بالانىڭ ماماندىق تاڭداۋىنا ارالاسۋ دۇرىس پا؟

استانا. قازاقپارات - بۇل سۇراققا كەلگەندە اتا-انانىڭ پىكىرى ەكىۇداي بولارى ءسوزسىز.

كەيبىر اتا-انا بالاسىنىڭ ءوزى تاڭداعان ماماندىعىنا كەلىسىم بەرىپ، ەركىندىك تانىتىپ جاتسا، كەيبىرى بۇعان ءۇزىلدى- كەسىلدى قارسى شىعىپ، «ول ماماندىقتان اقشا تابا المايسىڭ» دەگەن ۋاجبەن بالاسىن رايىنان قايتارادى. قايسىسى دۇرىس؟

ءبىزدىڭ بۇل تاقىرىپقا توقتالۋىمىزعا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى «مەكتەپكە دەيىنگى بالالىق شاق» رەسپۋبليكالىق ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت بيجان قۇرمانعالي قىزى يگەنبايەۆامەن بولعان ءبىر سۇحباتتاعى ساۋالناما قورىتىندىسى تۇرتكى بولدى.

 - «كىم بولام؟»، «قاي ماماندىقتى تاڭدايسىڭ؟» دەگەن ەكى سۇراق بويىنشا جۇرگىزىلگەن ءبىر عانا ساۋالناماعا تالداۋ جاسايتىن بولساق:

 مەكتەپ ءبىتىرۋشىنىڭ (جالپى قاتىسقاندار سانى - 560) 63 پايىزىنىڭ جاۋابى - «اتا- انام بىلەدى» بولسا، %9 - «ءوزىم شەشتىم»، %28 - «تۇرمىس جاعدايىما بايلانىستى بولادى»، دەپ جاۋاپ بەرگەن. وسىدان بالانىڭ بولاشاق باعدارىن ايقىنداۋىنا نەگىز بولاتىن ءبىلىم مەن تاربيە نەگىزدەرى وتە ەرتە جاستان قالانۋى ءتيىس دەگەن قورىتىندى شىعادى، - دەيدى «جەكە تۇلعانىڭ دامۋىنداعى اتا- انانىڭ ءرولى» سەكىلدى ت. ب. وقۋ-قۇرالدارىنىڭ اۆتورى، بىلىكتى مامان بيجان يگەنبايەۆا. دەمەك، بۇگىنگى تاڭدا بالانىڭ ماماندىق تاڭداۋىنا، قازىرگى تىلمەن ايتساق «ءومىر جولىنا تۇسۋىنە» ساۋالناما قورىتىندىسىنا سۇيەنسەك، كوبىندە تىكەلەي اتا-اناسى اسەر ەتىپ وتىر... ال، بۇل قاتە مە؟

وسى تاقىرىپقا بايلانىستى، ينتەرنەتتى شارلاپ شىققانىمىزدا ەشبىر عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىنا سۇيەنبەي ءوز وي- پىكىرىمەن بولىسكەن ادامدار پىكىرى بارشىلىق ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك. سونىڭ ءبىرى: «اكەڭ، ماماڭ ءۇشىن ون جىلعا جۋىق ۋاقىتىڭدى تاۋىسىپ، العان ماماندىعىڭ ءبىر كۇنى ءوزىڭدى جالىقتىرىپ، جانىڭ سۇيگەن كاسىپكە وتىزدان اسقان سوڭ ءبارىبىر ورالادى ەكەنسىڭ» دەسە، ءبىرى كەرىسىنشە سول ماماندىقتى تاڭداۋىنا سەبەپ بولعان اتا- اناسىنا مىڭ سان العىس ايتىپ اعىنان جارىلعان. «مەنىڭ اكتريسا بولعىم كەلگەن، جەل قۋعان جاسپىز، سوندا انام مەنى ەكونوميكا فاكۋلتەتىنە الىپ كەلىپ ەدى. سوعان ءالى كۇنگە دەيىن ريزامىن»، دەپتى ينتەرنەت قولدانۋشى تاتيانا. بۇل ماسەلەگە كەلگەندە اتا- انانىڭ ايتاتىن ۋاجىندە: «بۇل ماماندىقتا اقشا تابا المايسىڭ» دەگەن «بۇزىلماس قاعيدا» جاتادى. وسى كەزدە ە. كليموۆ سىندى بەدەلدى پەداگوگتاردىڭ دەنى «اقشا ءسىزدىڭ ومىرىڭىزدە قانشالىقتى ماڭىزدى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋ كەرەك، سەبەبى كۇنكورىس ءۇشىن قاراجاتتى كەز كەلگەن ماماندىقتان تابۋعا بولادى دەگەن وي تاستايدى. ال، قىمبات كولىك، كەڭ ءزاۋلىم ۆيللا ءۇشىن ەڭ مىقتى دەگەن ماماندىقتى يگەرگەندەردىڭ ءوزى قولى جەتپەيتىنى راس، وسى اراسىنىڭ پارقىن اجىراتىپ الۋ قاجەت ەكەن. بۇل جەردە پەداگوگتار ادامنىڭ باعى، تاعدىر تالايى مەن ەڭبەككە ارقا سۇيەۋ كەرەكتىگىن، بالانى سوعان بەيىمدەۋ قاجەتتىگىن باسا ايتادى. دەمەك، بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: بالاعا ماماندىق بەرمەستەن بۇرىن ونىڭ ىشكى وزەگىن قالىپتاستىرىپ، ەرىك- جىگەرى مەن تاربيەسىن قولعا الۋ قاجەت بولدى.

