تۇرىك ۇلتى دەگەن ءسوز - تۇرىك ءتىلى دەگەن ءسوز- مۇستافا كامال اتاتۇرىك

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - اتاتۇرىك بىلاي دەيدى: «مەن ءۇشىن ەڭ ۇلى قورعانىس ۇياسى، ەڭ ۇلى كومەك كوزى - ۇلتىمنىڭ كەۋدەسى. سوندىقتان دا مەن ۇلتىمنىڭ كەۋدەسىن ەشكىمگە باستىرماۋ ءۇشىن بارىمدى سالامىن!»

وسىمەن قاتار، اتاتۇرىك ءوز ۇلتىنا قاتىستى مىناداي ويلار ايتادى:

«مەن قاجەت بولسا، ۇلتىم ءۇشىن ءوز ءومىرىمدى دە قيامىن!»

«ۇلتقا قوجالىق جاساۋعا، قوقاڭداۋعا بولمايدى! ۇلتقا تەك قىزمەت ەتۋ كەرەك! ۇلتقا قىزمەت ەتكەن ادام عانا ۇلتقا باس يە بولا الادى!»

«تۇرىك ۇلتى دەگەن ءسوز - تۇرىك ءتىلى دەگەن ءسوز. تۇرىك ءتىلى - تۇرىك ۇلتىنىڭ ەڭ قاسيەتتى، ەڭ كيەلى، ەڭ يەلى قازىناسى. تۇرىك ءتىلى - تۇرىك حالقىنىڭ جۇرەگى، اقىلى ءھام ويى!»

«ءبىزدىڭ ءبارىمىز پارلامەنت دەپۋتاتى بولا الامىز، مينيستر بولا الامىز، ءتىپتى رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى دە بولا الامىز. ءبىراق، ونەر ادامى بولا المايمىز. سوندىقتان ونەر ادامى ءبىزدىڭ (بيلىكتەگىلەردىڭ) ەمەس، ءبىز ونەر ادامىنىڭ قولىنان سۇيۋگە ءتيىسپىز!»

اتاتۇرىك وسى ويلاردى تەك ايتىپ قانا قويعان جوق، ونى ورىنداعان دا! جانە قالاي ورىندادى دەسەڭىزشى! ءوز ۇلتىنىڭ مەرەيى مەن مارتەبەسىن كوتەرە بىلگەن اتاتۇرىك ءوزىنىڭ اقىل-ويى مەن ءىس-ارەكەتى ارقىلى حالىق سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەندى. حالىقتىڭ ىقىلاسىنا يە بولدى. اتاتۇرىكتىڭ حالىق ىقىلاسىنا بولەنۋىنىڭ سىرى نەدە! ەندى وسى رەتتە قازاق وقىرماندارىن اتاتۇرىكتىڭ ومىرىمەن جانە قىزمەتىمەن، ساياسي-يدەولوگيالىق ۇستانىمدارىمەن، كوزقاراسىمەن تانىستىرا كەتكەندى ورىندى كورىپ وتىرمىز.

***

اتاتۇرىك تەك ءوز حالقىنىڭ، ءوز ەلىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل تۇرىك («تۇركى» ەمەس، تۇرىك!) الەمىنىڭ ۇلى پرەزەنتتەرىنىڭ ءبىرى. ول ءوزىنىڭ بۇكىل سانالى ءومىرىن تۋعان حالقىنىڭ جارقىن بولاشاعىنا، تۋعان ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە، تۇتاستىعىنا، بىرلىگىنە، انا ءتىلى مەن ۇلتتىق مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا، وركەندەۋىنە ارنادى. اتاتۇرىك قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىن باسقارىپ، تۋعان ەلىن عاسىرلار بويىنا سوزىلعان سۇلتاندار اۋلەتىنىڭ ءوزارا قىرقىسىنان، يمپەراليستىك مەملەكەتتەردىڭ تۇركيانى بولشەكتەپ، الەم كارتاسىنان سىزىپ تاستاۋ جونىندەگى ارام پيعىلىنان قۇتقاردى. ءسويتىپ، باتىس ۇلگىسىندەگى، ەۋروپالىق سيپاتتاعى جاڭا تۇرىك مەملەكەتىن - بۇگىنگى تۇركيا رەسپۋبليكاسىن قۇردى. وسى كۇن، ياعني 1923-جىلدىڭ 29- قازانى كۇنى تۇركيانىڭ باس مەيرامى - رەسپۋبليكا كۇنى بولىپ بەلگىلەندى.

... اتاتۇرىك گرەكيانىڭ سالونيكي (ول كەزدە بۇل جەر وسمان يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا بولاتىن) قالاسىندا تۋدى. سوندا ارنايى اسكەري مەكتەپتى ءبىتىردى. كەيىن اسكەري ۋچيليشەنى جانە ستامبۇلداعى اسكەري اكادەميانى ءتامامدادى.

اتاتۇرىكتىڭ اكەسى ءالي رىزا بەي ەرتە قايتىس بولىپ، شەشەسى ءزۇبايدا حانىمنىڭ تاربيەسىندە ءوستى. اعا-ىنىلەرى بولماعان. ءماقبۇپا ەسىمدى قارىنداسى بولعان. ول دا كوپ جاساماعان. ال ءزۇبايدا حانىم 1923-جىلعا دەيىن ءومىر ءسۇرىپ، ۇلىنىڭ قاھارماندىققا تولى كۇرەسكەرلىك ءومىرىنىڭ كۋاسى بولدى.

اسكەري مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزىندە اتاتۇرىككە ءبىر كۇنى ماتەماتيكا ءپانىنىڭ مۇعالىمى بىلاي دەيدى: «ۇلىم، ەكەۋمىزدىڭ دە اتىمىز مۇستافا ەكەن. ارامىزدا ايىرماشىلىق بولۋى ءۇشىن سەنىڭ اتىڭ بۇدان بىلاي مۇستافا كەمال بولسىن». ۇستازى وسىلاي دەيدى دە، جۋرنالعا سولاي جازدىرادى. ءسويتىپ، ازان شاقىرىپ قويعان اتى ءسال وزگەرتىلىپ، اتاتۇرىك ەكى سوزدەن تۇراتىن ەسىم الادى (مۇنداي ەسىمدەر تۇرىكتەر اراسىندا ءجيى كەزدەسەدى). ال كەيىن، 1934-جىلى تۇركيادا فاميليالار تۋرالى ارنايى زاڭ قابىلدانعاندا، تۇرىك حالقىنىڭ الدىنداعى وراسان زور ەڭبەگى ەسكەرىلىپ، تۇركيانىڭ ۇلى ۇلتتىق ءماجىلىسىنىڭ (پارلامەنتىنىڭ) ارنايى قاۋلىسىمەن مۇستافا كەمالعا «اتاتۇرىك» دەگەن فاميليا بەرىلدى.

ساقاريا قالاسىندا گرەك اسكەرىمەن بولعان 21 تاۋلىككە سوزىلعان بەتپە-بەت ۇرىستا تاماشا جەڭىسكە جەتكەنى ءۇشىن (بۇل شايقاس 1921-جىلى بولعان) 1921-جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا وعان مارشال دارەجەسى (بۇل كەزدە 40 جاستاعى اتاتۇرىك ارميا گەنەرالى بولاتىن) جانە «عازي» («جەڭىمپاز») اتاعى بەرىلگەن ەدى...

جاڭا تۇرپاتتى پارلامەنتتى (ت ۇ ۇ م) ۇيىمداستىرىپ، ونىڭ العاشقى ءتوراعاسى دا اتاتۇرىك بولدى (1920-جىلدىڭ 23- ءساۋىرى). جاڭا تۇرىك مەملەكەتى - تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىرىنشى كونستيتۋتسياسىن دايىنداپ، بەكىتۋگە دە اتاتۇرىك باسشىلىق ەتتى (1921). اتاتۇرىكتەن كەيىن تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريحىندا تاعى دا ەكى كونستيتۋتسيا قابىلداندى (1960-جىلى، 1982-جىلدارى). بۇل كونستيتۋتسيالار اسكەري توڭكەرىستەردىڭ ناتيجەسىندە قابىلدانسا دا، اتاتۇرىك ۇستانىمدارى، اتاتۇرىك رۋحى، اتاتۇرىك ۇستانعان باستى پرينتسيپتەر كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزگەرمەي كەلەدى.

اتاتۇرىك تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ 15 جىلدىعىنا وراي ەلدى ارالاپ جۇرگەن ساپارى كەزىندە 1938-جىلى 10- قاراشا كۇنى ستامبۇلدا باۋىر سەرروزىنان قايتىس بولادى (57 جاستا). ونىڭ دەنەسى انكاراعا اكەلىنىپ، سونداعى ەتنوگرافيا مۇراجايىنا جەرلەنەدى. ال 15 جىلدان كەيىن، ياعني 1953-جىلى قازىرگى كەسەنەسىنە كوشىرىلدى. بۇل كەسەنە تۇرىكشە «انىت قابير» («ەسكەرتكىش قابىر») دەپ اتالادى.

تۇركيانىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى مۇستافا كەمال اتاتۇرىك تۋرالى تۇركيادا دا، شەت ەلدەردە دە كەپ جازىلعان. وتانىندا ونىڭ ەسىمى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇلكەن قۇرمەتكە يە. تۇركيادا عىلىمي زەرتتەۋلەردى بىلاي قويعاندا، اتاتۇرىك تۋرالى جازىلعان ەستەلىكتەردىڭ، وعان ارنالعان ولەڭ-جىرلار مەن داستانداردىڭ ءوزى توم-توم. ول جايىندا كوركەم شىعارمالار، فيلمدەر، سپەكتاكلدەر، مۋزىكالىق تۋىندىلار دا جەتەرلىك.

قازاق تىلىندە اتاتۇرىك تۋرالى 1990 -جىلداردىڭ باسىنان بەرى قاراي ازىن-اۋلاق ماتەريال جارىق كوردى. اللاعا شۇكىر، قارعىس اتقىر كوممۋنيستىك رەجيم كۇيرەپ، قىزىل اجداھا توڭقالاڭ اسقان سوڭ، قازاقستاننىڭ ازات الەممەن، ونىڭ ىشىندە اتاتۇرىك ەلىمەن قارىم-قاتىناسى جاقسى دامىپ كەلەدى. ەكى ەل اراسىنداعى بارىس-كەلىس، تۇركيا تۋرالى، اتاتۇرىك تۋرالى قازاق گازەتتەرى مەن جورنالدارىندا جيىرەك جازىلاتىن بولدى، راديو، تەلەحابارلار بەرىلە باستادى. 1998-جىلى تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ 75 جىلدىعىنا بايلانىستى ىسرايىل ىسمايىلدىڭ «اتاتۇرىك» اتتى كىتابى دا جارىق كوردى.

***

تۇرىك ۇلتىن، جاڭا تۇرىك مەملەكەتىن زاماناۋي وركەنيەت دەڭگەيىنە جەتكىزۋ جولىندا اتاتۇرىك جۇزەگە اسىرعان رەفورمالاردىڭ (تۇركيادا ولاردى «اتاتۇرىك ريەۆوليۋتسيالارى» دەپ اتايدى) نەگىزى بولعان پرينتسيپتەردىڭ جيىنتىعى «اتاتۇرىكشىلدىك»، نەمەسە «كەماليزم» دەپ اتالادى. بۇل - جالاڭ تەوريا ەمەس، اتاتۇرىك قۇرعان تۇركيا رەسپۋبليكاسى مەملەكەتىنىڭ پراكتيكالىق تۇرعىداعى تۇعىرناماسى، يدەولوگيالىق ارقاۋى.

