ءاليحان بوكەيحانوۆ يۋنەسكو اياسىندا بۇكىل الەمدىك دارا تۇلعا دەپ تانىلدى
ەندى جاۋاپكەرشىلىك - قازاقستان ۇكىمەتى مەن الاش كوسەمىنىڭ ءومىرىن، سان قىرلى قىزمەتىن، باعا جەتپەس مۇراسىن زەرتتەيتىن عالىمدار موينىندا.
يۋنەسكو باس كونفەرەنسياسىنىڭ 2-18 - قاراشا ارالىعىندا وتكەن 38-سەسسياسى «مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋىنا ارنالعان مەرەكەلىك شارالارعا قاتىسۋ تۋرالى» اتقارۋشى كەڭەستىڭ ۇسىنىسىن بەكىتتى. ول جونىندە قازاقستاننىڭ يۋنەسكو- داعى وكىلەتتى ۋاكىلى ساتىبالدى بۇرشاقوۆ حابارلادى.
بۇل تۋرالى «ەگەمەن قازاقستان» رەسپۋبليكالىق گازەتىندە جاريالانعان ماقالاسىندا ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى «الاش» عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى سۇلتانحان اققۇلى باياندايدى.
«بۇكىل الەمدىك شىنايى داڭقتى قايراتكەر» دەپ تانىلعان ءاليحان بوكەيحانوۆ كىم؟
ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى بوكەيحانوۆ (05.03.1866 - 27.09.1937) - سوڭعى حان- سۇلتانداردىڭ ءبىرى - بوكەيدىڭ تىكەلەي ۇرپاعى. بوكەيدىڭ 1816 - جىلى حان تاعىنا وتىرۋىنان تۋرا 50 جىل وتكەن 1866 - جىلى 5 - ناۋرىزدا دۇنيەگە كەلگەن.
سوناۋ ومبىدا وقىعان 1886-1890 - جىلدارى- اق ءاليحان بوكەيحانوۆ رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلىق ەزگىسىندە وتىرعان التى الاشىنىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن، كوشپەلى شارۋاشىلىعى مەن كاسىبىن زەرتتەي كەلە، وتارشىل يمپەريانىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان جىرتقىشتىق، وزبىرلىق ساياساتىنا قوسا تۋعان حالقىنىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىنە دەگەن سىني كوزقاراسىن بىلدىرە باستايدى.
«قىر حالقى، - دەپ جازادى قىر ۇعلى (العاشقى لاقاپ اتى - س. ا. ) - ءاليحان 1889 - جىلى «دالا ۋالاياتى گازەتىندە» جارىق كورگەن ءبىر ماقالاسىندا، - بوس جۇرەدى. بوس وتىرعان باستارىنا اۋىر سىن تۋماعان سوڭ مەحنات- جۇمىسقا يلەنبەي مال شارۋاسىمەنەن كۇنەلتىپ ءجۇردى. مال باعۋ ءوز جونىمەنەن جۇرە بەرەدى. ولگەنگە شەيىن (ولە ولگەنشە. س. ا. ) ءبىر قازاق مال باعۋدى تۇزەۋگە ويلاعان جوق، قانشا زاماننان بەرى اتا- بابانىڭ جولىمەنەن جۇرەدى دە وتىرادى».
سول جىلعى ەكىنشى ءبىر ماقالاسىندا ءاليحان قازاق قوعامىندا زامانىنا لايىق مادەنيەتتىڭ، ادامگەرشىلىك، مورالدىق قۇندىلىقتاردىڭ اياقاستى بولعانىن وكىنىشپەن اتاپ كورسەتەدى. ورىس يمپەرياسىنىڭ اياۋسىز ەزگىسىنەن كونە داۋىردەن كەلە جاتقان ءتول مادەنيەتىن ۇمىتا باستاپ، جەر- سۋىنان ايىرىلىپ قۇردىمعا ەنتەلەگەن قازاق قوعامىندا، ونىڭ پىكىرىنشە، شەكسىز تۇتىنۋشىلىق پەن بايلاردىڭ قالىڭ بۇقارانى قاناۋى، بولىس بيلىگى ءۇشىن رۋارالىق تالاس- تارتىس، «كۇشتى رۋ» نەمەسە «جاقسى قازاقتاردىڭ» «ناشار قازاقتاردى» اياۋسىز ەزىپ- قاناۋى كەڭ ەتەك الىپ وتىرعانىن: «ءبىزدىڭ قىرعا ءبىر ءجونى جوق عادات نەشە زامانعى راسىمدەر جۇرەدى، - دەپ جازادى ءا. ن. (ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى) 1889 - جىلى. - بىرەۋدى كۇشتى كىسى ءيا كۇشتى تۇقىم دەپ ادال- ارام بولسا دا جالپىلداتىپ جۇرەدى. ءبىزدىڭ زاماننىڭ زاكونىمىز، ۇلىعىمىز جوقتاي، ماقۇلىقمەنەن قاڭعىرىپ جۇرگەندەي كۇشتى تۇقىمدار ناشار تۇقىمداردى رەنجىتەدى».