«مەن تۇسپەگەن ماماندىققا سەن ءتۇستىڭ، مەنىڭ ورىندالماعان ارمانىمدى سەن جۇزەگە اسىراسىڭ»، «سەن وسى سالاعا بەيىمسىڭ، وسى سالادا سەن اشىلاسىڭ»، «ساعان كەرەك ماماندىق وسى، مەن بىلەمىن عوي ساعان نە كەرەك ەكەنىن»، «سەن ءبىزدى مىنا ماماندىقپەن جەرگە قاراتاسىڭ»، «اكەڭنىڭ ماماندىعىن تاڭداماي- اق قوي، بىلەمىز ول سالانى باسقاعا بەت بۇر!» دەگەن سەكىلدى ماماندىق تاڭدارداعى بالا مەن اتا- انا اراسىنداعى ديالوگ شەتسىز، شەكسىز اركىمنىڭ ءوز وتباسىلىق جاعدايىنا قاراي ورىستەي بەرەتىنى ءسوزسىز. تەك، وسى ارادا ءسال توقتاپ، «سىزگە بالاڭىزدىڭ مامان بولعانى كەرەك پە، الدە ادام بولعانى كەرەك پە؟» دەگەن ساۋالعا ويلانساق.

جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ءوزىنىڭ ءبىر ەستەلىگىندە: «اكەم بىزدەردى مولداعا بەرىپ، ساۋات اشتىرىپ قانا قويماي، كۇن كورىس قامىن دا ۇيرەتتى. اعام ەكەۋىمىزدى ەتىكشىگە بەرىپ، ەتىك تىگۋدى، شەبەرگە بەرىپ اعاش جونۋعا ماشىقتاندىردى»، دەپ جازادى.

بۇل جەردە ماماندىققا، كۇنكورىس قامى ءۇشىن دەپ قاراعانىنا ءمان بەرە كەتەلىك. ءسوز جوق، قازىرگى ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدە ماماندىق دەگەن ول ءومىردىڭ ءمانى بولعان. وقىماعان ادامعا تومەنگى تاپ وكىلىندەي قارايتىندار از ەمەس. سوندىقتان دا بولار، كەي جەرلەردە ماماندىق ءبىز ءۇشىن كۇنكورىس، ەلگە قىزمەت ءۇشىن كەرەك دەگەننەن گورى، اباي حاكىم ايتپاقشى، ء«وزىڭ دە سونداي زور بولماقسىڭ» ءۇشىن قاجەتتەي. ارينە، كوپكە توپىراق شاشۋعا بولمايدى. مويىنداۋىمىز كەرەك، «ولمەيتىن» ماماندىقتار بولادى. ءتىپتى، ءبىر اۋلەتتە ارىسى 300، بەرىسى 100 جىل سول ماماندىقتىڭ ديناستياسىن قۇرعاندار بار. ىسىنە ادال جانداردىڭ سول ماماندىقتىڭ حاس شەبەرى بولىپ، ەلىمىزگە، مەملەكەتكە زور پايدا تيگىزگەنى قاشاندا ماقتانىش.