ولار مىنالار:

1. رەسپۋبليكاشىلدىق (مەملەكەتتىڭ جانە ۇلتتىڭ تۇراقتى تۇردە رەسپۋبليكالىق قۇرىلىم جولىمەن باسقارىلۋى)؛

2. حالىقشىلدىق (مەملەكەتتىڭ حالىق ءۇشىن قىزمەت ەتۋى جانە ونىڭ حالىق تاراپىنان باسقارىلىپ وتىرۋى)؛

3. ۇلتشىلدىق (ۇلتجاندىلىق، تۇرىك ۇلتىنىڭ مۇددەلەرى مەن مەرەيىنىڭ باستى ماقسات بولىپ تابىلۋى)؛

4. مەملەكەتشىلدىك (بارلىق ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە مادەني شارالار تۇركيا مەملەكەتىنىڭ ماڭگى ءومىر ءسۇرۋىن جانە نىعايۋىن قامتاماسىز ەتۋى كەرەك)؛

5. لايتسيزم (ءدىني ەمەس، زايىرلى مەملەكەت جۇيەسى)؛

6. ريەۆوليۋتسياشىلدىق (توقىراۋعا جول بەرمەۋ، ۇنەمى دامۋ، جاڭارۋ ۇستىندە بولۋ، الەمدىك وركەنيەتتەن ارتتا قالماۋ).

بۇل پرينتسيپتەر 1937-جىلى رەسمي تۇردە تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا ەنگىزىلدى. 1960, 1982-جىلعا كونستيتۋتسيالارعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر دە بۇل پرينتسيپتەرگە نۇقسان كەلتىرگەن جوق.

وسى پرينتسيپتەردىڭ نەگىزىندە تۇركيادا اتاتۇرىكتىڭ باسشىلىعىمەن مىناداي رەفورمالار جۇزەگە اسىرىلدى:

ساياسات سالاسىندا - سۇلتاندىق جويىلىپ، تۇركيا رەسپۋبليكا بولىپ جاريالاندى. تۇركيانىڭ جاڭا پارلامەنتى - ۇلى ۇلتتىق ءماجىلىسى ۇيىمداستىرىلدى، حاليفات تاراتىلدى، جاڭا كونستيتۋتسيا قابىلداندى.

قۇقىق سالاسىندا - شاريعات سوتتارى تاراتىلدى، ازاماتتىق كودەكس جانە جازا تۋرالى زاڭدار قابىلداندى، ايەلدەرگە ەركەكتەرمەن تەڭ قۇقىقتار بەرىلدى، كوپ ايەل الۋعا تىيىم سالىندى؛

ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا - لاتىن جازۋىنا نەگىزدەلگەن جاڭا تۇرىك ءالىپبيى قابىلداندى، جاڭا ءتيپتى ۋنيۆەرسيتەتتەر قۇرىلدى، ءبىلىم بەرۋدىڭ تۇتاس جۇيەسى قالىپتاستىرىلدى؛

لايتسيزمگە باعىت الۋ جولىندا - ءدىن مەملەكەتتەن اجىراتىلدى، دارۋىشتەردىڭ عيباداتحانالارى (تەكەلەر) تاراتىلدى. ارينە، دىنگە تىيىم سالىنعان جوق؛

باتىسشىلدىق باعىتىندا - ساعات مەرزىمى مەن كۇنتىزبە وزگەرتىلدى (1926-جىلدان باستاپ تۇركيادا ەۋروپالىق جىل ساناۋ جۇيەسى جۇرگىزىلىپ كەلەدى)، ۇزىندىق پەن سالماق ولشەمدەرى جاڭارتىلدى، فەس ورنىنا شلياپا كيۋ، باسقا دا ەۋروپالىق كيىم ۇلگىلەرى ەنگىزىلدى، فاميليالار تۋرالى زاڭ قابىلداندى جانە تاعى باسقالار؛

تاريح عىلىمي سالاسىندا - تۇرىك تاريحىن شىنايى تۇرعىدا جازۋ ءىسى قولعا الىندى، بۇل ءۇشىن اتاتۇرىكتىڭ ءوزى «تۇرىك تاريحىنىڭ باستى باعىتتارى» اتتى باعدارلامالىق ءمانى بار ارنايى ەڭبەك جازدى. وسى سالاداعى جاڭا تۇرپاتتى، جاڭا يدەولوگيالىق باعىتتاعى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن ۇيلەستىرىپ وتىراتىن «تۇرىك تاريح قوعامى» قۇرىلدى (1931-جىل) جانە ول كۇنى بۇگىنگە دەيىن جەمىستى تۇردە جۇمىس جۇرگىزىپ كەلەدى؛

ءتىل ءبىلىمى سالاسىندا - تۇرىك ءتىلىن اراب-پارسى ەلەمەنتتەرىنەن مەيلىنشە تازارتىپ، بۇكىل حالىق ەركىن تۇسىنەتىن جانە قولداناتىن دەڭگەيگە كوتەرۋ باستى ماقسات ەتىلدى؛ اتاتۇرىكتىڭ باسشىلىعىمەن جانە تىكەلەي ارالاسۋىمەن ۇيىمداستىرىلعان «تۇرىك ءتىل قوعامى» (1932-جىل) ءوزىنىڭ تاريحىندا بۇل باعىتتا وراسان كوپ جۇمىس اتقاردى (كوپتەگەن سوزدىكتور جاريالاندى، ونداعان مىڭ اراب-پارسى سوزدەرى تۇرىك تۇبىرلەس جاڭا سوزدەرمەن اۋىستىرىلدى، سوڭعى جىلدارى ەۋروپا تىلدەرىنەن ەنگەن سوزدەرگە دە تۇرىكشە بالامالار تابۋ ءىسى تابىستى ءجۇرىپ جاتىر)، اراب جازۋىنىڭ ورنىنا لاتىن جازۋى ەنگىزىلدى (1928-جىلى)؛

ەكونوميكادا - باسقا ەلدەردىڭ كاپيتالىنا ارقا سۇيەپ، وسمان يمپەرياسى سياقتى سول ەلدەرگە تاۋەلدى، كىرىپتار بولىپ قالماس ءۇشىن ۇلتتىق كاپيتالدى ۇلعايتۋعا، ۇلتتىق ەكونوميكانى كۇشەيتۋگە دەن قويىلدى، «ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىك - دەربەستىكتىڭ باستى شارتى» دەپ تانىلدى؛

سىرتقى ساياساتتا - تۇرىك ۇلتى مەن تۇركيا رەسپۋبليكاسى مەملەكەتىنىڭ الەم شەڭبەرىندە قۇرمەتتەلۋى ماقساتىندا شەت ەلدەرمەن ءارى ۇلتتىق، ءارى ادامگەرشىلىك نەگىزدەگى بەيبىت قارىم- قاتىناستار جاساۋ كەزدەلىنەتىن بولدى...

***

اتاتۇرىك ك س ر و- نىڭ قۇلايتىنىن سوناۋ 30-جىلداردا-اق (ياعني 60 جىلداي بۇرىن) كورەگەندىكپەن بولجاي بىلگەن، سوندىقتان سول كەزدەن-اق تۇركيانىڭ بۇعان دايىن بولۋى كەرەكتىگىن ايتقان. مىسالى، اتاتۇرىك تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ 10 جىلدىعىنا وراي 1933-جىلى ەتكەن سالتاناتتى جيىندا سويلەگەن تاريحي سوزىندە بىلاي دەگەن:

«بۇگىن كەڭەستىك رەسەي - كورشىمىز، وداقتاسىمىز. بۇعان ءبىز بۇگىن مۇقتاجبىز. ءبىراق، ەرتەڭ نە بولارىن ەشكىم كەسىپ ايتا المايدى. ءدال وسمان يمپەرياسى سياقتى، ءدال اۋستريا-ۆەنگريا سياقتى ونىڭ دا ىدىراۋى مۇمكىن، بولشەكتەنۋى مۇمكىن. بۇگىن قولىندا مىقتاپ ۇستاپ وتىرعان حالىقتارى ۋىسىنان شىعىپ كەتۋى مۇمكىن. الەمدە سوندا جاڭا تەپە-تەڭدىك ورنايدى.

مىنە، سوندا تۇركيا نە ىستەيتىنىن بىلۋگە ءتيىس. ءبىزدىڭ بۇل «دوسىمىزدىڭ» بيلىگىندە ءتىلى ءبىر، نانىم-سەنىمى ءبىر، وزەگى ءبىر باۋىرلارىمىز بار. سولارعا قول ۇشىن بەرۋگە دايىن بولۋىمىز كەرەك. دايىن بولۋ دەگەن ءسوز - سول كۇندى كۇتىپ وتىرۋ دەگەن ءسوز ەمەس. اسىرەسە، رۋحاني كوپىرلەرگە ءمان بەرۋىمىز كەرەك. ءتىل - ءبىر كوپىر، نانىم- سەنىم - ءبىر كوپىر، تاريح - ءبىر كوپىر... بۇگىن ءبىز ولاردان ءتىل تۇرعىسىنان دا، سالت-ءداستۇر جەنىنەن دە، تاريحي بايلانىستاردان دا اجىراپ، وتە الىستا قالىپ قويدىق.

ءبىز تۇرعان بەلەس دۇرىس پا، ولار تۇرعان دەڭگەي دۇرىس پا، مۇنى ەسەپتەپ جاتۋدىڭ پايداسى جوق. ولاردىڭ بىزگە جاقىنداسۋىن كۋتە المايمىز. ءبىز ولارعا جاقىنداسۋىمىز قاجەت. تاريحي بايلانىستارىمىزدى جاڭعىرتۋىمىز كەرەك. بۇلاردى كىم ىستەيدى؟ ارينە، ءبىز. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرسىزدار، ءتىل قوعامىن، تاريح قوعامىن ۇيىمداستىردىق. ءتىلىمىزدى سولاردىڭ تىلىنە جاقىنداتۋعا، ءسويتىپ ءبىر-ءبىرىمىزدى وڭايىراق تۇسىنەتىن جاعدايعا جەتۋگە تىرىسۋدامىز.

تاريحىمىزدى دا سولارعا جاقىنداتۋعا تىرىسىپ جاتىرمىز. ورتاق تاريح جاساۋدىڭ سوڭىندامىز. بۇل وڭاي جاسالىنا سالمايدى.. . ەستۋىمشە، شولاق ويلى كەيبىرەۋلەر «اتاتۇرىكتىڭ باسقا جۇمىسى جوق پا، تىلمەن، تاريحپەن اينالىسا باستاعانى نەسى؟ «دەيتىن كورىنەدى. ءسوز جوق، جۇمىسىم باستان اسادى، مەن بۇگىن وزىق تۇركيانى قۇرۋعا قالاي تىرىسىپ جاتسام، ەرتەڭگى تۇركيانىڭ نەگىزىن قالاۋعا دا سونشالىقتى ءمان بەرىپ جاتىرمىن. وسى جاساپ جاتقاندارىمنىڭ ءبارى ەشبىر باسقا حالىققا دۇشپاندىق ەمەس. بەيبىتشىلىكتى جاقتايمىز. بەيبىتشىلىكتى جاقتاپ قالا بەرەمىز. ءبىراق، توقتاۋسىز وزگەرىپ جاتقان بۇل الەمدە ەرتەڭنىڭ ىقتيمال وزگەرىستەرىنە دە دايىن بولۋىمىز كەرەك».

سول جىلداردا بولعان ءبىر جيىندا اتاتۇرىك تاعى دا بىلاي دەگەن ەكەن: «مەن ەڭ الدىمەن ءبىرتۇتاس تۇرىك ۇلتشىلىمىن! («كۇللى تۇركى حالىقتارىنا ورتاق ۇلتشىلمىن!» دەگەنى - ف. ءا.) سولاي تۋدىم، سولاي ولەمىن. تۇرىك بىرلىگىنىڭ كۇندەردىڭ كۇنىندە شىندىققا اينالاتىنىنا سەنەمىن. تۇرىك بىرلىگىنە (تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگىنە - رەد.) سەنەمىن. ەرتەڭنىڭ تاريحى ءوزىنىڭ جاڭا كەزەڭدەرىن تۇرىك بىرلىگىمەن باستايتىن بولادى. الەم بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىقتى سول كەزەڭدەردەن تابادى».