سونىمەن بىرگە، ءاليحان «قازاق تىپ- تىنىش جاتىپ، ەرىنشەك، ھەشنارسە قىلمايدى» دەپ ويلامايدى. ونىڭ كامىل سەنىمىنشە، قازاقتار «قايراتتى، جۇمىستىڭ بارىنە جارايدى.. . ءبىراق (ولاردى) قوزعاۋ كەرەك». «قىر حالقى... عىلىم- ءبىلىم جايىپ جاتقان ءھام وزدەرى عىلىم- بىلىمگە كوڭىل بولگەن سەبەبىنەن كەشىكپەي- اق جاقسىلىقتى ءبىلىپ، ەڭسەسىن كوتەرۋگە اياق باسار، وزدەرىنىڭ سۇيەكتەرىنە بەرگەن اقىلى- ساناسى بولعان سوڭ، سول... زاماندا بولعان بالالارىمىز بىزدەن اقىلدى بولىپ، ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى اتالارىمىزدىڭ قىلعاندارىن كورىپ تاڭ قالار ءيا ويلاماي قاتىرار»، - دەپ قىر ۇعلى التى الاشىنىڭ جارقىن بولاشاعىنا زور ۇمىتپەن قارادى. ازىرشە، العاشقى ماقالالارىندا ول ورىس كەلىمسەكتەرىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ قىسىمىمەن كوشپەلى مادەنيەت پەن شارۋاشىلىقتان ءبىر جەرگە بايلانعان تۇرمىستىڭ ازابىن كورىپ وتىرعان قازاق، ونىڭ كوزقاراسىنشا، «رۋحاني دامۋىنىڭ بالالىق شاعىندا ءجۇر».
ومبى تەحنيكالىق ۋچيليشەسىن اياقتاعان سوڭ، ەڭ الدىمەن قازاق حالقىنىڭ اتا- بابا جەرىن كەلىمسەكتەردەن قورعاۋ كەرەكتىگىن بۇكىل سانا- سەزىمىمەن سەزگەن ءاليحان 1890 - جىلى سانكت- پەتەربۋرگتىڭ ورمان ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ، ونىمەن قاراما- قاتار استانالىق يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ زاڭ فاكۋلتەتى كۋرسىن ەكستەرن ادىسىمەن وقىپ، 1894 - جىلى ورمانتانۋشى- عالىم جانە زاڭگەر دەگەن ەكى ديپلوم الادى.
ءاليحان دالا جانە تۇركىستان ولكەلەرىنە بولىنگەن قازاق ەلىنىڭ جەرىن، الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق احۋالىن، حالىق شارۋاشىلىعىن، ءتورت تۇلىك مالى مەن سانىن، تابيعاتى مەن اۋا رايىن زەرتتەگەن 4 عىلىمي ەكسپەديتسياسىنىڭ جۇمىسىنا قاتىسادى. وسى جىلدارى ءاليحان بۇكىل وتارشىل يمپەرياعا تانىلعان عالىم، قازاقستان بويىنشا تەڭدەسسىز بىلگىر ساراپشى رەتىندە تانىلىپ، تۋعان ەلى مەن حالقىنىڭ تاريحى، ەكونوميكاسى، مادەنيەتى، شارۋاشىلىعى، ونىڭ ىشىندە ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعى جانە جەرى تۋرالى بىرنەشە ىرگەلى عىلىمي مونوگرافيا، ونداعان وچەرك، مىڭنان اسا ماقالا مەن ەڭبەك جازىپ جاريالايدى. التى الاش كوسەمىنىڭ وسى كۇنگە قاراي انىقتالىپ جينالعان شەكسىز باي مۇراسىنىڭ جالپى كولەمى 16-18 تومدىق جيناقتى قۇراپ وتىر.
ايگىلى ەنتسيكلوپەديست عالىم، قازاق ەلىنىڭ تەڭدەسسىز بىلگىرى، جۋرناليست، كوسەمسوزشى
ءاليحان ءوزىنىڭ سان قىرلى عىلىمي جانە پۋبليتسيستىك قىزمەتىن قوعامدىق- ساياسي كۇرەسىمەن قاراما- قاتار اتقارۋعا ءماجبۇر بولدى. 1905-1907 -جىلدارداعى ءبىرىنشى ورىس توڭكەرىسى كەزىندە ول ۇلت زيالىلارىنىڭ احمەت بايتۇرسىنوۆ، جاقىپ اقبايەۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، رايىمجان مارسەك ۇلى، ايدارحان تۇرلىباي ۇلى سىندى الدىڭعى قاتارلى وكىلدەرىن ءوز توڭىرەگىنە توپتاستىرىپ، بۇگىنگى كۇنى «الاش» دەگەن اتاۋىمەن بەلگىلى ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ جاڭا تولقىنىن باستادى.
