قازاقستان ەكونوميكاسىندا نە بولىپ جاتىر؟

استانا. قازاقپارات - «ەلىمىزدى «قولايلى ايماقتان» ىعىستىراتىن ەكونوميكاداعى كۇردەلى جاعدايلار دامۋ ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنەن الىپ تاستاي المايدى، قايتا ونىڭ وزەكتىلىگىن اناعۇرلىم ارتتىرا تۇسەدى.

 ءبىزدىڭ مەملەكەت باسشىسى ۇسىنعان ستراتەگيا توڭىرەگىنە قانشالىقتى تەز توپتاسا الاتىنىمىز، تابىسقا جەتۋىمىز سوعان بايلانىستى» ، - دەپ جازادى ءوزىنىڭ «دامىلسىز دامۋ داعدىسى» ماقالاسىندا. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى - قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى داۋرەن ابايەۆ.

قازاقستان ەكونوميكاسىندا نە بولىپ جاتىر؟

ءبىزدىڭ ەل - الەمدىك ەكونوميكانىڭ ءبىر بولشەگى، ال وندا قازىر بۇلجىمايتىن ەكى ءۇردىس ورىن الىپ وتىر. ءبىر جاعىنان، شيكىزات نارىعى توقىراۋعا ۇشىرادى. كونيۋنكتۋرانىڭ ۋاقىتشا السىرەۋى بايقالىپ قانا قويماي، تومەن باعالار ۇزاق ۋاقىت بويى ساقتالاتىن قۇرىلىمنىڭ ىرگەلى وزگەرىسى ورىن الۋدا. ەكىنشى جاعىنان، كۇنى كەشەگە دەيىن جاھاندىق ءوسىمنىڭ لوكوموتيۆى بولىپ كەلگەن دامۋشى ەكونوميكالاردىڭ «قۇرىلىمدىق باياۋلاۋ» ءداۋىرى باستالدى. تاياۋ كەلەشەكتە ولاردىڭ قارقىنى باسەڭدەي بەرەدى.

قازاقستان ناق وسى ەكى ءۇردىستىڭ قىسپاعىندا قالىپ وتىر.

بۇل - داعدارىستىڭ ءوزى ەمەس، مەملەكەتىمىز ءومىر ءسۇرىپ، جۇمىس جۇرگىزەتىن ورتانىڭ تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ءتۇسۋى. جاڭا لاندشافت تەك ەكونوميكاعا عانا ەمەس، بارلىق سالاعا دا تۇگەل قاتىستى. بارشاعا دا مىنەز- قۇلىق مودەلىن قايتا قاراۋعا تۋرا كەلەدى.

قازىر بولىپ جاتقان جايتتار ەكونوميكالىق داعدارىس شەگىنەن الدەقايدا اسىپ تۇسەدى. بۇدان ارعى ءىس- قيمىلدى ايقىندايتىن بولعاندىقتان مۇنى تۇسىنە ءبىلۋ وتە ماڭىزدى. ءبىز كۇتۋ رەجىمىنە كوشە وتىرىپ جانە ەكسپورت باعاسىنىڭ ءوسۋىن توسا وتىرىپ ءوزىمىزدىڭ سالعىرت بەيىمدەلۋىمىزگە جول بەرە المايمىز - ول جۋىق ارادا بولا قويمايتىن نارسە. داعدارىسقا قارسى ارەكەتپەن دە شەكتەلە المايمىز.

«پەسسيميست جەلدى ايتىپ شاعىنادى. وپتيميست ونىڭ اۋىسقانىن كۇتەدى. رەاليست بولسا، بىردەن جەلكەنىن كوتەرەدى» ، - دەگەن ۋيليام ۆوردتىڭ ءسوزىن باسشىلىققا العان ءجون. قازاقستاننىڭ جاڭا الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جاعدايلارعا بەلسەندى تۇردە بەيىمدەلۋى قاجەت. ال ول بىرنەشە ماڭىزدى شارتتاردى قامتيدى.

