسىڭىسىپ، جۇتىلىپ جوق بولادى. قاي جۇرتتىڭ بولسا دا جانى - ادەبيەت. جانسىز ءتان جاساماق ەمەس».

ەكىنشى ماسەلە بويىنشا پىكىرى:  «ادەبيەتىمىزدىڭ نەگىزىنە قالانعان ءبىرىنشى كىرپىش - اباي ءسوزى، اباي اتى بولارعا كەرەك. ...ەڭ جوعارى، ارداقتى ورىن - ابايدىكى. ...زارەدەي ءشۇبا ەتپەيمىز، ابايدىڭ ولگەن كۇنىنەن قانشا الىستاساق، رۋحىنا سونشا جاقىندارمىز».

بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: اعارتۋشى م. دۋلات ۇلى ادەبيەتكە جانە ونىڭ بيىك تۇلعاسى ابايعا ۇلت تاعدىرى، ۇلت مۇددەسى تۇرعىسىنان قاراعان. مىرجاقىپ ءۇشىن جان تازا بولسا - ادەبيەت تە تازا، تۇلعا ارلى بولسا - سونىنان ەرگەندەر دە ارلى.

ءمىرجاقىپ جالپى تۇلعا ماسەلەسىنە ءجيى ورالىپ وتىرعان. 1914 -جىلى ول شوقان ءۋاليحانوۆ تۋرالى كولەمدى ماقالا جازادى. دارا تۇلعانىڭ «اتا تەگىن»، «شەشە تەگىن»، «وقۋىن» زەردەلەگەن م. دۋلات ۇلى «قازاق» بەتىندە قايمانا حالىققا قاراتىپ: «قىلىشىنان قان تامعان باتىر بولماسا، قارىمبايداي ەرتەگى بولىپ قالعان باي بولماسا، وقۋشىسى جوق ءبىزدىڭ قازاق عىلىم جولىندا ەڭبەك سىڭىرۋشىلەردى تەز ۇمىتقىش كەلەدى. ءبىراق زامان وتكەن سايىن حالىقتىڭ كوزى اشىلىپ، ادەبيەتى گۇلدەنىپ، ماتبۇعاتى جايىلا باستاعان كەزدە ەستەن شىققان شوقانداردىڭ ارتىندا قالدىرعان ءسوزىن قايتا ءتىرىلتىپ، كىم ەكەندىگىن بىلدىرمەي قويمايدى»، - دەيدى.

وسى تۇجىرىمنان اعارعان ەل ءوز مۇددەسىنە سايكەس تۇلعانى «تاۋىپ» الاتىنى، ياعني ۇلتتى ۇلت ەتۋ جولىندا ەڭبەك سىڭىرگەن ازامات جوقتاۋسىز قالمايتىنى اڭعارىلادى. بۇل ادەبيەتتەن سىرت تۇسىنىك ەمەس.

م. دۋلات ۇلى جاڭا ادەبيەتتىڭ ءزاۋلىم شاڭىراعىن كوتەرۋگە جان- تانىمەن كىرىستى: اباي باستاعان يگىلىكتى ءىستى سالالاندىرۋعا، دارالاندىرۋعا جاردەمدەستى. مۇنى ول وقىعان ازامات رەتىندە جانە قولىنا قالام ۇستاعان جازۋشى رەتىندە ءوزىنىڭ پارىزى سانادى. قالامگەر اتالعان پروبلەمانى بىلايشا كورسەتتى: «ادەبيەتىمىزدىڭ جاڭا ءداۋىرى ەندى باستالدى: ءالى جاس، ءتۇسى سولعىن، ەركىن توسەلىپ كەتكەن جوق. تۇرمىسىمىزدى، سالتىمىزدى ايناداي اشىپ تۇگەل كورسەتەرلىك سۋرەتتى ادەبيەت ءالى تۋعان جوق. پروزا (قارا ءسوز) ءالى داۋىرلەي الماي تۇر. ادەبيەتىمىزدىڭ بايىراق جاعى - ولەڭ.

ءبىراق ...سوڭعى جىلدارى شىققان اقىنداردىڭ كوبى بىرىنە- ءبىرى ەلىكتەپ، ءبىرىنىڭ ءىزىن ءبىرى باسىپ، ءوز بەتىنەن جول سالا الماي، كەستەسىز، سۇرىقسىز «ۇيقاستى ءسوز» شىعارۋدى تاڭسىق قىلىپ كەتتى». ەندى ونى قالاي جولعا قويۋعا بولادى؟ ساپالى ادەبيەت قايتكەندە ءومىر جۇزىنە ورنىعادى؟ وسى سۇراقتارعا مىرجاقىپ ءوز تاراپىنان جاۋاپ بەرىپتى. جاۋابى مىناۋ: «كۇيسىز كوڭىل جۇگىرمەيدى» دەگەن بار. دۇلدۇلگە دە كۇي كەرەك، بۇلبۇلعا دا جايلى ورىن، كوڭىلدى باقشا كەرەك. ادام بالاسى بارىنەن دە ارتىق كۇي تاڭدايدى (ءمىرجاقىپتىڭ ءوزى مۇنى كۇرەس زامانىندا ايتىپ وتىرعانىن ەسكەرىڭىز - د. ق. ).