ءوزىنىڭ 1910 - جىلى سانكت- پەتەربۋرگتە «قازىرگى مەملەكەتتەردەگى ۇلتتىق قوزعالىستىڭ فورمالارى» جيناعىمەن باسىلىپ شىققان «قازاقتار» («قىرعىزدار» ) اتتى ايگىلى تاريحي- انىقتامالىق وچەركىندە قىر بالاسى - ەلاعاسى ءوزى باستاعان وسى زيالىلار توبىن «باتىسشىلدار» دەپ اتايدى: «تاياۋ كەلەشەكتە قىردا، بالكىم، ەكى ساياسي پارتيا ۇيىمداستىرىلاتىن شىعار.. . ولاردىڭ ءبىرى ۇلتتىق- ءدىني اتالۋى ىقتيمال جانە قازاقتاردىڭ وزگە مۇسىلماندارمەن بىرىگۋى ونىڭ يدەالى بولىپ تابىلادى. ەكىنشى باتىسشىل باعىتى وسى ءسوزدىڭ كەڭ ماعىناسىندا ايتقاندا - قازاق دالاسىنىڭ بولاشاعىن سانالى تۇردە باتىس مادەنيەتىن جۇزەگە اسىرا وتىرىپ كورەدى».
بۇگىنگى تاڭدا باتىسشىل زيالىلاردىڭ اتقارىپ كەتكەن قىزمەتى «الاش» ۇراندى ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسى رەتىندە تانىلسا، ءاليحان بوكەيحانوۆتى ونىڭ يدەيالىق نەگىزىن قالاۋشى، باس يدەولوگى، ساياسي جەتەكشىسى دەپ ءبىراۋىزدان مويىندايدى.
«الاش» قوزعالىسى مەن ونىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 1917 -جىلعى اقپان توڭكەرىسىنە دەيىن، ياعني وتارشىل پاتشالىق سامودەرجاۆيە تۇسىندا قانداي قيان- كەسكى كۇرەس جۇرگىزگەنىن مىناداي فاكتىدەن بايقاۋعا بولادى. 1917 -جىلعى توڭكەرىسكە دەيىنگى جانە ودان كەيىنگى كەزەڭدە ءبىر ءاليحاننىڭ ءوزى 7 رەت تۇتقىندالىپ، بىرنەشە تاۋلىكتەن 4 جانە 8 ايعا دەيىن تۇرمەدە وتىرىپ شىعىپ، 2 رەت ساياسي ايداۋدا بولدى. ونىڭ ىشىندە سامارادا 8 جىلىن وتكىزسە، ماسكەۋدە شىم- شىتىرىق وقيعالار مەن قيان- كەسكى كۇرەسكە تولى عۇمىرىنىڭ اقىرعى 15 جىلىن سارپ ەتتى.
«الاش» قوزعالىسىنىڭ باسى- قاسىندا ءجۇرىپ، ول حالقىنىڭ جازباشا تاريحىن جازۋ، تانىتۋ ماقساتىندا ۇلتىنىڭ تاريحىن تياناقتى زەرتتەدى، التىن وردانىڭ زاڭدى مۇراگەرى بولىپ تابىلاتىن، ءبىر كەزدە قۋاتتى مەملەكەت بولعان قازاق حاندىعىنىڭ بىرلىكتەن، كۇش- قۋاتىنان ايىرىلىپ، وتارلىققا ءتۇسۋىنىڭ وبەكتيۆتى دە سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرىن انىقتادى. ول، سونداي- اق، 19 - عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا ەڭ اۋقىمدى قارۋلى قارسىلىق كورسەتكەن كەنەسارى حان كوتەرىلىسىنىڭ ءوز ماقساتىنا جەتە الماۋىنىڭ تاريحي سەبەپتەرىن دە زەر سالا زەرتتەدى.
1903 -جىلى سانكت- پەتەربۋرگتە ءاليحان ەكى اۆتورمەن بىرلەسىپ جازعان «قازاق ولكەسىنىڭ تاريحي تاعدىرى جانە ونىڭ مادەني جەتىستىكتەرى» اتتى تۇڭعىش عىلىمي مونوگرافياسىن جاريالادى. بۇل شىعارماسىندا ول قازاق حاندىعىنىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋىن، حاندىقتىڭ كەيىنىرەك ءۇش جۇزگە ءبولىنىپ رەسەي يمپەرياسىمەن وداق قۇرامىن دەپ ونىڭ وتارىنا اينالۋى، اقىر اياعىندا ءسىبىر جانە ورىنبور قازاقتارى تۋرالى 1822-1824 - جىلدارداعى ەكى ەرەجەنىڭ كۇشىمەن حاندىق ينستيتۋتى جويىلىپ، قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگىنەن ايىرىلعان تاريحىن مەيلىنشە جان- جاقتى سيپاتتاپ بەردى. 1910 - جىلى ءوزىنىڭ ەڭ تانىمال «قازاقتار» اتتى تاريحي- انىقتامالىق وچەركىن جاريالادى.
