شىڭعىس حاننىڭ شىعىس قازاقستاندا جەرلەنگەنى راس پا؟
شىڭعىس حان 1227 -جىلى قايتىس بولدى، سودان بەرى 788 جىل ءوتتى. الايدا، وسىنشاما ۋاقىتتان بەرى شىڭعىس حاننىڭ سوڭعى تۇراعى قايدا ەكەنىن، تابىتى قايدا جاتقانىن ەشكىم بىلمەيدى، بىزگە بەلگىسىز جۇمباق كۇيىندە قالىپ وتىر.
سوندىقتان مەن وزىمە بەلگىلى مالىمەتتى جاسىرىن ۇستاماي، وقىرمانداردىڭ، عىلىمي- زەرتتەۋ مەكەمەلەرىنىڭ نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىم.
بىزگە جەتكەن مالىمەتتەر بويىنشا ХІІ عاسىردا ەسۋگەي ءباھادۇردىڭ بالاسى تەمۋچين (1155-1227) بيلىك ەتكەن ءىرى كوشپەلى مەملەكەت قۇرىلدى. شىڭعىس حان 1219-1224 -جىلدار ارالىعىندا بۇكىل ورتا ازيانى، قازىرگى قازاقستاننىڭ ورتالىق، وڭتۇستىك ايماقتارىن باعىندىردى.
كىشى ۇلى تولە - موڭعوليانى، تۇراقتى ارمياسىن يەلەندى. ۇگەدەيگە - موڭعوليانىڭ باتىس بولىگى، جوڭعاريا مەن شىعىس تۇركىستان ايماعى، شاعاتايعا - وڭتۇستىك التايدان ءامۋدارياعا دەيىنگى ايماق بەرىلدى.
جەبە مەن سۇبەدەي نوياندار باسقارعان 30 مىڭدىق اسكەر سولتۇستىك يراننان شىعىپ، 1220 -جىلى كاۆكازعا باسىپ كىردى. بۇل اسكەر ارميان، گرۋزين، الان، قىپشاق جانە ورىس اسكەرىن 1223 -جىلى قالقا وزەنىنىڭ بويىندا تالقانداپ، 1224 -جىلى شىعىس دەشتى قىپشاق دالاسى ارقىلى شىڭعىس حاننىڭ ەرتىس بويىنداعى ورداسىنا ورالدى. ال شىڭعىسحاننىڭ ەرتىس بويىنداعى ورداسى ناقتى قاي جەردە ەكەندىگى ايتىلماعان.
1954 -جىلى جازدا ۇلكەن اتام ءادۋ (اكەمنىڭ اعاسى) مەنى ەرتىپ زيراتقا باردى، قۇران وقىپ بولعان سوڭ مەنى جانىنا وتىرعىزىپ: «انا ۇيىلگەن تاستار موڭعول اسكەرىنىڭ حانى - شىڭعىستىڭ زيراتى، ال اينالاسىنداعى تاستار ونىڭ تىرىدەي اتىمەن جەرلەنگەن اسكەرىنىڭ زيراتى»، - دەدى. ءار اسكەر ءبىر-ءبىر تاس تاستاعان، سونشا كوپ اسكەر عوي. سول كەزدە ۇلكەن وبا 3-4 مەتر بيىك بولعان، ال اينالاسىنداعى زيراتتار 1,5 مەتر ەدى. بۇل تۋرالى ەشكىمگە ايتپا، ۋاقىتى بولعاندا ايتاسىڭ دەدى. مەن سول كەزدە 10 جاستا ەدىم. وسىدان بىلاي انا ورىس بالالارىن جولاتپا دەدى. كەيىندەۋ - جول جوندەيتىندەر وبادان تاستاردى تاسي باستايدى. اتام بارىپ ولارعا ايتقان بولۋ كەرەك، ودان كەيىن وبادان تاستاردى المايتىن بولدى. قازاقتاردىڭ زيراتى شىڭعىس حاننىڭ شاتىرى تۇرعان جەرى، ال انا جازىقتا ول اسكەرىن ۇيرەتكەن. سول شاتىر تۇرعان جەر قولدان جاسالعان، ءتورت بۇرىشتى توبە، ونىڭ وزەنگە قاراعان جاعى الاسالاۋ، سۋ الىپ، مال سۋارعان سياقتى، «ال شاتىر تۇرعان جەردەن ارى قاراي «ەشكى اسۋى» دەگەن جول بار، سول جول تۋرا قىتايعا اپارادى»، - دەدى اتام.
اتام ءادۋ قاشقانوۆ «كورىپكەلى» بار، كوپ نارسەنى الىستان بولجايتىن ەدى. سول وبانىڭ ديامەترى 100 مەترگە جۋىق. كۇرشىم اۋدانى مارقا وڭىرىندەگى اقجايلاۋعا ەكى-ءۇش جىلدا بارىپ تۇرامىز. بارعان سايىن سول زيراتقا بارامىن، كەيىن اكە- شەشەم دە قايتىس بولىپ، ولاردى سول جەرگە جەرلەدىك. بارلىق تۋىس سوندا جاتىر. ۇلكەن وبا شوگىپتى، الاسارىپتى، ال اسكەرلەردىڭ زيراتتارى جەرگە كىرىپ كەتكەن. اندا-ساندا تاستارى كورىنەدى. ەندى ءبىر 40-50 جىلدا جەر تەگىستەلىپ، تاستارى كورىنبەي قالۋى دا مۇمكىن. سونى كورىپ، ءبىر شەشىمگە كەلدىم، مارقۇم شىڭعىس حاننىڭ جاتقان جەرىن جاريالاۋ كەرەكتىگىن قاجەت دەپ ءبىلدىم. سەنىپ تاپسىراتىن ەشكىم جوق. جاس بولسا كەلىپ قالدى. مىنا فوتولار سول وبانىڭ جان- جاعىنان تۇسىرىلگەنىن بەينەلەيدى. شىڭعىس حاننىڭ ورداسى تۇرعان توبە دە فوتوعا ءتۇسىرىلدى.
قاتيرا قاشقانوۆا
didar-gazeti.kz