تۋىسىندا قانشا زەرەكتىك بولسا دا، عىلىمسىز، تاربيەسىز كەمەلىنە جەتپەيدى. كىمدە- كىم ءوزىنىڭ تابيعاتىندا نە نارسەگە شەبەرلىك بارلىعىن سەزىپ، ءوز جولىنا تۇسسە عانا، كوزگە كورىنەدى. ...تابيعاتىنداعى زەرەكتىگىنە جول اشاتىن عىلىمدى وقىسا، سوندا عانا ءار ءبىلىمدى ادامدار شىقپاقشى. ...جازۋشى دا - سۋرەتشى. جاقسى سۋرەتشى ادامنىڭ سىرتقى ءتۇرىن ايتپاي سالا بىلسە، جاقسى جازۋشى دا ادامنىڭ ىشكى سىرىن، مىنەزىن، ادەتىن بۇلجىتپاي كورسەتە بىلەدى».

اعارتۋشىنىڭ بۇل پايىمى - ادەبيەتتىڭ سىرى مەن سىنىن قانشالىقتى تۇسىنەتىنىنە ايعاق. وتارشىلدىق رەجيم مەن ۇلت زيالىلارىنىڭ تەكەتىرەسى جاعدايىندا ادەبيەتتىڭ بيىك قىزمەتى، ەستەتيكالىق قۋاتى جونىندە وسىنداي تۇجىرىمداما جاساي الۋ - شاڭ باسپاس رۋحاني مۇراعا ادالدىق، وسكەلەڭ ادەبيەتكە تىلەكتەستىك، ازاماتتىق جانە زەرەكتىك.

ءمىرجاقىپ - قازاق ادەبيەتىندە  20 - عاسىر باسىندا عانا قاز- قاز باسقان دراماتۋرگياعا دا نيەتتەس بولعان قالامگەر. ك. توگىس ۇلىنىڭ «ناداندىق قۇربانى» پەساسىن سىنايتىن ەڭبەگىندە ول: «تەاتر كىتابى - ادەبيەتتىڭ ءبىر مۇشەسى ەكەنىن، ونىڭ ءوز الدىنا ماعىناسى، پايداسى زور ەكەنىن ءبىلۋشى كەم. ...قازاق تەاترى، قازاق ارتەستەرى بولۋعا ءالى ەرتە ەكەندىگى اركىمگە بەلگىلى بولسا دا، تەاتر كىتابىنىڭ كەرەكتىگىن دە ەرتە دەۋگە بولمايدى. ادەبيەت كەشتەرىن تۇرلەندىرۋ، تولىقتىرۋ ءھام قىزىقتىراق قىلۋ ءۇشىن بىرەر تەاتر كىتابى كەرەك»، - دەپ جازادى. سىننىڭ 1916 - جىلى جارىققا شىققانىن ەسكەرسەك، پەسانى قال- قادەرىنشە جازعان ك. توگىس ۇلىن دا، ساپانى تالاپ ەتكەن م. دۋلات ۇلىن دا تۇسىنۋگە بولادى...

ءدال وسى تۇستا بىزگە ءمىرجاقىپتىڭ سىنى قادىرلى. ول جوعارىداعى جالپى ادەبيەت تۋرالى ويىن وسى ەڭبەگىندە ايتقان- دى. قالامگەر «پەسا دا - ءومىردىڭ كوركەم ايناسى» دەگەندى بايىپتاعان. ءسويتىپ، كولباي تۋىندىسىن - ءساتسىز تاجىريبە دەپ تاپقان.

حالقىنىڭ بار كەرەگىنە جاراي بىلگەن م. دۋلات ۇلىنىڭ ۇلت رۋحانياتىنا قاتىستى تۇجىرىمى، جالپى العاندا، تومەندەگىگە سايادى:

- ادەبيەت پەن مادەنيەت - ەلدىڭ جانى، ەندەشە جانى ءازىز، رۋحى مىقتى جۇرتتىڭ رۋحانياتى دا ءازىز ءھام مىقتى؛

- كوركەم ءسوزدى ورىستەتۋ مەن تاعلىمدى ەتۋدە تۇلعانىڭ ورنى ايرىقشا؛

- بيىك دارەجەلى رۋحانياتتىڭ تۋۋىنا ەركىندىك (كۇي)، بىلىممەن سۋارىلعان زەرەكتىك كەرەك.

ءمىرجاقىپ سەرپىندى اعارتۋشىلىق رەڭكى انىق ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنداعى وي- سانا اعىمىن وسى بىلىگىمەن تولىقتىردى. ونىڭ قايراتكەرلىك جانە قالامگەرلىك مۇراسى - ۇلتقا قىزمەت ەتۋدىڭ جارقىن ۇلگىسى دەۋگە تولىق نەگىز بار.

ديحان قامزابەك ۇلى