ءوز تۋىندىلارىندا ءاليحان ءتۇرلى تاريحي جاعداياتتاردىڭ سالدارىنان رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلىعىنا دۋشار بولعان باشقۇرت، تاتار، حاقاس، قىرعىز، قىرىم تاتارلارى، نوعاي، التايلىقتار سىندى باسقا تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحىن، تۇرمىس- تىرشىلىگىن دە، ول حالىقتاردىڭ قازاقپەن اراداعى رۋحاني، مادەني بايلانىسىن، وتارلىق ەزگىدەگى اۋىر ءحالىن دە مەيلىنشە كەڭ قامتىدى. بۇلتارتپايتىن مۇراعات قۇجاتتارى مەن ءتۇرلى ەستەلىككە قاراعاندا، 1917-1920 - جىلدارى ءاليحان رەسەيدىڭ وزگە تۇركى- مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ كوسەمدەرىمەن تاياۋ بولاشاقتا بىرىككەن تۇركى- مۇسىلمان ەلى - تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرۋ مۇمكىندىگىن تالقىلايدى. سول كەزدەگى قۇبىلمالى ساياسي احۋالدى ەسكەرە وتىرىپ، التى الاش كوسەمى ونى «شىعىس رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ فەدەراتسياسى» دەپ اتاۋدى ۇسىنادى.
ۇلتىنىڭ تاريحىن زەرتتەي كەلە ءاليحان قايعىلى بولسا دا ماڭىزدى بىرنەشە تۇجىرىمعا، ونىڭ ىشىندە تاريحي جانە ەڭ باستىسى، ساياسي قورىتىندىعا كەلەدى. ولاردىڭ ءبىرىنشىسى: التى الاشتىڭ بىرلىگىنەن، سونىڭ سالدارىنان تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلۋىنىڭ ەڭ باستى سىرى - بۇرىنعى حان- سۇلتانداردىڭ رەسەي يمپەرياسى تاراپىنان وتارلاۋ قاۋپى تونگەن ساتتە دە ءوز بيلىگىنە قاراعان رۋ- جۇزدەردى بىرىكتىرە الماۋى. «بۇرىنعىنىڭ كوبى، - دەپ جازدى تۇرىك بالاسى (ءاليحاننىڭ قازاقشا لاقاپ ەسىمىنىڭ ءبىرى - س. ا. ) 1913 - جىلى «قازاق» گازەتىندەگى «قازاق تاريحى» ماقالاسىندا، - كۇش- قۋاتتى ءتيىستى ورنىنا جۇمساماي، ءبىرىنىڭ كوزىن ءبىرى شۇقۋدان ۋاقىتى ارتىلمادى، ىستەگەنىنىڭ ءبارى ءجابىر، زالىم بولدى؛ قىلعانىنىڭ ءبارى زورلىق- زومبىلىق ەدى».
سول سەبەپتى دە ءاليحان تۋعان حالقى الدىندا بۇرىنعى حان- سۇلتانداردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى رەتىندە ءوزىن ايىپتى سەزىندى، كەڭ ساحارا دالاسىندا ەمىن- ەركىن كوشىپ- قونىپ عۇمىر كەشكەن، قايتالانباس سالت- ءداستۇرى، مادەنيەتى بار حالقىن ەش قارسىلىقسىز وتارلىققا جەگىپ بەرگەن الدىڭعى حان- سۇلتانداردىڭ بار كىناسى مەن حالقىنىڭ كەلەشەك تاعدىرى ءۇشىن بار جاۋاپكەرلىكتى ءوز موينىنا الدى. «حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار ەدى، - دەپ جازدى ءاليحان 1914 -جىلى جازعان ماقالاسىنىڭ بىرىندە، - ءتىرى بولسام، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن» . ءاليحان سوڭعى دەمى بىتكەنشە وسى سەرتىنە ادال بولىپ قالدى.