الايدا، وزىندىك ءبىر جولداۋ، وزىندىك ءبىر ەسيەت ىسپەتتى بولعان اتاتۇرىكتىڭ بۇل سوزدەرىنەن تۇركيانىڭ كەيىنگى باسشىلارى ءتىيىستى قورىتىندى جاساي المادى ما، ايتەۋىر، 1990-جىلداردىڭ باسىندا تۇركيا اتاتۇرىكتىڭ بۇل ايتقاندارىنا دايىن بولماي شىقتى دەپ اتاپ كورسەتتى سول تۇستا كەيبىر تۇرىك گازەتتەرى. كسرو- نىڭ قۇلاۋىنا بايلانىستى پايدا بولعان يدەولوگيالىق ۆاكۋۋمدى تولتىرۋعا تۇركيا قۇلشىنىس بىلدىرمەدى. بۇل ءالى دە جالعاسىپ كەلەدى. ونىڭ ارتى نە بولارىن، ارينە، بولاشاق كورسەتەدى. تەك قىزىل يدەولوگيانىڭ قايتادان ۇستەمدىك قۇرۋىنان ءتاڭىرىم تۇرىك دۇنيەسىن ساقتاعاي!

***

اتاتۇرىك تۇرىك جاستارىنا بىلاي دەيدى:

«ەي، تۇرىك جاستارى! ءبىرىنشى مىندەتىڭ - تۇرىك تاۋەلسىزدىگىن، تۇركيا رەسپۋبليكاسىن ماڭگى ساقتاۋ جانە قورعاۋ!

تىرلىگىڭنىڭ جانە بولاشاعىڭنىڭ جالعىز نەگىزى - وسى. بۇل نەگىز - سەنىڭ ەڭ قىمبات بايلىعىڭ. بولاشاقتا دا سەنى وسى بايلىعىڭنان ماقۇرىم ەتكىسى كەلەتىن ىشكى، سىرتقى جاۋلارىڭ بولادى. كۇندەردىڭ كۇنىندە تاۋەلسىزدىك پەن رەسپۋبليكانى قورعاۋعا ءماجبۇر بولساڭ، مىندەتىڭدى ورىنداۋ ءۇشىن ءوزىڭ تاپ كەلگەن جاعدايدىڭ مۇمكىندىكتەرى مەن شارتتارىنان سەسكەنبەۋىڭ كەرەك! ول مۇمكىندىكتەر مەن شارتتار وتە قولايسىز بولۋى ىقتيمال. تاۋەلسىزدىك پەن رەسپۋبليكاڭا قاستاندىق جاساعىسى كەلگەن جاۋلار بۇكىل الەمدە تەڭدەسى جوق جەڭىسكە قول جەتكىزۋى مۇمكىن...

زورلىقپەن جانە ايلامەن عازيز وتانىڭنىڭ بارلىق قامالدارى باسىپ الىنعان، بۇكىل تەڭىز پورتتارىنا جاۋ جايعاسقان، ارمياسى تۇگەل تاراتىلعان جانە ەلدىڭ ءاربىر بۇرىشى شىن مانىندە دە جاۋلاپ الىنعان بولۋى مۇمكىن. وسىنىڭ بارىنەن دە قاۋىپتىسى - ەلدىڭ ىشىندەگى بيلىككە يە بولىپ وتىرعاندار جاڭىلىسۋى، قاتەلەسۋى، ءتىپتى وپاسىزدىققا بارۋى مۇمكىن. ءتىپتى وسى بيلىك باسىنداعىلار وزدەرىنىڭ جەكە مۇددەلەرىن باسقىنشىلاردىڭ ساياسي ماقساتتارىمەن بىرىكتىرۋى مۇمكىن. حالىق كەدەيشىلىك پەن جوقشىلىق استىندا قالىپ، بۇلىنشىلىككە، السىزدىككە ۇشىراۋى مۇمكىن.

ەي، تۇرىك بولاشاعىنىڭ پەرزەنتى!

وسىنداي احۋال مەن شارتتار استىنداعى سەنىڭ مىندەتىڭ دە تۇرىك تاۋەلسىزدىگى مەن رەسپۋبليكاسىن قۇتقارۋ بولىپ تابىلادى.

ساعان قاجەت كۇش- قۋات - تامىرلارىڭداعى اسىل قاندا!»

***

اتاتۇرىك ايتقان تومەندەگى كوزقاراستار دا ءالى كۇنگە ماڭىزىن جويعان جوق.

- جاڭا تۇركيانىڭ ءمانى - ۇلتتىق ەگەمەندىگىندە!

- جۇرتىمىزدىڭ يەسى جانە قوعامىمىزدىڭ نەگىزگى بولىگى - شارۋالار.

- تۇرىك ۇلتىنىڭ تابيعاتىنا جانە ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنە ەڭ ساي باسقارۋ جۇيەسى - رەسپۋبليكالىق باسقارۋ.

- دۇنيە جۇزىندە ءومىر سۇرگەن جانە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ۇلتتاردىڭ ىشىندە رۋحى جاعىنان شىنايى دەموكرات بولىپ تۋعان جالعىز ۇلت تۇرىكتەر ەكەنىنە ابدەن سەنۋلەرىڭىزگە بولادى.

- بىزگە شابىت كوكتەن، ءيا عايىپتان كەلگەن جوق، ءبىز ونى ءومىردىڭ وزىنەن الدىق.

- جولدا كەتىپ بارا جاتقان جولاۋشىنىڭ كوكجيەكتى عانا كورۋى جەتكىلىكسىز. مىندەتتى تۇردە ول كوكجيەكتىڭ ارعى جاعىن كورۋى جانە ءبىلۋى كەرەك.

- بوستاندىق جانە تاۋەلسىزدىك - مەنىڭ مىنەز-قۇلقىم. مەن ۇلتىمنىڭ جانە ۇلى بابالارىمنىڭ ەڭ قۇندى مۇراسى - تاۋەلسىزدىككە قۇشتارلىق سەزىمى كەۋدەسىن كەرنەگەن اداممىن.

- مەن ديكتاتور ەمەسپىن. مەندە كۇش بار ەكەندىگى ايتىلىپ ءجۇر. ارينە، بۇل دۇرىس. مەنىڭ ويعا الىپ، ورىندالماعان نارسەم جوق. ويتكەنى، مەن زورلىقپەن جانە مەيىرىمسىزدىكپەن ارەكەت ەتۋدى بىلمەيمىن. مەن ادامداردى رەنجىتۋ ەمەس، ولاردىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ الۋ ارقىلى بيلىك جۇرگىزۋدى قالايمىن.

- مەن ىستە قالاي تابىسقا جەتەتىنىمدى ويلامايمىن. بۇعان نە كەدەرگى بولاتىنىن ويلايمىن. كەدەرگىلەردى جويسام، ءىس وزىنەن ءوزى العا باسادى.

- مەنىڭ كۇشىم جانە قۋاتىم حالىقتىڭ ماعان كورسەتكەن سەنىمىنەن قۇرالادى.

- بالالارىمىزعا جانە جاستارىمىزعا بەرىلەتىن ءبىلىمنىڭ شەگى قانداي بولسا، ونداي بولسىن، ولارعا ەڭ الدىمەن، بارىنەن بۇرىن تۇركيانىڭ بولاشاعىنا، وزىندىك ۇلتتىق كەلبەتىنە، ۇلتتىق داستۇرلەرىنە جاۋ بولىپ تابىلاتىن بارلىق ەلەمەنتتەرگە قارسى كۇرەس جۇرگىزۋدىڭ قاجەتتىلىگى ۇيرەتىلۋگە ءتيىس.

- رەسپۋبليكانىڭ سىزدەردەن (مۇعالىمدەردەن - ف. ءا.) وي-پىكىرى - وزات، ار-وجدانى - ازات، عىلىم-ءبىلىمى - وزىق ۇرپاق كۇتەتىنىن ەشقاشان ەستەرىڭىزدەن شىعارماڭىزدار.

- ونەردىڭ ەڭ قاراپايىمى - ەڭ قۇرمەتتىسى. ەتىكشى، تىگىنشى، اعاش ۇستاسى، ەرشى، تەمىرشى، تاعاشى... - الەۋمەتتىك ومىرىمىزدە دە، اسكەري ومىرىمىزدە دە سىيلاۋعا جانە قۇرمەت كورسەتۋگە ابدەن لايىق شەبەرلەر.

- تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزى - ونىڭ مادەنيەتى. ۇلتتىق مادەنيەت - ءبىزدىڭ باستى مۇراتىمىز.

- ءبىزدىڭ ءدىنىمىز - ەڭ پاراساتتى، ەڭ تابيعي ءدىن. مىنە، سوندىقتان دا ول سوڭعى ءدىن بولىپ وتىر. ءدىننىڭ تابيعي بولۋى ءۇشىن ول اقىلعا، عىلىمعا، بىلىمگە جانە لوگيكاعا ۇيلەسىمدى بولۋى قاجەت. ءبىزدىڭ ءدىنىمىز وسىنىڭ بارىنە ۇيلەسىمدى.

- اسكەرىمىز - تۇرىك تىرلىگىنىڭ، تۇرىك قۇدىرەتى مەن تالانتىنىڭ، تۇرىك وتانشىلدىعىنىڭ قۇرىشتانعان كورىنىسى. اسكەرىمىز - تۇرىك جەرلەرىنىڭ جانە تۇركيا مەملەكەتى مۇراتىن شىندىققا اينالدىرۋ جولىندا ءبىزدىڭ سارپ ەتكەن جۇيەلى ەڭبەگىمىزدىڭ جەڭىلمەيتىندىگىنىڭ سەنىمدى كەپىلى. مەن اسكەري قىزمەتتىڭ ونەر سيپاتىندا بولۋىن كوبىرەك ۇناتامىن.

- بىزدەردى «ۇلتشىلدار» دەيدى. ءبىراق ءبىز ۇلتشىل بولعاندا دا وزىمىزبەن ىنتىماقتاستىق جاسايتىن بارلىق ۇلتتاردى قۇرمەتتەيتىن، ولاردىڭ ويىنان شىعاتىنداي ۇلتشىلدارمىز.

- تۇرىك ۇلتىنىڭ مىنەزى - اسقاق. تۇرىك حالقى - ەڭبەكقور حالىق. تۇرىك حالقى - زەرەك حالىق. ويتكەنى، تۇرىك حالقى ۇلتتىق تۇتاستىقتىڭ جانە بىرلىكتىڭ ارقاسىندا باسقا كۇشتەردى جەڭە ءبىلدى. تۇرىكتىڭ تۇرىكتەن باسقا دوسى جوق. «مەن تۇرىكپىن» دەگەن ادام قانداي باقىتتى!

- الەم ءبىزدى قۇرمەتتەسىن دەسەك، ءوز ۇلتىمىزدى جانە ۇلتتىق بەينەمىزدى الدىمەن ءبىزدىڭ ءوزىمىز بار سەزىمىمىزبەن، اقىل-ويىمىزبەن، ىسىمىزبەن، بۇكىل قيمىل- ارەكەتىمىزبەن قۇرمەتتەۋىمىز كەرەك. ءوزىنىڭ ۇلتتىق بەينەسىن تابا الماعان ۇلتتاردىڭ باسقا ۇلتتارعا جەم بولاتىنىن ءبىلىپ قويعانىمىز ءجون!

اتاتۇرىك وسىنداي ساياساتكەر بولعان. «التىندى توت باسپايدى»، اتاتۇرىكتىڭ كوزقاراسى مەن ۇستانىمدارى - قازاق حالقىنا دا قىمبات.

جاۋلارى باسىپ الىپ، قيراتىپ تاستاعان ءبىر كەزدەگى ۇلى يمپەريانىڭ جۇرتتا قالعان جۇقاناسىنا اينالعان، دامىعان دەرجاۆالاردىڭ الدىندا ەكونوميكالىق جاعىنان كىرىپتارلىققا ۇشىراپ، تومەنشىك كۇيگە تۇسكەن تۇركيانىڭ ەتەكتەگى باسىن تورگە سۇيرەپ كەتكەن ەسىل ەردى - ءوزىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىن تۇرىك حالقىنىڭ قاندايلىق قاستەرلەيتىنى كىم- كىمدى دە ويعا قالدىرادى دەپ سەنەمىز.

***

مۇستافا كەمال اتاتۇرىكتىڭ بيلىك قۇرعان ون بەس جىلىنىڭ، بۇكىل الەم ءۇشىن دەمەي- اق قويايىق، تۇرىك ۇلتى ءۇشىن، ال ەندى كوبىنە- كوپ ەۋروپا ءۇشىن دە تاريحي ماڭىزىن وتتومان پورتاسىنىڭ وعان دەيىنگى جەتى عاسىرىمەن سالىستىرۋعا ابدەن بولادى.