«اقىلدى» ۇنەم

بىرىنشىدەن، رەسۋرستاردى پايدالانۋعا جاڭاشا كوزقاراس قاجەت. نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قاراجاتتى جاپپاي ۇنەمدەۋ قاجەتتىگىن، ءبىراق ونى قانداي دا ءبىر بيۋدجەتتىك باعدارلامالاردى باس سالىپ قىسقارتۋ ارقىلى جەڭىلدەتۋگە بولمايتىنىن اتاپ ايتتى. قاراجات ۇنەمدەۋ - ءبىر رەتتىك قانا ناۋقان ەمەس. پرەزيدەنت رەسۋرستارعا دەگەن جاڭا قاعيداتتى قارىم- قاتىناس تۇرعىسىنان ۇنەمدەۋ تۋرالى بۇرىن دا، قازىر دە الدەنەشە رەت ايتىپ كەلەدى.

بۇل رەتتە ول ءسوزىن تەك مەملەكەتتىك جانە كۆازي مەملەكەتتىك سالاعا عانا ەمەس، باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى ارتتىرۋدىڭ ىشكى كوزدەرىن ىزدەستىرۋگە ءتيىستى بۇكىل وتاندىق بيزنەس قوعامداستىعىنا ارنادى. دامىعان ەلدەردە كەڭ تارالعان Іеаn-مەنەدجمەنت (قامقورلىقپەن باسقارۋ) ءادىسى بۇعان تولىق مۇمكىندىك بەرەدى. ونىڭ ءمانىسى - قوسىمشا قۇندى قامتاماسىز ەتپەيتىن ۇدەرىستەردى بارىنشا ازايتۋ، ءونىمسىز شىعىنداردىڭ ءبارىن جويۋ.

العاش Тоуоtа كورپوراتسياسى جۇزەگە اسىرعان مۇنداي تۇجىرىمداما ونى باسشىلىققا العان كاسىپورىندارعا ميللياردتاعان دوللار پايدا اكەلدى.

Lean-مەنەدجمەنتتى مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا دا قولدانۋعا بولادى. مۇنى شەتەلدىك قانا ەمەس، وتاندىق تاجىريبەلەر دە دالەلدەپ وتىر. حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارى مەن «ەلەكتروندى ۇكىمەتتى» دامىتۋ ءىسى حالىقتىڭ دا، بيزنەستىڭ دە قىرۋار ۋاقىتى مەن قاراجاتىن ۇنەمدەيدى. مەملەكەتتىك اپپاراتقا قاتىستى وزگە رەفورمالار دا پايداسىز شىعىستاردى قىسقارتۋعا باعىتتالعان.

وسىلايشا، شىعىستار تۋرالى ايتقاندا، انشەيىن «بەلبەۋدى تارتىپ» قانا قويماي، ەڭ باستى نارسەگە - تۇتىنۋشىلىق قۇندىلىقتار قالىپتاستىرۋعا قاتىسى جوق ارتىق فۋنكسيالاردى الىپ تاستاۋ تۇرعىسىنان اۋقىمدى جۇمىس اتقارۋ قاجەت بولادى. بۇل، شىن مانىسىندە، شاعىن كاسىپورىننان باستاپ مينيسترلىكتەرگە دەيىنگى باسقارۋدىڭ بارلىق سالاسىن قامتيتىن ۇلكەن وزگەرىس.

وندىرۋشىلىك كەزەڭنەن جاسامپازدىققا دەيىن

ەكىنشىدەن، جاڭا تابىس كوزدەرىن قالىپتاستىرعان ءجون. بۇل ورايدا مەملەكەت باسشىسى باستاماشىلىق ەتكەن وزگەرىستەر الدەقايدا سالماقتى، تەكتونيكالىق ۇدەرىستى - وندىرۋشىلىك مودەلدەن جاسامپازدىق دارەجەگە ءوتۋدى كوزدەيدى. اراسىنداعى ايىرماشىلىق شيكىزاتتىق سالا مەن وڭدەۋشى سالانىڭ قايسىسىنىڭ ماڭىزدىراق ەكەنىندە ەمەس. ەلىمىز ءوزىنىڭ كاسىپكەرلىك قۋاتىن تۇتىنىلاتىن ارالىق جانە تۇپكى ونىمدەر وندىرىسىنە، يدەيالار مەن تەحنولوگيالار ىزدەستىرۋگە باعىتتاپ وتىر ما، جوق پا، ماسەلە سوندا.

مىسالى، ەڭ كونسەرۆاتيۆتى بولىپ كورىنەتىن مۇناي- گاز سالاسىنىڭ ءوزى جاھاندىق نارىقتى قايتا پىشىمدەيتىن يننوۆاتسيالار وشاعى بولا الادى. مۇنى تاقتاتاس (سلانەتس) ريەۆوليۋتسياسى دالەلدەدى.