وسى ورايدا، ماماندىق تاڭداۋعا قاتتى كوڭىل ءبولىپ ادامدىق، ادامگەرشىلىك، رۋحاني، مورالدىق بيىكتىك ماسەلەسىن ۇمىت قالدىرعان جوقپىز با دەگەندى ايتقىمىز كەلەدى. «پەداگوگيكا» كىتابىندا ماعجان جۇمابايەۆ: «بالانى تاربيە قىلۋ - تۇرمىس مايدانىندا اقىلمەن، ادىسپەن كۇرەسە بىلەتىن ادام شىعارۋ دەگەن ءسوز. قالسا ءوزىن، اسسا بارلىق ادام بالاسىن ءادىل جولمەن ورگە سۇيرەيتىن ەر شىعارۋ دەگەن ءسوز» دەمەيدى مە؟ ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا جازىلعان وسى ءبىر ماعىنالى سوزگە ءمان بەرىپ، سىرشىل اقىننىڭ ءسوزىن كەڭىرەك ەسكە ءتۇسىرىپ كورەيىكشى. م. جۇمابايەۆتىڭ «پەداگوگيكا» اتتى ەڭبەگىنەن:

«جاس بالا - جاس ءبىر شىبىق. جاس كۇنىندە قاي تۇردە ءيىپ تاستاساڭ، وسكەندە سول يىلگەن كۇيىندە قاتىپ قالماق. تەرىس ءيىلىپ قالعان شىبىقتى ارتىنان تۇزەيمىز دەسەڭ، سىندىرىپ الاسىڭ. «بالانى باستان» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانىسى وسى. تاربيە دەگەن - بالانى بەتكە قاقپاي، بەتىمەن جىبەرۋ ەمەس. ياكي وتىرسا باسقا، تۇرسا اياققا ۇرىپ، كور بالا قىلىپ وسىرۋدە ەمەس. بالانى تاربيە قىلۋ - تۇرمىس مايدانىندا اقىلمەن، ادىسپەن كۇرەسە بىلەتىن ادام شىعارۋ دەگەن ءسوز. قالسا ءوزىن، اسسا بارلىق ادام بالاسىن ءادىل جولمەن ورگە سۇيرەيتىن ەر شىعارۋ دەگەن ءسوز. تۇرمىستا ءتۇيىندى ماسەلەلەردى تەز شەشە بىلەتىن، تۇرمىستىڭ تۇڭعيىق تەڭىزىن قالىڭ قايراتپەن كەشە بىلەتىن، ادالدىق جولعا قۇربان بولا بىلەتىن، قىسقاسى، ادامزات دۇنيەسىنىڭ كەرەك ءبىر مۇشەسى بولا الاتىن ءتورت جاعى تۇگەل كىسى قىلىپ شىعارۋ»، دەپ جازادى.

جالپى الەمنىڭ ازۋلى پەداگوگتارى ماماندىق ماسەلەسىنە كەلگەندە بىلىممەن قاتار تاربيەگە قاتتى ءمان بەرەدى. ءال- فارابي: «بالاعا تاربيەسىز ءبىلىم بەرۋگە بولمايدى» دەسە، حاكىم اباي جەكە ادامعا اقىل، مىنەز، ءىس، ادامشىلىقتى ساقتايتىن ۇيات - نامىس كەرەك، دەيدى. «مىنەز - اقىلدىڭ ساۋىتى» دەيدى اباي اقىن. ال سول مىنەزگە ءمان بەرىپ وتىرعان ادام بار ما؟

قازاقتىڭ باس اقىنى 10- قارا سوزىندە «بالانىڭ جاقسىسى - قىزىق، جامانى - كۇيىك» دەپ، اتا - انا تاربيەسى بالا مىنەزىن ادامدارمەن قارىم- قاتىناسىن، سەزىمىن قالىپتاستىرادى دەپ ناقتى ايتقان. تاربيەسىز، جالقاۋ ادامدى اقىن:

«كەسەلدى جالقاۋ، قىلجاق باس،

ءازىر تاماق، ءازىر اس،

سىرتىڭ پىسىق، ءىشىڭ ناس،

ارتىن ويلاپ ۇيالماس، دەپ قاتتى سوگەدى.

دەمەك، ماماندىق (ەڭبەك) پەن تاربيەنى بولە قاراۋعا بولمايدى دەگەن تۇجىرىمعا كەلىپ تىرەلەمىز.

ج. ايماۋىتوۆتىڭ بالانىڭ جاسىنا، دامۋىنا، جاس ەرەكشەلىكتەرىنە، پەداگوگيكالىق قولداۋ تابۋىنا باعدارلانعان «پسيحولوگيا»، «تاربيەگە جەتەكشى» ەڭبەكتەرىندەگى باستى ۇستانىمدار بۇگىنگى كۇنگى جالپى تاربيە ءىسىنىڭ وزەگى ەكەنى داۋسىز.