كونستانتينوپول مەحمەد ءى ءى- ءنىڭ مۇزداي تەمىر قۇرسانعان شەرىكتەرىنىڭ قولىنان قۇلاعان 1453 -جىلدىڭ مامىرىنان ەۋروپا وداعى (ول كەزدە ەۋروپا ەكونوميكالىق قوعامداستىعى) تۇركيانى ەۋروپا كلۋبىنا مۇشەلىككە الۋ جونىندە ۋادە ەتكەن 1963-جىلعا دەيىنگى ارالىقتى بەس ءجۇز جىل ءبولىپ جاتىر.

سونان بەرى تۇرىكتەر تورەشىلدىك شەشىمدەرىنىڭ كەزەگىن كۇتىپ، ەۋروپا داربازاسىنىڭ الدىندا تۇر. ول داربازانىڭ جەڭىمپاز كەمال- پاشا ۇرپاقتارىنىڭ الدىنان ايقارا اشىلاتىنىنا ءۇمىت بارعان سايىن ارتىپ كەلەدى.

تۇرىكتەردىڭ وتكەن داۋرەنىندە بىرنەشە عاسىرلارعا سوزىلعان كۇش- قۋات پەن داڭق جولى جاتىر. ХVІІ عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا دەيىن وزىنە تەڭدەسەر ەشكىم بولماعان وسمان يمپەرياسى الەمنىڭ اسا ءىرى مەملەكەتى ەدى، ونىڭ بيلىگى سولتۇستىك افريكاعا، تاياۋ شىعىسقا، شىعىس جانە وڭتۇستىك ەۋروپاعا ءجۇرىپ تۇردى. الايدا، ХVІІ عاسىردىڭ اياق شەنىنە قاراي ءارتۇرلى ىشكى جانە سىرتقى سەبەپتەرگە بايلانىستى ءبىر كەزدەگى قۋاتتى دەرجاۆانىڭ ىدىراۋ ۇدەرىسى باستالدى. ونىڭ جان ءتاسىلىم ەتۋىنىڭ ءوزى ەكى جارىم عاسىرعا سوزىلدى.

ون توعىزىنشى عاسىردىڭ اياعىندا تاريح مايدانىنا رەفورماتورلاردىڭ جاڭا بۋىنى - جاس تۇرىكتەر شىقتى. اعىلشىن- فرانسۋز ىقپالىنان بوساۋعا ۇمتىلا وتىرىپ، جاس تۇرىكتەر سىرتقى ساياسي باعىتتى وزگەرتتى دە ەلدى گەرمانيانى جاقتاپ ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا كيلىگۋگە ۇرىندىردى.

مۇنىڭ ءوزى ەۋروپا مەن وسمان يمپەرياسىنىڭ مىڭ جارىم جىلعا سوزىلعان تەكەتىرەسى تىنۋىنىڭ باستاۋى ەدى. 1918-جىلى مۋدروس ۋاقىتشا بىتىمىنە قول قويىلعان سوڭ ەل ءوزىنىڭ جەرىنەن تۇگەل ايىرىلدى، انتانتا اسكەرلەرى انادولىنى باسىپ الدى. تۇركيانى جاڭعىرتۋدىڭ وسماندىق كەزەڭى وسىلاي اياقتالدى.

وسمان يمپەرياسىنىڭ سوڭعى سوعىسىنا اينالعان ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باسىندا- اق ۋينستون چەرچيلل: «وسىناۋ ءزىلزالادا داۋدان باسى ارىلماعان، قيراپ، قاۋساعان، قالتاسى تەسىك تۇركيانىڭ كۇنى نە بولار ەكەن؟»، دەگەن ەدى. تۇركيانىڭ جەڭىلىسى وسمان يمپەرياسى اۋماعىنىڭ تەز ارادا- اق ءبولىنىپ الىنۋىنا اكەلىپ سوقتىردى.

انتانتانىڭ اسكەري فلوتى بوسفور مەن داردانەلل بۇعازدارىنا كىردى. اعىلشىندار مەن فرانسۋزدار موسۋل مەن يسكاندەرۋن ماڭايىن باسىپ الدى. يتاليالىقتار وڭتۇستىك-باتىس انادولىنى جانە ماڭايلاس جەرلەردى، سونىڭ ىشىندە انتاليانى باقىلاۋدا ۇستادى. انتانتا فلوتىنىڭ كومەگىمەن گرەك قارۋلى كۇشتەرى 1919-جىلدىڭ مامىرىندا يزمير ماڭىنا كەلىپ ءتۇستى دە، باتىس انادولىداعى گرەكتەردى قورعايمىز دەگەن سىلتاۋمەن اشىقتان-اشىق سوعىس ينتەرۆەنتسياسىنا كىرىسىپ كەتتى.

1919-جىلدىڭ مامىرىندا ەگەي تەڭىزىنە جاقىن جەردەگى تاۋلى وڭىردە پارتيزان سوعىسى ءورىس الدى. قارسىلىقتىڭ باستاۋىندا نەعۇرلىم ءبىلىمدى جانە وتانشىل توپ - اسكەري كادرلار تۇردى. ولاردىڭ كوبى جاس تۇرىكتەردىڭ جاڭعىرتۋشىلىق كوزقاراسىن قولدايتىن. كۇرەستى تاياۋدا عانا اياقتالعان سوعىستىڭ باتىرى، «ىستامبۇلدىڭ قۇتقارۋشىسى» اتاعىنا يە بولعان گەنەرال مۇستافا كەمال باسقاردى. اسكەر مەن حالىقتىڭ كومەگىنە سۇيەنگەن كەمال ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇرىپ، ينتەرۆەنتتەرگە قارسى سوعىس قيمىلدارىن ورىستەتتى. كەمالشىلدىق ريەۆوليۋتسياسى باستالدى. سۇلتان كەمال جاساقتارىنا قارسى «عازاۋات» جاريالادى. ەل ازامات سوعىسىنىڭ وتىنا وراندى.

1920-جىلعى 10- تامىزدا سيەۆردە انتانتا دەرجاۆالارى مەن سۇلتان ۇكىمەتىنىڭ اراسىندا بەيبىت شارتقا قول قويىلدى، وسى ارقىلى تۇركيانىڭ ءبولىنۋى مەن كىرىپتارلىققا ءتۇسۋى قۇجاتتالدى. سۇلتان ۇكىمەتىنە ءىس جۇزىندە انكارا مەن قارا تەڭىز جاعالاۋى اراسىنداعى جەر عانا قالدىرىلدى. تۇركيانىڭ باسىم بولىگى انتانتا ەلدەرىنىڭ باقىلاۋىنا جانە ىقپالىنا ءتۇستى.

جاڭا پارلامەنت - تۇركيانىڭ ۇلى ۇلتتىق جينالىسى (ت ۇ ۇ ج) انكارادا شاقىرىلدى، جينالىس م. كەمالعا قوسىمشا وكىلەتتىكتەر بەردى. 1922-جىلدىڭ 26- تامىزىندا تۇرىك اسكەرلەرى بارلىق مايداندا شابۋىلعا شىقتى. تۇرىكتەرگە قارسى اسكەرلەردىڭ نەگىزىن قۇراعان گرەك ارمياسى تاس-تالقان ەتىلىپ، تۇرىك جەرىنەن تەز-اق تايىپ تۇردى. 1919-1922-جىلدارداعى گرەك-تۇرىك سوعىسى جەڭىسپەن اياقتالدى.

1920-1922-جىلدار ارالىعىندا م. كەمال جانە ونىڭ جاقتاستارى شىعىستاعى، وڭتۇستىك پەن باتىستاعى جاۋ اسكەرلەرىن تالقانداپ، رەسەيمەن، ۇلىبريتانيامەن، فرانتسيامەن جانە يتاليامەن بەيبىت كەلىسىمگە كەلدى. 1922-جىلدىڭ قاراشاسىندا سوڭعى سۇلتان - مەحمەد Ⅵ بريتان اسكەري كەمەسىنە ءمىنىپ الىپ، ەلدەن قاشىپ شىقتى.

1923-جىلدىڭ 29- قازانىندا تۇرىك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعانى جاريا ەتىلدى، ءبىر جىل وتكەن سوڭ ونىڭ كونستيتۋتسياسى قابىلداندى. ءدال سول كۇنى ۇلى ۇلتتىق جينالىس عازي مۇستافا كەمالدى تۇرىك رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ەتىپ ءبىراۋىزدان سايلادى.

ول وسمان يمپەرياسىنىڭ جەتى ءجۇز جىلدىق تاريحىن ءتامامداعان، جاڭا مەملەكەت - تۇركيانى قۇرعان ادامعا اينالدى.

سوعىس بارىسىندا قول جەتكىزگەن بەدەلى مەن تۇركيانى ازات ەتۋشى دەگەن داڭقىنا ارقا سۇيەي وتىرىپ، م. كەمال باتىل جانە تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە ەش جالتاقسىز كىرىستى. كەمالشىلار وتكەن كۇنمەن ات قۇيرىعىن كەسىسۋ جانە جاڭا تۇرپاتتى ۇلتتى قالىپتاستىرۋ العا باسۋدىڭ مىندەتتى شارتى دەپ سانادى.

وتانشىل كۇشتەردى بىرىكتىرۋدەگى ۇيىمدىق باستاۋ رەتىندە تۇرىك ۇلتشىلدىعى يدەياسى ۇلت- ازاتتىق سوعىسى جىلدارىندا دۇنيەگە كەلدى. ول ۇلىدەرجاۆاشىل وسمانشىلدىقتىڭ، جاس تۇرىكتىك پانتۇركيزم مەن ءپانيسلاميزمنىڭ ورنىن الماستىردى.

ونىڭ الدىنداعى ەكى عاسىر بويىندا ۇنەمى دەرلىك جەڭىلە بەرگەننەن، يمپەريانىڭ ىشتەي ءىرىپ- شىرۋىنەن تۇرىكتەردىڭ ۇلتتىق ساعى ابدەن- اق سىنعان ەدى. ونى قايتا كوتەرۋدى الدىمەن زيالى قاۋىم ءسوز ەتتى. سوندىقتان دا اتاتۇرىكتىڭ: «تۇرىك بولۋ قانداي باقىت!» دەگەن اتاقتى ءسوزى الەمدەگى باسقا جۇرتتارعا قىر كورسەتۋدەي ەستىلىپ، قايتا ورلەپ جاتقان ەلدىڭ ۇلتتىق يدەياسىنىڭ ارقاۋىنا الىندى.

ىشكى ساياساتتا ۇلتشىلدىق بۇقارا حالىقتى ريەۆوليۋتسيالىق جاڭعىرۋلارعا جۇمىلدىرۋدىڭ باستى تەتىگىنە اينالدى. تۇرىك ۇلتشىلدىعى قاعيداتى كونستيتۋتسياعا جانە بيلىك قۇرۋشى حالىقتىق- ريەۆوليۋتسيالىق پارتيانىڭ باعدارلاماسىنا ەنگىزىلدى.

اتاتۇرىك العا قويعان مىندەتتەردىڭ سونشاما جويقىندىعىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن 1920- جىلداردا حريستياندىق ەۋروپا مەن مۇسىلماندىق تۇركيانىڭ اراسىندا ءتۇپسىز شىڭىراۋ جاتقانىن ەستە ۇستاۋ، ەكىنشى جاعىنان العاندا، ەۋروپا دەسە ادىلەتتى تۇردە تۇرىك مەملەكەتتىلىگىنىڭ ءوزىن قۇرتىپ جىبەرە جازداعان قاس جاۋىن كورەتىن مۇسىلمان ەلىنە ەۋروپالىق دامۋ جولىن ۇسىنعان اتاتۇرىكتىڭ باتىلدىعى مەن كورەگەندىگىنە دەس بەرۋ كەرەك.

ەۋروپالاندىرۋ مەن سەكۋلياريزاتسياعا، ياعني مەشىت مەنشىگىن مەملەكەتتەندىرۋ نەمەسە زايىرلانۋعا قايتپاستاي باعىت ۇستاۋ كۇشتى ىشكى قارسىلىققا تاپ بولدى. ەلدە كەمالدىڭ باتىسشىل ۇكىمەتىن قۇلاتىپ، ءداستۇرلى مۇسىلماندىق تارتىپكە قايتا ورالۋدى ماقسات تۇتقان بىرنەشە ءىرى بۇلىكتەر كوتەرىلدى.