ارينە، ەكونوميكالىق پروبلەمالار كوبەيگەن كەزەڭدە كۇندەلىكتى كۇنكورىس قامىنا بايلانىستى ستراتەگيالىق رەفورمالار كەيىنگە قالاتىندىقتان، وعان دەگەن زارۋلىك اسا بايقالا قويمايدى. الايدا، ءدال قازىر وزگەرىستەر كەيىنگە شەگەرىلمەي، كەرىسىنشە جەدەلدەتىلۋگە ءتيىس. ويتكەنى، نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ۇسىنعان ينستيتۋتتىق رەفورمانىڭ ءمانى ناق وسى جاسامپاز الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق مودەلدى قالىپتاستىرۋعا بايلانىستى بولىپ وتىر.

قازىر اقيقاتتى ايقىندايتىن ءسات تۋىپ كەلەدى. الەمدىك ساراپشىلار دامۋشى ەلدەردىڭ رەفورما جولىن جاڭا دەڭگەيگە شىعاتىن باسپالداق رەتىندە پايدالانا وتىرىپ، قازىرگى قيىن كەزەڭدى ەڭسەرە الاتىنىن ايتادى. ال وزگەرىستەن باس تارتىپ نەمەسە كوز الداپ، قازىرگى جاعدايدا «جاۋىردى جابا توقۋدى» ءجون كورگەن مەملەكەتتەر تاريحي تارتىستىڭ شاڭىن قاۋىپ قالا بەرەدى.

قازاقستان ءوز تاڭداۋىن جاسادى. ول مەملەكەت باسشىسىنىڭ ساياسي ەرىك- جىگەرىمەن نىعايتىلعان جاڭعىرۋدىڭ ناقتى باعدارىن ۇسىندى. قازىر ونى زاڭنامالىق تۇرعىدان قامتاماسىز ەتۋ جۇمىستارى اياقتالىپ كەلەدى. قاجەتتى رەسۋرستار دا بارشىلىق.

ءبىراق بۇل جەتكىلىكسىز - اجىراماس تاعى ءبىر ءۇشىنشى شارت بار. رەفورمالاردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، ولاردى «جوعارىدان» جۇرگىزە المايسىڭ، بۇل ءىس قوعامنىڭ تىكەلەي قاتىسۋى ارقىلى عانا جۇزەگە اسادى. شيكىزات پايداسىن بولۋدەن ادامي كاپيتالدى ەسەلەۋگە قاراي باعدار ۇستايتىن جاسامپاز مودەلگە كوشۋدى بارشانىڭ جانە ءار ادامنىڭ قاتىسۋىنسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ەشكىم دە الاڭسىز كۇيدە، سىرتتاي باقىلاپ وتىرا المايدى.

دۇنيە ءجۇزى زەرتتەۋشىلەرى جاپون فەنومەنىن زەردەلەۋ ارقىلى بۇل ەلدىڭ ەكى رەت مۇشكىل حالگە تاپ بولسا دا، قالايشا جەتەكشى دەرجاۆاعا اينالىپ، بىرەگەي مادەنيەتىن قالاي ساقتاپ قالعانىنىڭ سىرىن ۇعۋعا تىرىسۋدا. بۇل ورايدا عالىم پيتەر درۋكەر بانكير ءارى كاسىپكەر ەييچي شيبۋساۆانىڭ سوناۋ 19- عاسىردا نەگىزىن قالاعان قاعيداتتارى شەشۋشى ءرول اتقارعان دەپ سانايدى. مۇنداعى ەڭ باستى قاعيدات تا قاراپايىم: ۇلتتىق مۇددەلەر ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرۋعا ءتيىس. بارلىق جوبالار مەن شەشىمدەردى، سونىڭ ىشىندە بيزنەسكە قاتىستىلارىن سالماقتاپ- سارالاۋ ءىسى «ەل ءۇشىن نە نارسە جاقسى بولماق؟» دەگەن ساۋالدان باستالادى.

بۇل قاعيدات باعا جەتپەس مۇمكىندىكتەرى بوي تاسالاپ تۇرعان ۋاقىت سىنىنا توتەپ بەرەتىن قازاقستان جولىنىڭ دا نەگىزگى ارقاۋى بولۋعا ءتيىس.

  ماتەريال «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالاندى، 24,11.2015 ج.