ءوزىنىڭ تاريحي زەرتتەۋلەرىنەن سوڭ جاساعان التى الاش كوسەمىنىڭ ەكىنشى ماڭىزدى ساياسي تۇجىرىمى - قارۋلى كۇرەس ارقىلى قۋاتتى ورىس يمپەرياسىنىڭ وتارلىق شىرماۋىنان قۇتىلىپ، ۇلتتىق مەملەكەتتى قالپىنا كەلتىرۋ ءىس جۇزىندە دە، تەوريا تۇرعىسىنان دا مۇمكىن ەمەس. قالىڭ قازاقتى ءوزىن ءوزى بيلەۋ قۇقىنا دا، ودان سوڭ تولىق ۇلتتىق تاۋەلسىزدىككە دە قايتا قول جەتكىزەتىن جالعىز جول، الاش قوزعالىسى جەتەكشىسىنىڭ كوزقاراسى بويىنشا، زامان تالابىنا ساي ۇلتتىق مادەنيەت قالىپتاستىرۋ جانە قازاق قوعامىن ەۋروپالىق دەڭگەيگە جەتەلەپ جەتكىزۋ بولىپ تابىلادى.
«قيامەتكە شەيىن قازاق قازاق بولىپ جاساماق، - دەپ اشىق اتاپ كورسەتتى «قازاق» گازەتىنىڭ 1913 -جىلعى 3 - سانىندا تاعى دا سول تۇرىك بالاسى، - وسى عاسىرداعى الەم جارىعىنا قازاق كوزىن اشىپ، بەتىن تۇزەسە، ءوزىنىڭ قازاقشىلىعىن جوعالتپاعانداي، جانە ءوزىمىزدىڭ شارق ادەتىنە ىڭعايلى قىلىپ «قازاق مادەنيەتى» (كازاكسكايا كۋلتۋرا) قۇرىپ، ءبىر جاعىنان «قازاق ادەبيەتى» (كازاكسكايا ليتەراتۋرا) تۇرعىزىپ، قازاقشىلىعىن ساقتاماقشى».
رەسەيدى تۇپكىلىكتى قايتا قۇرۋ ارقىلى ۇلتتىق تاۋەلسىزدىككە جەتۋ
سونىمەن قاتار، وتارشىل رەسەيدىڭ ءوزىن تۇپكىلىكتى رەفورمالاپ، ونى سامودەرجاۆيەدەن فەدەراتيۆتىك دەموكراتيالىق پارلامەنتتىك مەملەكەتكە اينالدىرماي، قالىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىككە جەتە المايتىنىن دا الاش قوزعالىسىنىڭ كوسەمى كىمنەن بولسا دا ارتىق سەزدى. سول سەبەپتى دە ول 1905 -جىلدان رەسەيدىڭ ەڭ ىقپالدى وپپوزيتسيالىق ساياسي ۇيىمى - كونستيتۋتسيالىق دەموكراتيا پارتياسىنا كىردى. 1 - مەملەكەتتىك دۋما دەپۋتاتتىعىنا سايلانعان 1906 - جىلى ءاليحان سامودەرجاۆيەنى قۇلاتۋدى كوزدەگەن ورىس ماسوندارىنىڭ «رەسەي حالىقتارىنىڭ ۇلى شىعىسى» (1910 - جىلعا دەيىن «تەمىرقازىق» - «پوليارنايا زۆەزدا» . س. ا. ) لوجاسىنا مۇشەلىككە قابىلداندى.
ءاليحان «الاش» قوزعالىسىنداعى ۇزەڭگىلەستەرى مەن پىكىرلەستەرىنىڭ الدىنا ۇزاق مەرزىمگە نەگىزدەلگەن اۋقىمى كەڭ ستراتەگيالىق ماقسات- مۇددەلەر قوياتىن. ول ماقسات- مۇددەلەردىڭ ءبىر بولىگى 1905 - جىلعى ايگىلى «قارقارالى پەتيتسياسىنا» ويىپ جازىلعان- دى. ولاردىڭ بىردەن ءبىر جەمىسى - 1917 - جىلعا دەيىن- اق قازىرگى زامانعى ادەبيەتتىڭ پروزا جانە پوەزيا ۇلگىسىندەگى تىڭ تۋىندىلارى - تۇڭعىش قازاق روماندارى، وچەركتەرى، اڭگىمەلەرى، پەسالارى، پوەمالارى، ولەڭ جيناقتارى شىعا باستادى. ونىڭ ىشىندە ۇلى اقىن اباي (يبراھيم) قۇنانباي ۇلىنىڭ ءتول شىعارمالارى مەن پۋشكين، لەرمونتوۆتان اۋدارعان تۋىندىلارىنىڭ تۇڭعىش جيناعى، سۇلتانماحمۇتتىڭ «قامار سۇلۋ» ، ءمىرجاقىپتىڭ «باقىتسىز جامال» ، سپاندياردىڭ «قالىڭ مال» روماندارى، احمەتتىڭ ي. كرىلوۆتان اۋدارعان «قىرىق التى مىسالى» ، ت. ت. بار ەدى.