وسىنىڭ ءبارى تۇرىك ليدەرىن بەدەلگە سالىپ، بەلدەن باسۋعا، ءوز رەفورمالارىن جۇرگىزۋدە ەڭ الدىمەن وزىنە شىن بەرىلگەن ارمياعا ارقا سۇيەۋگە ءماجبۇر ەتتى.

1920-جىلدىڭ ساۋىرىندە سايلاۋ ناتيجەسى بويىنشا انكارادا جاڭا پارلامەنت (مەدجليس) - تۇركيانىڭ ۇلى ۇلتتىق جينالىسى ءوز جۇمىسىن باستادى. جينالىس م. كەمالدى ءتوراعا ەتىپ سايلادى.

سول جىلعى قىركۇيەكتە، سوعىس قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان كەزدە م. كەمال ۇلى ۇلتتىق جينالىستىڭ قاراۋىنا «ساياسي، ەكونوميكالىق، اكىمشىلىك جانە اسكەري ماسەلەلەردى قامتيتىن باسقارۋدى جۇزەگە اسىرۋ باعدارلاماسىن» ۇسىندى. العاش رەت «تۇرىك مەملەكەتى» دەگەن ۇعىم ەنگىزىلدى. ءسويتىپ، وسمان يمپەرياسىنان اتى دا، زاتى دا بولەك جاڭا گەوساياسي سۋبەكتىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى زاڭدى تۇرعىدان بەكىتىلدى.

تۇرىك مەملەكەتى رەسپۋبليكا دەپ جاريالاندى. مەدجليس دەپۋتاتتار اراسىنان سايلايتىن پرەزيدەنت قىزمەتى ەنگىزىلدى. رەسپۋبليكانىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولىپ م. كەمال سايلاندى، ول كەيىن بۇل قىزمەتكە 1927, 1931 جانە 1935-جىلداردا قايتا سايلاندى.

1924-جىلى مەدجليس قابىلداعان نەگىزگى زاڭ بويىنشا ەلدىڭ بارلىق ازاماتتارى تۇرىكتەر دەپ جاريالاندى.

كەمال ءوزىنىڭ پارلامەنتتىك توبىن حالىقتىق- رەسپۋبليكالىق پارتياعا (ح ر پ) اينالدىراتىنىن جاريا ەتتى. جاڭا قۇرىلعان پارتيا پارلامەنتتىڭ جاڭا قۇرامىنىڭ سايلاۋىندا جەڭىسكە جەتتى. ونىڭ ساردار ءتوراعاسى بولىپ مۇستافا كەمال سايلاندى. م. كەمال حرپ- عا جاريالى وپپوزيتسيانى ءوز سەرىكتەستەرىنىڭ قاتارىنان قۇرۋعا ەكى رەت ارەكەت جاسادى، ونىڭ ەكەۋى دە ءساتسىز اياقتالدى: وپپوزيتسيالىق پارتيا، كادىمگى ءبىر ماگنيت سياقتى، كەمالشىلار اراسىنداعى كەراۋىزداردى عانا ەمەس، جاڭا رەجىمنىڭ بىتىسپەس قارسىلاستارىن - بيلىككە قارسى قولىنا قارۋ الىپ شىعۋدان تايىنبايتىنداردى دا وزىنە تارتا بەرەتىن بولدى.

جاڭا ۇردىستەردى جۇرتشىلىقتىڭ قابىل الۋىن جەڭىلدەتكەن ماڭىزدى جاعداياتتاردىڭ ءبىرى بيلىك ءداستۇرىنىڭ ساباقتاستىعى بولعانىن اتاپ ايتۋ كەرەك. وسمان داۋىرىندەگى مەملەكەت ۇيىمداستىرۋدىڭ نەگىزگى قاعيداتتارىنان باس تارتا وتىرىپ، كەمالشىلار دارا بيلىك فەنومەنىن ساقتاپ قالدى، ونى ءتىپتى كۇشەيتە ءتۇستى.

تۇركياداعى دەموكراتيانىڭ ورنىعۋى - دامۋ دەڭگەيى جانە ساياسي مادەنيەت داستۇرلەرى جاعىنان ءارقيلى مەملەكەتتەردىڭ امبەباپ دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا قول جەتكىزۋىنىڭ قاندايلىق سان ءتۇرلى بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىنىڭ جارقىن مىسالى.

اتاتۇرىك ەۋروپاعا اشىلار ءوز تەرەزەسىن ەلدە باتىستىق زايىرلى مۇراتتاردى جاپادان جالعىز ءجۇرىپ دەۋگە بولاتىنداي جاعدايدا زورلاپ شىعاردى. ونىڭ دىنگە قارسى جاساعان جاڭارىستارى ايانباس قارسىلىققا ۇشىرادى، بۇل باعىتپەن كەلىسپەيتىندەر جازالاۋدان قورىققاننان عانا ىشتەن تىندى. سول جىلداردا تۇرىك حالقىنا ءوز تاعدىرىن ءوزى شەشۋ قۇقى بەرىلگەن بولسا، كوپشىلىك داۋىسپەن تۇركيا كلاسسيكالىق تۇرپاتتاعى مۇسىلمان ەلى كۇيىندە قالار ەدى دەگەن دە پىكىر بار.

1920-جىلداردىڭ باسىندا بۇرىن دا ەشقاشان ونشا كۇشەيىپ كورمەگەن تۇرىك ەكونوميكاسى تولىق قيراۋعا جاقىن جاعدايدا ەدى. وسمان يمپەرياسى ۇزاق ۋاقىت بويى باتىس ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق جارتىلاي وتارى، شيكىزاتتىق شىلاۋى بولىپ كەلدى. مەملەكەتتىڭ بەلدى اسكەري جانە اكىمشىلىك كۇشى سانالاتىن تۇرىكتەردىڭ ءوزى ساۋدادا جانە وندىرىستە يمپەريانىڭ وزگە ەتنوستارىنا اقىسىن جىبەرىپ جاتاتىن.

ەتنوستىق تۇرعىدان العاندا وسمان ەكونوميكاسىندا ارمياندار مەن گرەكتەردىڭ ىقپالى باسىم ەدى: 1913-1915-جىلدارداعى ونەركاسىپ ورىندارىنىڭ ساناعى بويىنشا ونەركاسىپ كاپيتالىنىڭ 50 پايىزى گرەكتەرگە، 20 پايىزى - ارمياندارعا، 5 پايىزى - يەۆرەيلەرگە، 10 پايىزى - شەتەلدىكتەرگە تيەسىلى بولاتىن. تۇتاستاي العاندا، ەتنوستىق تۇرىكتەر يمپورت جانە ەكسپورت وپەراتسيالارىمەن، كوتەرمە جانە بولشەك ساۋدامەن شۇعىلداناتىنداردىڭ اراسىندا تەك 5-10 پايىزدى قۇرايتىن.

مەملەكەت ونەركاسىپتىك تۇرعىدان دامىعان ەلدەرگە قاراپ قورىناتىن مىنەزدەن قۇتىلۋ ءۇشىن كوپ جۇمىس جۇرگىزدى. شەتەلدىك تاجىريبەنىڭ بارىنە باس يە بەرەتىن ادەتتىڭ ورنىنا «ءبىز ءتىپتى باتىستىق جۇمىسشىلاردان، كاسىپكەرلەردەن، بانكيرلەردەن، عالىمداردان دا ارتىق جۇمىس ىستەي الامىز» دەگەن جاڭا ۇران كەلدى. ءوز كۇشىنە دەگەن سەنىمدى ۇكىلەپ ۇستاۋدىڭ ارقاسىندا تۇرىكتەر وزدەرىنىڭ مۇمكىندىكتەرىنە كوز جەتكىزىپ قانا قويعان جوق، ەندى ولار وسى زامانعى تەحنولوگيالاردى ءساتتى يگەرە الاتىن، نارىقتىق قاتىناستارعا كىرىگە الاتىن بولدى.

ۇلتتىق ەكونوميكانى رەفورمالاۋدىڭ باستى قاعيداتى رەتىندە كەمال ەتاتيزم يدەياسىن ۇسىندى. ەتاتيزم قاعيداتى تەك مەملەكەتتىك رەتتەۋگە جانە ارالاس ەكونوميكا قۇرۋعا عانا تىرەلگەن جوق. كەمال ۇكىمەتى رەسمي تۇردە ازاماتتاردىڭ جانە ولاردىڭ قاۋىمداستىقتارىنىڭ جەكەمەنشىكتىك كاسىپكەرلىگىن جانداندىرۋعا شاقىردى.

الايدا كاسىپكەرلەر ساۋداعا، ءۇي قۇرىلىسىنا، الىپساتارلىققا سۇعىنا كىرىسىپ، تەك تەز ارادا بايىپ قالۋدى كوزدەدى، ۇلتتىق مۇددەنى، ونەركاسىپتى دامىتۋدى ويلارىنا دا العان جوق. سوندىقتان دا كەمال ونەركاسىپ پەن كولىكتىڭ ەلەۋلى سەكتورلارىنا مەملەكەتتىك مەنشىك ورناتتى.

ەكىنشى جاعىنان، ۇكىمەت شەتەلدىك ينۆەستورلارعا بازارلاردى اشىپ بەردى. شەتەل ينۆەستيتسيالارىن تارتۋمەن قاتار كەمالشىلار ۇكىمەتى شەتەلدىك كونتسەسسيالاردى جويۋعا كىرىستى. ولاردىڭ ءبىر بولىگى جويىلدى، ءبىر بولىگى ساتىپ الىندى.

ۇكىمەتتىڭ جەرگىلىكتى توقىما ونەركاسىبىن قولداۋىنىڭ قىزىق ءبىر ءتۇرى 1925-جىلعى جەلتوقساندا قابىلدانعان زاڭعا سايكەس جۇزەگە اسىرىلدى. مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر وتاندىق ءوندىرىس ماتاسىنان تىگىلگەن كيىم كيۋگە مىندەتتى بولدى، ءتىپتى ول ماتا شەتەلدىكىنەن 10 پايىزعا قىمباتقا تۇسسە دە سولاي ەتۋگە ءتيىس. باعانىڭ ايىرماشىلىعى مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن مۋنيتسيپاليتەتتەر ەسەبىنەن جابىلدى.

1929-1939 -جىلدارداعى كەرەمەت كۇيزەلىس تۇرىك ەكسپورتىن قىسقارتىپ، ۇلتتىق ەكونوميكاعا زاردابىن تيگىزدى. تۇرىك ليراسى قۇلدىراپ كەتكەن 1929-جىلعى كۇزدە ۇكىمەت شەتەلدىك ازاماتتاردىڭ

قاتىسۋىمەن جاسالاتىن مامىلەلەرگە قاتاڭ باقىلاۋ ورناتتى. يندۋستريالاندىرۋدى جەدەلدەتۋ ءۇشىن مەملەكەت زاۋىتتار، شاحتالار مەن ەلەكتر ستانتسيالارىن سالدى.

1930-جىلداردىڭ ورتا شەنىنە قاراي تۇركيا بانكتەردىڭ كاپيتالىن پايدالانا وتىرىپ، ءوندىرۋشى ونەركاسىپتى دامىتا باستادى، فابريكالار سالۋعا كىرىستى. مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق ومىرگە بەلسەندى ارالاسۋ باعىتى 1980-جىلدارعا دەيىن جالعاسىپ كەلدى، ونان كەيىن ت. وزالدىڭ ۇكىمەتى مەملەكەت مەنشىگىنەن الۋ جانە جەكە باستاماشىلىقتى قولداۋ ساياساتىنا اۋىستى.