«پسيقالوعيانىڭ ءبىرىنشى ماقساتى - ءتىرى زاتتاردىڭ نەگىزگى قيمىلدارىن، ولاردىڭ اراسىنداعى بايلانىستارىن تۇگەل سۋرەتتەۋ. ودان دا جەڭىل ايتساق، پسيقولوعيانىڭ ماقساتى - ءتىرى زاتتاردىڭ امالىن، ءىسىن، جالپى قىلىعىن زەرتتەۋ.

بالانىڭ، وقۋشىنىڭ قىلىعى نەدەن وزگەرەتىندىگىن، قالاي وزگەرەتىندىگىن ءبىلۋ وتە- موتە وقىتۋشىعا، تاربيەشىگە كەرەك»، دەپ تۇيىندەيدى ج. ايماۋىتوۆ.

قورىتا كەلگەندە، اتا- انانىڭ بالاعا ماماندىق تاڭداۋىنا كومەكتەسۋى ەڭ باستى ماسەلە دە ەمەس دەگەندى ايتقىمىز كەلەدى. ويتكەنى، اباي اتامىز: ەڭ باستى ماسەلە، اكە- شەشە بالاعا جاقسى تاربيە، مىنەز، سودان كەيىن، جاقسى ورتا مەن جاقسى ۇستازعا كەزىگۋ جاعىن قاداعالاۋى كەرەك دەيدى. تاربيە كورگەن بالا قاي ماماندىقتى يگەرسە دە، ماعجان اقىن ايتقانداي، وزىنە اسسا ەلىن ورگە سۇيرەر ەرگە اينالادى. ءسوزىمىزدى اباي اقىننىڭ «ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر» تالاي قازاق بالاسى ولەڭىندەگى ويماقتاي ويمەن قورىتىندىلاساق:

ءيا ءتىلماش،

ءيا ادۆوكات

بولسام دەگەن بارىندە وي،

كوڭىلىندە جوق ساناسى.

اقىلى كىمنىڭ بار بولسا،

دەمەس مۇنى ءتىلى اشى...

PS:

ءسوز سوڭىندا مىنا ءبىر حيكاياعا نازار اۋدارتقىمىز كەلەدى. بۇدان ءسال ەرتەرەك ۋاقىتتا ەلگە سىيلى، ابىرويلى ءبىر ءبي ءوتىپتى. بىردە ۇيىنە قوناقتار قىدىرا كەلسە، بالاسى اركى- تاركى مىنەز كورسەتىپ، ادەپسىزدىك قىلاتىن كورىنەدى. الايدا، ءۇي يەسى وعان قاتتى ءمان بەرمەي، كوندىككەن ادامداي، ىشتەي كۇرسىنىپ قانا قويادى ەكەن. سوندا، كەلگەن قوناقتاردىڭ اراسىنان بىرەۋى شىداي الماي:

- ۋا، بيەكە، ءوزىڭىز ەلگە سىيلى، قادىرىڭىز ارتقان ادامسىز بالاڭىزدىڭ مىنا بەيادەپ قىلىعى قالاي بولعانى، تەنتەگىڭىزدى تەزگە سالا المادىڭىز با؟!، - دەيدى.

ءبي اۋىر كۇرسىنىپ: «بۇل وزىمنەن بولعان قاتەلىك. وسى بالا بويعا بىتەر الدىندا ءبىر داۋدى شەشۋگە بارىپ، ۇزاق جاتىپ قالىپ ەدىك. سوندا داۋلى تاراپقا تۇسپەي، بەيتاراپ بايدىڭ ۇيىنە توقتاعانبىز. سول ۇيدەن ازىقتاندىق. كەيىننەن بىلسەم، ول ءبىر پاراقور، بارىمتاشىل ادام ەكەن. ۇرلىقپەن كەلگەن مالىن سويىپ بەرگەن ەكەن بىزگە. «اۋرۋ استان» دەگەن وسى بولسا كەرەك. بالانىڭ مىنەزىنە مەن اسەر ەتە المادىم. ۇرلىقپەن كەلگەن استى جەگەننەن ءدال وسى بالاما اسەرى سونداي بولدى، دەگەن ەكەن.

الماس مۇقاش ۇلى