قىر بالاسىنىڭ ءوزى باتىس ەۋروپا، ورىس، كونە گرەك، شىعىس ادەبيەتتەرىنىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرىن كەڭىنەن ناسيحاتتايدى، قازاق ادەبيەتىن فرانسۋز گي دە موپاسساننىڭ، اعىلشىن وسكار ۋايلدتىڭ، ورىس ليەۆ تولستوي، انتون چەحوۆ، ۆلاديمير كورولەنكو شىعارمالارىنىڭ، كونە ەۋروپا ادەبيەتىنەن ەزوپ پەن ءۇندى مىسالدارىنىڭ، قىرىم تاتارلارى تۋرالى اۋدارمالارىمەن بايىتتى. ابايدىڭ، شاكارىمنىڭ شىعارمالارىنا، ءمىرجاقىپ، سۇلتانماحمۇت، سپاندياردىڭ روماندارىنا سىن جازىپ، قازىرگى ادەبيەتتانۋدىڭ، ونىڭ ىشىندە ابايتانۋدىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسىن كورسەتىپ، نەگىزىن قالاسا، «قارا قىپشاق قوبىلاندى»، «ەر تارعىن»، «ەر سايىن»، «مىرزا ەدىگە» ەپوستارىن، «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىن جيناق ەتىپ باستىرىپ، زەرتتەپ، قازاق فولكلوريستيكاسىنىڭ پايدا بولۋى مەن دامۋىنا زور سەرپىن بەردى.
«الاش» يدەياسىنىڭ جەڭىسى
«الاش» قوزعالىسى مەن قايراتكەرلەرىنىڭ الدىنا قويعان اۋقىمدى ستراتەگيالىق ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ۇلت جاقسىلارىنا عانا ەمەس، قالىڭ بۇقاراعا دا تۇسىنىكتى، سانا- سەزىمى مەن جۇرەگىنە ۇيالايتىن يدەيا قاجەت بولدى.
ءاليحان التى الاشىن رۋ- رۋعا نە جۇزگە، باي نە كەدەيگە، ءبىلىمدى نە نادان، تەكتى نە قارادان دەپ جىك- جىككە بولگەن ەمەس. ول قازاقتى ءبىر ۇلت دەپ كورگىسى كەلدى، سوعان جەتەلەدى.
قازاقتىڭ مادەني قايتا ورلەۋى مەن ۇلتتىق بىرەگەيلىگىنىڭ يدەولوگياسى، ۇرانى، تۋى رەتىندە ءاليحان ۇسىنعان «الاش» يدەياسى زور ناتيجەگە، جەڭىسكە جەتكىزدى. بۇل يدەيا ونىڭ ويىندا كوپتەن بەرى ءجۇردى. مىسالعا، «قازاقتار» وچەركىندە ول «الاش - ميف بولسا- داعى قازاقتىڭ ورتاق اتاسى» دەپ جازسا، 1913 -جىلى «قازاق» گازەتىندە: «شىڭعىس حان بۇكىل مەملەكەتىن ءتورت بالاسىنا ءبولىپ بەرگەندە، دەشتى قىپشاقتى، ءسىبىردىڭ كۇنباتىس جاعىن، وسى كۇنگى سارىارقانى، ەدىل- جايىق ولكەسىن ۇلكەن بالاسى جوشىعا بەرىپ ەدى. ول كۇندە جوشى ۇلىسىنا قاراعان التى رۋلى ەل بار ەدى. سول التى رۋدىڭ ءھار قايسىسىنا بولەك شىڭعىس التى ۇران بەرەدى: ءھار رۋعا وزىنە بولەك تاڭبا، اعاش، قوس بەرەدى. سول كۇندە بۇكىل جوشى ۇلىسىنىڭ ۇرانى «الاش» بولىپتى. جوشى ۇلىسىندا التى رۋ بولعاندىقتان «التى الاش» بولادى. «الاش» دەگەن ءسوزدىڭ لۇعات ماعىناسى: «وتان كىسىسى» («وتەچەستۆەننيك» ) دەگەن ءسوز بولادى. مۇنى ءبىر اقىننىڭ ابىلايعا ايتقان ولەڭىنەن بىلەمىز:
تاقسىر- اۋ، ۇناتساڭىز، قاراشىڭمىن؛
ۇناتپاساڭ، جاي جۇرگەن الاشىڭمىن، -
دەيدى. سول ولەڭدە «الاش» وتان كىسىسى ماعىناسىندا»، - دەپ اتاپ كورسەتتى.
1917 - جىلدىڭ قاراشاسىندا بۇكىل رەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا قازاق جەرىندە سايلاۋعا تۇسكەن ءۇش پارتيا - «ءۇش ءجۇز»، بولشيەۆيكتىك سوتسيال- دەموكراتيالىق جۇمىسشىلار جانە «الاش» پارتيالارىنىڭ ىشىندە جالعىز «الاش» ۇراندى پارتيا باقتالاستارىن ويسىراتا جەڭىپ، 43 دەپۋتاتتىق مانداتقا يە بولدى. بۇل تاريحي ءسات 1917 -جىلعا قاراي وتارلىقتا وتىرعان قازاقتىڭ «الاش» يدەياسى، تۋى جانە ۇرانىمەن ۇلت بولىپ قالىپتاسقانىن اڭعارتقان ءسات بولدى. «الاش» يدەياسى قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ يدەياسى، ۇرانى بولىپ، ۇلتتىق بىرلىك پەن قايتا ورلەۋدىڭ تۋى رەتىندە 1930 - جىلداردىڭ سوڭىنا دەيىن سالتانات قۇرىپ تۇردى.