جالپى، ەكونوميكاداعى ەتاتيزم ساياساتىنىڭ تۇركياعا بەرگەنى كوپ. ەلدىڭ ونەركاسىپتىك دامۋىنىڭ نەگىزى قالاندى، تەك 1933-1939-جىلداردىڭ ارالىعىندا شەكتەلىمدى ونەركاسىپ ءونىمىنىڭ قۇنى ءۇش ەسە ارتتى. 1930-جىلداردا تۇركيا الەمدە ونەركاسىپ دامۋىنىڭ قارقىنى بويىنشا ءۇشىنشى ورىن الىپ تۇردى. اتاتۇرىك بيلىك قۇرعان كەزدەگى تۇركيانىڭ ەكونوميكالىق دامۋى ءابسوليۋتتى سان كورسەتكىشىن باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا دا ەرەكشە بولدى.

تۇرىك ەلىنىڭ قوعامدىق جانە پاراساتتىق- رۋحاني ءومىرىنىڭ بارلىق پىشىندەرى وزگەردى. ءتىپتى بۇگىنگى كۇننىڭ بيىگىنەن قاراعاندا دا باستامالاردىڭ باتىلدىعى مەن رەفورمالاردىڭ قاندايلىق شەشىمدىلىكپەن جۇزەگە اسىرىلعاندىعى قايران قالدىرادى. «ءبىز وركەنيەت جولىنا تۇسەمىز، سوعان جەتەمىز... كەيىندەپ جۇرەتىندەر وركەنيەتتىڭ بۋىرقانعان تولقىنىنا كومىلىپ قالادى... وركەنيەت دەگەن وتە قۋاتتى جالىن، ونى ەلەمەيتىندەر سول وتقا كۇيىپ، ءۇيىتىلىپ كەتەدى...». اتاتۇرىكتىڭ بۇل سوزدەرى وتپەلى قوعامدار ءۇشىن قازىر دە، ارادا سەكسەن جىل وتكەن كەزدە دە كوكەيكەستى. «وركەنيەت» دەگەندى «جاھاندانۋ» سوزىمەن الماستىرسا جەتىپ جاتىر.

تۇرىك قوعامىن جەدەل جاڭارتۋدىڭ كىلتى ونىڭ سەكۋلياريزاتسيالانۋى بولدى. تاريحي ولشەممەن قاراعاندا بولماشى مەرزىمنىڭ ىشىندە يسلام الەمىنىڭ كوشباسشىسى - ءىرى دەرجاۆا ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتتى، ال ونىڭ ورنىنا كەلگەن ەل حالقىنىڭ 90 پايىزدان استامى يسلامدى ۇستاناتىن الەمدەگى تۇڭعىش زايىرلى مەملەكەتكە اينالدى.

ەلدى زايىرلى مەملەكەتكە اينالدىرۋدىڭ جولىن تازارتا وتىرىپ، كەمالشىلار يسلامدىق ورتودوكسياعا اشىقتان اشىق قارسى شىقتى.

م. كەمال اتام زاماننان كەلە جاتقان شەيح- ۋل- يسلام - مەملەكەتتىڭ ءبىرىنشى ۇلەمى لاۋازىمىن جويىپ جىبەردى. شاريعات بويىنشا سوتتاۋعا تىيىم سالىندى. بارلىق ءدىني مەكەمەلەر مەملەكەتتىڭ قاتاڭ باقىلاۋىنا ءتۇستى. الايدا، لايتسيزمگە -زايىرلى رەفورمالارعا قارسىلىق كەمالشىلار كۇتكەننەن كۇشتىرەك بولىپ شىقتى. ءدىنباسىلار وزدەرى سونشالىقتى جەك كورەتىن رەجىممەن كۇرەسۋدىڭ كەز كەلگەن مۇمكىندىگىن پايدالاندى.

مىسالى، 1925-جىلعى كۇردتەر كوتەرىلىسىن «قۇدايسىز رەسپۋبليكانى» قۇلاتىپ، حاليفاتتى قالپىنا كەلتىرۋگە شاقىرعان ءدارۋىش شەيحتەرىنىڭ ءبىرى باستادى. كۇرەس كەي- كەيدە ءتىپتى اياۋسىز ءجۇردى. 1930-جىلى مۇسىلمان فاناتيكتەرى جاس وفيتسەر قۇبىلايدى ءولتىردى. ونى قورشاپ الىپ، جەرگە جىققان دا، «اللا اكبار!» دەپ ايقايلاپ تۇرىپ، باسىن توت باسقان ارامەن ەزگىلەپ كەسكەن، سول كەزدە جينالعان توبىر ادام ولتىرۋشىلەردى قولداپ، ايقايعا باسقان. سونان بەرى قۇبىلاي كەمالشىلدىقتىڭ «كيەلى ازاپكەرى» سىندى سانالىپ كەلەدى.

سەكۋلياريستىك رەفورمالار وتە ۇزاققا سوزىلدى ءارى اۋىر ءتيدى. الايدا، كەمال باستى ماقساتىنا ءبارىبىر قول جەتكىزدى. تۇركيا زايىرلى مەملەكەتكە اينالدى، ال يسلام بۇرىنعى ىقپالىنان ايىرىلدى.

ءدىندى مەملەكەتتەن ءبولىپ العاننان كەيىن كەڭ اۋقىمدى قۇقىقتىق رەفورما جۇرگىزىلدى. بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە ەلدە جاڭا زاڭنامالىق نەگىز جاسالدى. ول قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق قىرلارىن قامتىدى. بۇل ورايدا تۇرىكتىڭ ۇلتتىق قۇقىعىن قالىپتاستىرۋدىڭ ۇلگى- قالىبى رەتىندە دامىعان ەۋروپالىق ەلدەردىڭ زاڭنامالىق نورمالارى پايدالانىلدى. ۋنيۆەرسيتەت گازەتتەرىنىڭ بىرىندە سول جىلداردىڭ قۇقىقتىق كىرمەلىلىگىن ارقاۋ ەتكەن كۇلكىلى ماقالا شىققان.

«تۇرىك ازاماتى دەپ كىمدى ايتامىز؟» دەگەن سۇراققا ستۋدەنتتەر: «تۇرىك ازاماتى دەپ شۆەيتساريانىڭ ازاماتتىق قۇقىعى بويىنشا ۇيلەنەتىن، يتاليانىڭ قىلمىستىق كودەكسى بويىنشا سوتتالاتىن، گەرمانيانىڭ ءىس جۇرگىزۋ كودەكسى بويىنشا سوتتاساتىن، فرانتسيانىڭ اكىمشىلىك قۇقىعى بويىنشا باسقارىلاتىن، يسلامنىڭ قاعيدالارى بويىنشا جەرلەنەتىن ادامدى ايتامىز»، دەپ جاۋاپ بەرگەن.

جاڭا ازاماتتىق كودەكس قابىلدانعاننان كەيىن زايىرلى بيلىك ورىندارى ءداستۇرلى قوعامنىڭ ەڭ ءبىر كيەلى تۇسىنا - وتباسىلىق- ءدىني ومىرگە العاش رەت سۇعىنا كىردى. كوپ ايەل الۋعا تىيىم سالىندى، زاڭ ايەلگە ايىرىلىسۋ قۇقىن بەردى، نەكەنىڭ بۇزىلۋىن ەنگىزدى. تۇرىك ايەلدەرىنىڭ قۇقىقتارى ەر كىسىلەرمەن تەڭدەستىرىلدى. ولار رەسمي قىزمەتتەرگە تاعايىندالۋ مۇمكىندىگىن، داۋىس بەرۋ جانە پارلامەنتكە سايلانۋ قۇقىن الدى. مونوگاميا جانە گەندەرلىك تەڭدىك قاعيداتى تۇرىك قوعامىنىڭ رۋحىنا كوپ وزگەرىس اكەلدى.

تاريح ۇكىمەتتىڭ ءوز حالقىنىڭ ءتىلىن ءدال تۇركياداعىداي باتىلدىقپەن وزگەرتكەن باسقا مىسالىن كوپ بىلە قويمايدى. م. كەمال ءتىل رەفورماسىن جاڭا تۇركيا مەن تۇرىك ۇلتىن قۇرۋدىڭ ماڭىزدى بولىگى دەپ قارادى.

وسمان يمپەرياسىنىڭ شەك- شەڭبەرىندە تۇرىكتەر كوپتەگەن ەتنو- لينگۆيستيكالىق توپتاردىڭ ءبىرى ەدى. اراب ءتىلى ءدىن مەن ءدىن زاڭىنىڭ باستى ءتىلى بولاتىن. پارسى ءتىلى ونەردىڭ، ادەبيەت پەن ديپلوماتيانىڭ ءتىلى ەدى. اكىمشىلىك جانە اسكەري ەليتانىڭ ىسكەرلىك ءتىلى رەتىندە قولدانىلاتىن تۇرىك تىلىندە اراب- پارسى كىرمە سوزدەرى بىقىپ جۇرەتىن.

ءتىل ريەۆوليۋتسياسى رەسمي تۇردە 1928-جىلى باستالدى. كوپ ۇزاماي اراب ءالىپبيىن لاتىن الىپبيىنە اۋىستىرۋ جونىندە شەشىم قابىلداندى. ۇلتتىق جينالىستىڭ كوپتەگەن مۇشەلەرى جاڭا ارىپتەردى بەس جىلدىڭ ىشىندە بىرتە-بىرتە ەنگىزۋدى جاقتادى. الايدا كەمالدىڭ تىزەگە سالۋىمەن ءالىپبي رەفورماسى ءۇش ايدىڭ ىشىندە جۇزەگە اسىرىلدى! ۇلتتىق جينالىس تۇرىك ءالىپبيىن ەنگىزەتىن جانە 1929-جىلعى 1- قاڭتاردان باستاپ اراب ءالىپبيىن قولدانۋعا تىيىم سالاتىن زاڭ قابىلدادى.

رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى ەندى ەل مۇعالىمىنە اينالدى.

جاڭا ءالىپبي تۇرىك ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن تانىتۋعا الدەقايدا بەيىمدىرەك ەدى. جاڭا ۇرپاقتى اراب ارىپتەرىن ۇيرەنۋدەن قۇتقارا وتىرىپ، ءالىپبي

رەفورماسى ولاردى وتتوماندىق وتكەن كۇننەن، ونىڭ مادەنيەتى مەن قۇندىلىقتار جۇيەسىنەن جۇلىپ الۋعا ءتيىستى ەدى.

ءتىل اراب-پارسى كىرمە سوزدەرىنەن ءتۇبىرلى تۇردە تازارىپ، ولاردىڭ ورنىن تۇرىكشە بالامالارى الماستىردى.

وسى ماقساتپەن مۇستافا كەمال 1932-جىلى ءتىل قوعامىن قۇردى. قوعام تىلدەن الىنىپ تاستالاتىن جات سوزدەردىڭ ءتىزىمىن جاساپ، جاريالادى. زەرتتەۋشىلەر ولاردىڭ ورنىنا تۇرىك ديالەكتىلەرىنەن، وزگە تۇركى تىلدەرىنەن، كونە ماتىندەردەن بالامالى باسقا سوزدەر ىزدەستىردى. ساي كەلەتىندەي ەشتەڭە تابىلماعان جاعدايدا جاڭا سوزدەر ويلاپ تابىلىپ جاتتى.

ەكىنشى جاعىنان، ەۋروپالىق تىلدەردەن تەرميندەر تىلگە كەڭىنەن كىرىكتىرىلە باستادى. ءتىلدىڭ دەموكراتيالاندىرىلۋى تۇرىك قوعامىنداعى ءارتۇرلى الەۋمەتتىك توپتاردىڭ اراسىنداعى مادەني-لينگۆيستيكالىق ايىرىمدى جويدى جانە ۇلتتى ۇيىستىرۋعا سەپتىگىن تيگىزدى.

كەمالدىق جاڭارتۋدىڭ سيپاتتى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى تۇرىك قوعامى ءومىرىنىڭ بارلىق قىرلارىن باتىستاندىرۋعا ۇمتىلۋ بولدى. بۇل ۇمتىلىس سونداي-اق كيىم-كەشەكتى جانە ءجۇرىس-تۇرىس قالپىن وزگەرتۋدى، اتاتەك ەنگىزۋدى دە قامتىدى.

مۇستافا كەمال ءبىر سوزىندە بىلاي دەيدى: «دوستارىم! وركەنيەتتى حالىقارالىق كيىم ءبىزدىڭ ۇلتىمىزعا لايىقتى ءارى جاراسادى، ءبىز سولاي كيىنەتىن بولامىز. باتەڭكەنى نەمەسە كەبىستى دە، شالباردى، كويلەك پەن پەنجاكتى دا كيەتىن، گالستۋكتى دا تاعاتىن بولامىز. ارينە، مۇنىڭ ءبارى باسىمىزعا نە كيەتىنىمىزبەن بىتەدى عوي. باسىمىزعا كيەتىنىمىزدىڭ اتى - «شلياپا».

ءبىر سوزىندە م. كەمال پارانجىعا شۇيلىكتى. «ايەلدەردىڭ بەتىن جاۋىپ ۇستاۋ ادەتى ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدى كۇلكىگە ۇشىراتادى»، دەپ سانادى ول.

شەنەۋنىكتەردىڭ ءبارى «الەمنىڭ بارلىق ۇلتتارىنا بىردەي» كوستيۋم كيۋىن تالاپ ەتەتىن ارناۋلى دەكرەت تە شىعارىلدى. كەمالشىلاردىڭ بۇل ارەكەتتەرىنە بىربەتكەي يسلامنىڭ كوزقاراسى تيىسىنشە بولدى. ءال-ءازحار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى جانە مىسىردىڭ باس ءمۇفتيى سول كەزدە بىلاي دەپ جازدى: «مۇسىلمان ەمەستىڭ كيىمىن كيىپ، سوعان ۇقساۋعا تىرىسقان مۇسىلماننىڭ اقىر اياعىندا سونىڭ ءدىنىن قابىلداۋمەن، سول سياقتى ءجۇرىپ-تۇرۋمەن تىناتىنى بەلگىلى.

باسقانىڭ دىنىنە بەيىمدەلىپ، ءوز ءدىنىن جەك كورگەننەن شلياپا كيەتىندەردىڭ كاپىرگە جاتاتىنى سوندىقتان... باسقا حالىقتاردىڭ كيىمىن كيۋ ءۇشىن ءوزىڭنىڭ كيىمىڭنەن باس تارتۋ دەگەن جىندىنىڭ ءىسى ەمەس پە؟».

كەمالشىلاردىڭ وسمان داۋىرىنەن قول ءۇزۋىن كورسەتكەن العاشقى قادامداردىڭ ءبىرى مەملەكەت استاناسىن ىستامبۇلدان انكاراعا كوشىرۋ بولدى.

ول كەزدە ىستامبۇل دەسە الدىمەن ەسكە وسمان يمپەرياسى سارت ەتە قالاتىن. وسمانشىلدىق تۇرىكتەردىڭ ءوزىنىڭ مۇسىلمان ۋمماسىنا - سۇلتان-ءحاليفتىڭ بارشا بيلىگىن مويىندايتىن ونداعان ميلليون مۇسىلماندار قاۋىمىنا ءسىڭىپ كەتۋىن جوققا شىعارمايتىن. انادولى ريەۆوليۋتسياسى كەزەڭىندە ىستامبۇلدا ءوز حالقىنا ءوزى سوعىس جاريالاپ، ۇلتتىق مۇددەنى ساتىپ كەتكەن سۇلتان ۇكىمەتى تۇرعان بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە ىستامبۇلدىڭ كوسموپوليتتىك سيپاتى بار: ءالى كۇنگە دەيىن قالا حالقىنىڭ ەداۋىر بولىگىن گرەكتەر، يەۆرەيلەر، ارمياندار قۇرايدى.

ول كەزدە ىستامبۇلدا كومپرادورلىق بۋرجۋازيانىڭ ۇستانىمى مىقتى ەدى. 1920-جىلدارعا دەيىن تەكتى دە باي تۇرىكتەر وزدەرىن وسماندار دەگەندى ۇناتاتىن، تۇرىكتەر دەپ ولار انادولى دالاسىنىڭ شارۋالارىن اتايتىن.

انكارانى جاس تۇرىك مەملەكەتىنىڭ جاڭا ساياسي ورتالىعى رەتىندە تاڭداپ الۋ ءاۋ باستان-اق ونى قاۋساپ قالعان وسمان يمپەرياسىنىڭ استاناسىنا ادەيى قارسى قويۋدىڭ كورىنىسى ەدى. ەلدىڭ گەوگرافيالىق ورتالىعىنا جاقىندىعى دا انكارانى باسقا قالالاردان بولەكتەتىپ تۇراتىن.

قالانىڭ داڭقتى تاريحى بار، داۋىرلەگەن كەزدەرى دە بولعان. الايدا، كەمال ريەۆوليۋتسياسى باستالاردا انكارا حالقىنىڭ سانى 30 مىڭنان دا كەم، شەتكەرى جاتقان شاعىن قالاشىق ەدى. «تايمس» گازەتى 1923-جىلى بىلايشا كەلەمەجدەپ جازدى: «ەڭ ءبىر وزگەنىڭ ءبارى ومىرە قاپسىن دەيتىن تۇرىكتەردىڭ وزدەرى استاناداعى ءومىردىڭ ىڭعايسىزدىعىن مويىندايدى، سىعىرايىپ تۇرعان ونشاقتى ەلەكتر شامدارى قوعامدىق جارىق بەرۋ دەپ سانالادى، ۇيلەردە كراننان اعىپ تۇرعان سۋ اتىمەن دەرلىك جوق، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى دەلىنەتىن كىشكەنتاي ۇيشىكتىڭ جانىنداعى تەمىر شارباققا ەسەك نەمەسە جىلقى بايلاۋلى تۇرادى، اقابا سۋ كوشەنىڭ ورتاسىمەن اشىق اعىپ جاتادى، وسى زامانعى ناقىشتى ونەر انيستەن جاسالعان جامان اراق - راكا ىشۋمەن جانە ۇرمەلى وركەستردىڭ ويىنىمەن بىتەدى، پارلامەنت ءماجىلىس قۇراتىن ءۇي كريكەت وينايتىن ۇيدەن ۇلكەن ەمەس».

ول كەزدەگى انكارا ديپلوماتيالىق وكىلدىكتەر ءۇشىن لايىقتى ءۇي دە تاۋىپ بەرە المايتىن. ولار استانادا بارىنشا از بولىپ، ىستامبۇلعا تەزىرەك تايىپ تۇرۋ ءۇشىن ستانسا باسىنداعى ۇيىقتايتىن ۆاگونداردى جالعا الۋدى ءجون كورەتىن.

استانا مارتەبەسى ءبارىن دە وزگەرتتى. انكارا اتىمەن باسقا قالاعا اينالدى. استانا حالقىنىڭ ءوسۋى نازار اۋدارارلىق - 1920-جىلى انكارا حالقى 30 مىڭنان اسپايتىن؛ 1927 -جىلى - حالىق سانى 75 مىڭعا؛ 1940-جىلى - 155 مىڭعا؛ 1950-جىلى - 286 مىڭعا؛ 1960-جىلى - 646 مىڭعا؛ 1985-جىلى - 2,2 ميلليونعا جەتتى.

1935-جىلدىڭ 1- قاڭتارىنان اتاتەك ەنگىزىلدى. تۇرىكتەردىڭ كوپشىلىگى وزدەرىنىڭ اتاتەكتەرىن وزدەرى ويلاپ تاۋىپ الدى. قاراپايىم حالىق ونشا باس قاتىرىپ جاتپاي، اتاتەگىن كاسىبىنە، تۇرعان جەرىنە، تۋعان جەرىنە قاراتىپ شىعارا بەردى. العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ مۇستافا كەمالدىڭ ءوزى دە اتاتەك الدى. ۇلى ۇلتتىق جينالىس وعان اتاتۇرىك دەگەن اتاتەك بەردى. وسى زامانعى تۇركيا تاريحىندا بۇل اتاتەككە ەڭ لايىقتى ادام مۇستافا كەمال ەكەندىگىن مويىنداۋ كەرەك.

اتاتۇرىك تۇلعاسىنىڭ اۋقىمدىلىعى ەلدى وزگەرتىپ جىبەرگەن جاڭارىستاردىڭ اۋقىمىنا ساي. ونىڭ بۇكىل ءومىرى قاراعايعا قارسى بىتكەن بۇتاقتاي.

اتاتۇرىك - جەڭىلىس بىلمەگەن قولباسشى، قاتال جاۋىنگەر، دانا ساياساتكەر، عاجايىپ ۇيىمداستىرۋشى، باتىل رەفورماتور، پاتريوت، ۇلتقا اكە بولعان ۇستاز. ءاربىر ءىرى تاريحي قايراتكەر سياقتى، ونىڭ دا ءبىتىمى بولەك. ول ساياسي تۇرعىدان سىپايى ۇعىم- تۇسىنىكتەردىڭ قاساڭ قالىپتى شەك- شەڭبەرىنە سىيمايتىن، كادۋىلگى كىسى كەيپىنە كەلمەيتىندەي تىم ۇلى ادام ەدى.

تالاي تۇستا ونى زامانداستارى تۇسىنگەن جوق. جاۋلارى ونى عايباتتاپ جاتتى. ءقازىردىڭ وزىندە، تالاي ۋاقىت وتكەننەن كەيىن تالايلار ونى بەدەلگە سالىپ، بەلدەن باستى، دەموكراتيالىق قاعيداتتاردى بۇزدى دەپ جازعىرادى.

سولاي دەۋشىلەر ونىڭ ساياسي ەرىك- كۇشىنىڭ ارقاسىندا عانا ارتتا قالعان ەلدى ەركىندىك پەن دەموكراتيا جولىنا بۇرۋدىڭ مۇمكىندىگى تۋعانىن ەستەن شىعارىپ الا بەرەدى. ونىڭ شەشىمدەرىنىڭ قۋاتتىلىعىنىڭ ارقاسىندا عانا ەكونوميكالىق ورلەۋگە قول جەتكەنىن ۇمىتا بەرەدى. ونىڭ ايتۋى بويىنشا ورتالىق بيلىكتىڭ قۋاتتى كۇش-جىگەر جۇمساۋىمەن عانا ءداستۇرلى سانا مەن قوعامدىق قۇرىلىستى وزگەرتۋدىڭ ءساتى تۇسكەنىن قاپەردەن تىس قالدىرا بەرەدى. تاريحتى جورامالمەن جالعاستىرا بەرەدى. جاعداياتتى ەسكەرە بەرمەيدى. فاكتىلەردى بايقاي بەرمەيدى.

ونىڭ ءوزى دە تاريحتىڭ ءبىر بولىگىنە، اڭىزدىڭ ءبىر بولىگىنە اينالعان.

تۇرىك رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى مۇستافا كەمال (1881-1938-جىلدار) 1881 -جىلعى 19 مامىردا سول كەزدە وسمان يمپەرياسىنا قاراعان ماكەدونيا اۋماعىنداعى سالونيكيدە تۋعان. ونىڭ اكەسى كەيىننەن اعاش ماتەريالدارىن ساتۋعا كوشكەن ورتا دەڭگەيلى كەدەن شەنەۋنىگى، اناسى شارۋا ايەلى ەدى. اكەسى ومىردەن ەرتە كەتىپ، بالالىق شاعىن اش-جالاڭاش وتكىزگەن مۇستافا كەمال كەيىن مەملەكەتتىك اسكەري مەكتەپكە تۇسكەن.

ورتا اسكەري ءبىلىمدى سالونيكيدە جانە موناستيردە (بيتولا) اسكەري ۋچيليشەدە العان. 1905 -جىلى ىستامبۇلداعى باس شتاب اكادەمياسىن ءبىتىرىپ، جوعارى اسكەري ءبىلىم الىپ شىققان. وقۋ جىلدارىندا مۇستافا ءوزىن قابىلەتتى ستۋدەنت رەتىندە تانىتادى. اسىرەسە ماتەماتيكا مەن ادەبيەتتەن، فرانتسۋزشانى يگەرۋدەن ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. ونىڭ ەسىمىنە كەمال («كەمەل») دەگەن اتاۋ سول كەزدە قوسىلعان.