«الاش» يدەياسىن العا تارتقان ءاليحان: قازاق ۇلتشىلدىعى - ول ءوز ۇلتىن، ءتىلىن، مادەنيەتىن، سالت- ءداستۇرىن، اتا- بابا جەرىن، وتاندى ءسۇيۋ، قورعاۋ جانە قامقور بولۋ دەپ ناسيحاتتادى. ول سوڭعى دەمى بىتكەنشە تۋعان قازاق حالقىنىڭ اتا- بابا جەرىنە دەگەن، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىپ، ءوزىن- ءوزى باسقارۋعا دەگەن قاسيەتتى قۇقىن تاباندى تۇردە قورعاپ، سول ءۇشىن كۇرەسىپ ءوتتى.
سونىمەن بىرگە، 1917 -جىلدىڭ جەلتوقسانىندا الاش ۇلتتىق- تەرريتوريالىق اۆتونومياسىن جاريالاپ، ونىڭ ءتوراعاسى، پرەمەر- ءمينيسترى بولىپ سايلانا كەلە، ءاليحان بوكەيحان بۇدان بىلاي قازاقتىڭ قايتا قۇرىلعان ەلى كوپ ۇلتتى، كوپ ءدىندى جانە سان مادەنيەتتى، ءبىراق كوپ مادەنيەتىمەن تۇتاس مەملەكەت بولاتىنىن بولجادى. اۆتونوميا جاريالاۋدىڭ قارساڭىندا «قازاق» گازەتىنە سولاي دەپ جازدى دا. ونى الاش اۆتونوميالىق مەملەكەتىنىڭ 25 مۇشەدەن جاساقتالاتىن حالىق كەڭەسى - الاشوردا ۇكىمەتىنەن 10 ورىنعا وزگە ۇلت وكىلدەرىن شاقىرۋى ايقىن دالەل بولا الادى. مىنە، سول ورىننىڭ ءبىرىن ورىستىڭ كورنەكتى عالىمى، پۋبليتسيسى گريگوريي پوتانيننىڭ العانى تاعى بار.
«الەكەڭنىڭ مىنەزى، - دەپ جازدى تۋعان ءىنىسى سماحان تورە 18 قويىن داپتەردەن تۇراتىن ەستەلىكتەرىندە، - ەش قازاقپەن ارازبىن دەمەيتىن، قاستىق قىلمايتىن، جەك كورەتىن ادامىمەن امانداسپايتىن، سويلەسپەيتىن. قازاقتىڭ ەشنارسەسىن المايتىن. ولگەندە 2,5 كەز جەر كەرەك دەيتىن».
ءيا، التى الاشتىڭ كوسەمى ءوزىن 1937 -جىلدىڭ شىلدەسىندە ماسكەۋدە اقىرعى رەت تۇتقىنعا الىپ، اتۋ جازاسىنا كەسكەندە، قىزى قانيپا - ەليزاۆەتا مەن نەمەرەسى ەسكەندىرگە قالدىرعان بار «بايلىعى» - ماسكەۋدەگى 7 بولمەلى كوممۋنالدىق پاتەردىڭ وزىنە تيەسىلى ءبىر بولمەسى، كىتاپتار جيناعى، فوتوالبوم، ءوزىنىڭ شاقشاسى جانە قولجازبالارى بولىپتى.
حالقىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قالپىنا كەلتىرۋ جولىندا قاسىق قانى قالعانشا ارپالىسىپ، بۇگىنگى ەل شەكاراسىنىڭ نەگىزىن بەلگىلەپ كەتكەن التى الاش كوسەمىنە اتىلعاننان كەيىن ءوزى ايتىپ جۇرەتىن 2,5 كەز قارا جەر دە بۇيىرمادى. داڭقى جەر جارعان الاش كوسەمىن 1937 - جىلدىڭ 27 - قىركۇيەگىندە ءولىم جازاسىنا كەسىپ، ۇكىمدى سول كۇنى- اق ىسكە اسىرعان كەڭەستىك بيلىك ونىڭ سۇيەگىن ماسكەۋدەگى دون زيراتىندا ورتەپ، كۇلىن 5 مىڭنان استام قۇرباننىڭ كۇلى شاشىلعان زيراتقا (و گ پ ۋ- ن ك ۆ د قۇجاتتارىندا № 1 شۇڭقىر نەمەسە «يامو № 1» دەپ كورسەتىلىپ كەلگەن - س. ا. ) ءتۇن جامىلىپ استىرتىن توگە سالعان. ول زيرات كەڭەس وداعى كۇيرەپ، كەلمەسكە كەتكەننەن كەيىن دە قۇپيا بولىپ كەلىپ، كەزدەيسوق جاعدايدا 2009 -جىلى عانا اڭعارىلدى.
ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى عىلىمي- پۋبليتسيستيكالىق شىعارماشىلىعى، اعارتۋشىلىق، قوعامدىق- ساياسي قىزمەتى ءىس جۇزىندە قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق- سانا سەزىمىنىڭ ويانىپ، الاش ۇلتتىق يدەياسىنىڭ ماڭايىنا بىرىگىپ، قازاق حاندىعىنىڭ ىدىراۋىنان كەيىن قايتادان بىرەگەي ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنا جەتكىزگەنى ءسوزسىز. مىسالعا، وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ورتا ازيانى زەرتتەۋ ورتالىعى 1985 -جىلى جاريالاعان «قازاقتار 1917 -جىلعا دەيىنگى ورىستار تۋرالى. ءا. بوكەيحانوۆ، م. دۋلاتوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، ت. رىسقۇلوۆ» اتتى زەرتتەۋىندە ءاليحان باستاعان باتىسشىل الاش زيالىلارىنىڭ اتقارىپ كەتكەن قىزمەتىنە «ولار مادەني رەنەسسانس»، ياعني «مادەني توڭكەرىس جاسادى» دەگەن باعا بەردى.
قازاقستانعا سوۆەت وكىمەتى ورناتىلعان سوڭ، ءاليحان باستاعان «الاش» زيالىلارى، رەسمي بيلىكتىڭ بارلىق تەتىگىنەن الاستاتىلۋىنا قاراماستان، 1930- جىلدارعا دەيىن دەرلىك وقۋ- اعارتۋ، جوعارى ءبىلىم بەرۋ، عىلىم جانە ونەر سالاسىندا ۇستەمدىك ەتتى. وسىنداي قىسقا ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءاليحان ءوز ۇزەڭگىلەستەرىمەن قازىرگى قازاق مادەنيەتىنىڭ، ورتا جانە جوعارى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ، سونداي- اق عىلىمنىڭ تاريح، فيلوسوفيا، ەتنوگرافيا، ادەبيەتتانۋ سىندى قوعامدىق، گۋمانيتارلىق جانە استرونوميا، فيزيكا، ماتەماتيكا، جاراتىلىستانۋ، ت. ب. سالالارىنىڭ نەگىزىن قالاپ ۇلگەردى.
«الاش» قوزعالىسىنىڭ ايماقتىق تاريحي ماڭىزى دا زور بولدى. اتاپ ايتقاندا ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى قازاقتىڭ ۇلتتىق قايتا ورلەۋ قوزعالىسى ورتا ازيانى مەكەندەگەن تۋىس تۇركى حالىقتارىنىڭ ۇلتتىق سانا- سەزىمىن وياتىپ، ءوزىن- ءوزى باسقارۋعا ۇمتىلۋىنا كۇشتى سەرپىن بەردى. ءاليحاننىڭ تاپسىرۋىمەن 1917 - جىلدىڭ قاراشاسىندا مۇحامەتجان تىنىشپايەۆ، مۇستافا شوقاي، سەرىكباي اقاي ۇلى، ت. ب. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قوقان قالاسىندا تۇركىستان مۇحتارياتىنىڭ پايدا بولۋى، سول جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ورىنبوردا الاش اۆتونوميالىق مەملەكەتتىڭ (قىر بالاسى - ءاليحان «قازاق»، «سارىارقا» گازەتتەرى مەن «اباي» جۋرنالىندا جازعان ماقالالارىندا «اۆتونوميا بولۋ - مەملەكەت بولۋ» دەپ جازدى - س. ا. )، ال 1918 - جىلى سۇلتانبەك قوجانوۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ تىكەلەي قاتىسۋىمەن تۇركىستان كەڭەستىك اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋى - اقىر اياعىندا قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇرىكمەنستان، تاجىكستاننىڭ جانە قاراقالپاقستان اۆتونومياسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە جەتكىزدى.
ۇكىمەتىمىز 2016 - جىلى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 150 جىلدىعىن يۋنەسكو اياسىندا لايىقتى تويلاۋ ءۇشىن مەرەيتويلىق ءىس- شارالاردى جوسپارلاۋ جانە ۇيىمداستىرۋ تۋرالى تيەسىلى قاۋلى قابىلداپ، وعان جەتكىلىكتى قاراجات قاراستىرادى دەگەن ويدامىز.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، 2015 - جىلعى 24 - قاراشا.