وقۋ كەزىندە مۇستافا جانە ونىڭ دوستارى ريەۆوليۋتسيالىق يدەيالاردى ۇستاناتىن قۇپيا «ۆاتان» («وتان») قوعامىنىڭ نەگىزىن قالايدى. م. كەمال اسكەري ادامنىڭ بيىك مانسابىنا تەز- اق جەتكەن. ول - 1911-1912-جىلدارداعى يتاليان-تۇرىك سوعىسىنىڭ، 1913-جىلعى ەكىنشى بالقان سوعىسىنىڭ جانە 1914-1918-جىلدارداعى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قاتىسۋشىسى.

ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بۇرق ەتە قالعان كەزدە م. كەمال ءوزى شايقاسقان مايدانداردىڭ بارىندە دە سەنىپ تاپسىرىلعان اسكەرلەرگە شەبەر باسشىلىق ەتە ءبىلدى. 1915-جىلدىڭ ساۋىرىنەن ول گالليپولي تۇبەگىندە بريتان قولىن جارتى ايدان استام ۋاقىت بويى ۇستاپ تۇردى، سول شايقاستان كەيىن «ىستامبۇلدىڭ قۇتقارۋشىسى» دەگەن اتقا يە بولدى.

بۇل تۇرىك اسكەرىنىڭ ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى سيرەك جەڭىسىنىڭ بىرەۋى ەدى. جاۋىنگەرلەردى جەڭىسكە جىگەرلەندىرگەن: «مەن سەندەرگە شابۋىلعا شىعىڭدار دەپ بۇيىرمايمىن، مەن سەندەرگە شايقاستا جان تاپسىرىڭدار دەپ بۇيىرامىن!» دەگەن اتاقتى ءسوزىن ول ءدال سول جەردە ايتقان.

وسمان ارمياسىنىڭ انتانتا اسكەرلەرىن شايقاستا جەڭگەن جالعىز گەنەرالى م. كەمال دەسە دە بولادى: 1916-جىلى ول باسقارعان كوماندوۆانيە ورىس اسكەرلەرىنىڭ ەرزۋرۋم تۇبىندەگى شابۋىلىن تويتارعان. ساكاريا وزەنى بويىنداعى جەڭىستەن (1921-جىلدىڭ 23- تامىزى مەن 13- قىركۇيەگىنىڭ اراسى) كەيىن م. كەمال ۇلتتىق باتىرعا اينالدى. ۇلى ۇلتتىق جينالىس وعان مارشال اتاعىنا قوسا قۇرمەتتى «عازي» (جەڭىمپاز) لاۋازىمىن بەردى.

1922-جىلدىڭ تامىزىندا تۇرىك اسكەرلەرى بارلىق مايداندا شابۋىلعا شىقتى. باسقىنشىلار تۋعان جەردەن قۋىلدى. بەيبىت ءبىتىم شارتى جاسالدى. تۇرىك رەسپۋبليكاسى قۇرىلدى.

1923-جىلدان بەرى ول - تۇرىك رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى. كەيىننەن ول قىزمەتكە بىرنەشە رەت قايتا سايلاندى.

1938-جىلى 10- قاراشادا كوز جۇمدى. 1938-جىلعى 26- جەلتوقساندا تۇركيانىڭ ۇلى ۇلتتىق جينالىسى اتاتۇرىككە قايتىس بولعاننان كەيىن «مەملەكەتتىڭ ماڭگىلىك باسشىسى» اتاعىن بەردى.

كەمالدىڭ رەسمي ءومىربايانىنىڭ ۇزىن-ىرعاسى وسى. ونىڭ سىرتىندا كوزى تىرىسىندە-اق ول جايىندا اڭىزدار قالىپتاسا باستاعان. وسىناۋ دارا تۇلعانىڭ بولەك ءبىتىمىن جانە ول قاتىسىپ، ول ۇيىمداستىرعان وقيعالاردىڭ وقشاۋلىعىن ەسكەرە كەلگەندە بۇعان تاڭدانۋدىڭ دا ءجونى جوق.

ونىڭ ءومىرى مەن بەينەسى قانداي دا ءبىر ميفولوگيالىق ارحەتيپتىڭ اياسىنا سىيعانداي. ول ۇلتتىڭ ازات ەتۋشىسى، قۇتقارۋشىسى، جاۋىنگەرى، مەملەكەتتىڭ ۇيىستىرۋشىسى، دانا ءامىرشى، نۇرلى بولاشاق جولىنداعى كۇرەسكەر، تۇرىكتەردىڭ اتاسى بولدى.

پۇتقا باس ۇرعانداي قاستەرلەنىپ كەلگەن نەشە ءتۇرلى تۇلعالارعا تابىنۋدىڭ تاس-تالقانى شىققانىن كورگەن وسى زامانعى سكەپتيك بايقاۋشىعا تۇرىك كوشباسشىسىنىڭ كيەلىلەندىرىلگەن كەيپى اڭىزعا الدانعىش سانانىڭ كەزەكتى ءبىر سارقىنشاعىنداي سەزىلۋى مۇمكىن. جوعارىدا ايتىلعان اتاقتاردىڭ ءبارىن ول ميىعىنان كۇلە تۇرىپ تىڭدايدى.

ونىسى قاتە. نەگە دەسەڭىز، بۇل جاعداي - كلاسسيكالىق ميفولوگيا پاراديگماسىنىڭ سۇلباسى ناقتى ادامنىڭ شىن اتقارعان ىستەرىنىڭ ۇزىن- ىرعاسىمەن سايكەس كەلەتىن اسا سيرەك جاعداي.

ول ادامدارعا زاڭدار مەن قوعامدىق قۇرىلىم ءتارتىبىن اپەردى. وتباسىلىق قارىم-قاتىناس جۇيەسىن، كيىم- كەشەكتەگى ىنتىزارلىق پەن ءجۇرىس- تۇرىس قالپىن وزگەرتتى. ول ەلگە جازۋ الىپ كەلدى، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە جاڭا ءتىل الىپ كەلدى. ول ەلدىڭ ورتاسىنا تۇرىك عارىشىنىڭ جاڭا كيەلى ورتالىعىن - رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىلىكتىڭ بەينەسى بولىپ تابىلاتىن جاڭا استانانى ورناتتى.

اتاتۇرىك ۇلى ادام ەدى، سونىمەن بىرگە ول ادامعا ءتان نارسەنىڭ ءبارى دە ءتان پەندە دە بولاتىن. بارلىق بولەك ءبىتىمدى تۇلعالار سياقتى، اتاتۇرىكتىڭ ارتىقشىلىقتارى دا، كەمشىلىكتەرى دە بادىرايىپ كورىنەتىن، سونىسىمەن دە ونىڭ اتىن اڭىزعا اينالدىرۋعا قىزمەت ەتەتىن.

العىر اقىلدى، ءازىل سوزگە ۇستا بولعاندىقتان دا، تالاي تۇستا ءسوزدىڭ وتىنا ءوزى ماي قۇيىپ تۇراتىن. ىلگەرىشىل وفيتسەرلەردىڭ كوبى سياقتى، كەمال كۇشتى ىشىمدىكتەردى دۇرىسىراق كورەتىن، وسى ارقىلى دا ءداستۇرلى ءمورالدىڭ قاساڭ قاعيدالارىنا جانى قاستىعىن جانە ءبىر بايقاتىپ قوياتىن.

فرانسۋزدىڭ ءبىر جۋرناليسى تۇركيانى جالعىز ماسكۇنەم، جالعىز ساڭىراۋ (پرەمەر- ءمينيستردى ايتقانى) جانە ءۇش ءجۇز كەرەڭ- مىلقاۋ (ياعني، پارلامەنت) باسقارادى دەپ جازعاندا اتاتۇرىك بىلاي دەگەن: «ول ادام قاتەلەسەدى، تۇركيانى جالعىز عانا ماسكۇنەم باسقارادى».

كەمالدى پەتر I مەن ءجيى سالىستىرىپ جاتادى. اڭىزعا اينالعان ورىس پاتشاسى سياقتى، مۇستافا كەمال دا جاڭا ءجون-جوسىقتاردى ەنگىزگەندە ءدايىم ءوزى جەكە ۇلگى كورسەتىپ وتىرعان. سول جىلدارداعى فوتوگرافيالارعا جانە زامانداستارىنىڭ ەستەلىكتەرىنە قاراعاندا، كەمالدىڭ وتە كەربەز ەكەندىگى، تالعاممەن كيىنگەنى كورىنىپ-اق تۇر. ونىڭ ايەلدەردىڭ كوز قۇرتى بولعاندىعى، جاقسى داستارحان مەن كوڭىل كوتەرەتىن جوندەمدى جەر دەسە جانىپ تۇسەتىندىگى جايىندا جايىلعان تالاي اڭگىمە بار.

رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى جىلدىعىندا-اق ول ءبي كەشىن ۇيىمداستىرادى. جينالعان ەر ازاماتتاردىڭ كوپشىلىگى وفيتسەرلەر ەدى. مەملەكەت باسشىسى ولاردىڭ بيكەشتەردى بيگە شاقىرۋعا باتا الماي تۇرعانىن بايقايدى. ايەلدەر بولسا ۇيالشاقتاپ، بيلەۋدەن باس تارتىپ جاتادى.

سوندا ول وركەستردى توقتاتادى دا، داۋسىن كوتەرە شىعارىپ بىلاي دەيدى: «دوستارىم، مىنا الەمدە تۇرىك وفيتسەرىمەن بيلەۋدەن باس تارتا الاتىن تىم بولماسا ءبىر ايەل تابىلادى دەگەنگە مەن سەنبەيمىن! ال ەندى - كەتتىك، بيكەشتەردى بيگە شاقىرىڭىزدار!». سولاي دەيدى دە ءوزىنىڭ بيكەشىن ورتاعا شىعارىپ، ءۇيىرىپ الا جونەلەدى.

اتاتۇرىكتىڭ كەز كەلگەن ارەكەتى ونىڭ ءوز باسىنىڭ ىنتىزارلىعىنىڭ كورىنىسى عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن ءومىرىنىڭ باستى مۇراتىنان اينىماستىعىنىڭ ايعاعى. تۇرمىستا دا، وزىمەن- ءوزى وڭاشادا دا ول بۇكىل ەل بىلەتىندەي رەفورماتور كۇيىندە قالعان. ونىڭ باۋىرعا باسقان سەگىز بالاسى - جەتى قىزى مەن ۇلى بولعان. قىزداردىڭ ءبىرى - سابيحا گەكچەن تۇرىكتىڭ تۇڭعىش ۇشقىش ايەلى. مۇنداي مىسالداردى اتاتۇرىكتىڭ ومىرىنەن كوپتەپ كەلتىرە الامىز.

مۇستافا كەمالدىڭ يدەيالارى مەن قاعيداتتارى، ونىڭ رەفورمالارى بۇگىنگى تۇركيانىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك ءومىرىن وزگەرتتى. كەمالشىلىق قاعيداتتارى تۇرىك قوعامىن جەدەل جاڭعىرتۋدا باستى باعىت- باعدار بولدى. بۇگىنگى تۇركيا وتكەن عاسىردىڭ باسىندا كۇلدەن كوتەرىلگەن فەنيكس قۇستاي بولىپ تۇرعان احۋالدان اتىمەن بولەك ەل.

وسىدان ءبىراز ۋاقىت قانا بۇرىن قۇرلىقتاعى ەڭ ارتتا قالعان ەلدىڭ قارقىندى ەكونوميكالىق دامۋى قۇرمەتپەن قاراتپاي قويمايدى. ۇلتتىق پسيحولوگياداعى وزگەرىستەر قايران قالدىرارلىقتاي. مادەنيەت پەن سپورتتاعى، ساۋدا مەن قۇرىلىستاعى، حالىقارالىق ساياسات پەن قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنداعى جەتىستىكتەر ءتانتى ەتكىزەدى. بۇگىنگى تۇركيا تولىق قۇقىقپەن ەكونوميكالىق جاعىنان دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋدا، ەۋروپا دوستاستىعىنا ودان ءارى كىرىگە تۇسۋگە دايىندالۋدا جانە كەۋدەشىل ۇمىتپەن بولاشاققا كوز تاستاۋدا.

وسىنىڭ ءبارىنىڭ باستاۋشىسى ءبىر ادام - مۇستافا كەمال اتاتۇرىك. بارشا تۇرىكتەردىڭ اتاسى.

اۆتورى: ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ. (2015 - جىل )