باتىستان باستالعان «ايەل تەڭدىگى» ءبىزدى قايدا اپارادى؟
ولار ءوز مەملەكەتتەرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەلدەردى قاراقشىلىقپەن جاۋلاپ، كىناسىز جانداردىڭ قانىن اعىزىپ، قىز-كەلىنشەكتەرىن زورلاپ، بار بايلىعىن تونادى.
ءبىراق كىم ءوزىنىڭ اتامەكەنىن توناتىپ، حالقىن قىرعىزىپ قويسىن - ولار دا ەۋروپالىق جاۋلاۋشى اسكەردى، ياعني ەركەكتەردى اياۋسىز قىردى.
الايدا ەۋروپانىڭ جەسىر قالعان ايەلدەرى، ەركەكسىز قىزدارى تونالعان ەلدەردەن كەلگەن بايلىققا شومىلىپ، ابدەن ەسىرىپ كەتتى. ەركەكتەر ازايىپ كەتكەندىكتەن، باسقا ەلدەردەن «جەڭىل ءومىر» ىزدەپ كەلگەن ەركەكتەر پاريج بەن لوندون قالالارىن جايلادى.
ءار ەركەككە وننان اسا ايەلدەن كەلگەندىكتەن، ابدەن ەسىرگەن ەركەكتەر ايىنا ءبىر ايەل اۋىستىرىپ، سولاردىڭ ەسەبىنەن كۇن كورىپ، جاتىپىشەر كەر جالقاۋعا اينالدى. ال جەڭىل ءجۇرىستى ايەلدەر ەۋروپا استانالارىنا قاپتاپ كوشىپ كەلدى. بيلىك قۋعان، بايسىز بالا تاپقان، مۇلدەم تۇرمىسقا شىقپاعان، جەزوكشە ايەلدەردىڭ ەسەبىنەن «وركەنيەتتىڭ ورتالىعى» دەپ جۇرگەن پاريج «ازعىندىقتىڭ ورداسىنا» اينالدى.
بۇل ازداي، 1794 -جىلى مەملەكەتتىك توڭكەرىس ارقىلى بيلىككە كەلگەن فرانسۋز «قىزىل كوممۋنارلارى» (بىزشە - كوممۋنيستەر) قابىلداعان العاشقى زاڭدارىنىڭ ءبىرى - «ايەل تەڭدىگى». وسى كەزەڭدە فرانسۋز جازۋشىسى ا. ديۋمانىڭ «اق گۇلدى كەلىنشەك» (داما س كامەليامي) رومانىن بۇكىل ەۋروپا حالقى قولدارىنان تۇسىرمەي وقىدى. رومان كەيىپكەرىنە ەلىكتەگەن قىز- كەلىنشەكتەر تەك فرانسيادا عانا ەمەس، بۇكىل ەۋروپادا قاپتاپ كەتتى. ەۋروپانىڭ بايلىق پەن بيلىكتىڭ بۋىنا ماس بولعان ايەلدەرى مەن قىزدارى - كۇيەۋى بارى دا، جوعى دا رومانداعى سالداقى كەيىپكەردەي، ەركەك اتاۋلىنىڭ «اياۋلىسىنا» اينالۋدى ارمانداپ، جەزوكشە بولۋ ءۇشىن جاندارىن سالدى.
وسى كەزەڭدى «سەكسۋالدى رەۆوليۋتسيا» دەپ تە اتايدى. ابدەن ەسى اۋىسىپ، بەتىمەن كەتكەن جەزوكشە ايەلدەر بەلگى رەتىندە ەسىگىنىڭ الدىنا «قىزىل فونار» ءىلىپ قويۋ سانگە اينالعان. وسى بەلگى ارقىلى كەز كەلگەن ەركەك قالاعان ۋاقىتىندا سول ۇيگە كىرىپ «توياتتايتىن» بولدى. وتارعا تۇسكەن حالىقتىڭ كوز جاسىنا ۇشىراعان ەۋروپا وسىلاي ازعىندىقتىڭ باتپاعىنا بەلشەسىنەن باتىپ جاتتى...
كەيىننەن ەۋروپادا ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءجۇرىپ، ەركەكتەر وتان ءۇشىن، وتباسى ءۇشىن جان بەرىسىپ، جان الىسىپ جاتسا، اقىماق ايەلدەرى تىلدا ولارعا قارسى «شايقاسىپ» جاتتى. 1914 -جىلى 8 -ناۋرىز كۇنى دانيانىڭ استاناسى كوپەنگاگەن قالاسىندا سايلاۋعا قاتىسۋ «قۇقىقتارىن» قورعاپ، شەرۋگە شىققان جەزوكشە-سالداقىلاردى پوليتسەيلەر قۋىپ تاراتادى. ويتكەنى قوعام ولارعا ەڭ تومەنگى «ازعىندار» رەتىندە قارادى.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ەركەكتەر تاعى قىرىلدى. ەۋروپادا بيلىكتەگى ايەلدەر لاۋازىمدارىن پايدالانىپ، «ىسكەر ايەلدەر ۇيىمدارى» مەن مەملەكەتتىك ەمەس قوزعالىستاردى كوپتەپ قۇردى. ولاردا ءبىر- اق ماقسات بولدى. ول - «ەركەكتەر بىزدەن جوعارى، ولاردى بىزبەن تەڭەستىرۋ كەرەك» دەگەن ۇران.
انىعىندا، ەۋروپا ايەلدەرىنىڭ ەركەكتەرمەن جاۋلاساتىن ءجونى بار. حريستيان ءدىنىنىڭ كاتوليك تارماعىن ۇستانعان ەۋروپادا ХV- ХVІІ عاسىرلار اراسىندا ايەلدەردى «سايتان»، «ۆەدما» دەپ، اياۋسىز وتقا ورتەپ، اسىپ، اتىپ ءولتىردى. وسىعان كەكتەنگەن ەۋروپا ايەلدەرى جاپپاي «ساياساتقا» شىقتى. ءبىر-بىرىنە باقتالاس ەۋروپا ەلدەرى: «ەلىن جاۋلاعىڭ كەلسە، ايەلىن بۇز» دەگەن قاعيدامەن ەكىنشى ءبىر ەلدىڭ ەكونوميكاسىن داعدارىسقا ۇشىراتىپ، ءبىلىمى مەن عىلىمىن سورلاتۋ ءۇشىن، سول ەلدىڭ اقىماق ايەلدەرىن پايدالاندى.
1978 -جىلى ەۋروپادا ءجۇز مىڭداعان قىزتەكەلەر مەن ەركەكشورالار جينالىپ، كوتەرىلىسكە شىقتى. «ءبىزدىڭ قۇقىعىمىز اياققا تاپتالىپ جاتىر» دەپ، بۇكىل الەمگە جار سالدى. ولاردىڭ كۇرەسى ون جىلعا سوزىلدى. پارلامەنت پەن بيلىكتەگى ايەلدەر وسى «ازعىنداردى» بەلسەنە قولدادى. 1987 -جىلى ولاردى كەمسىتۋشىلىككە قارسى ءبىرجولا زاڭ قابىلدانىپ، ولاردى دا «ادام قاتارىنا» قوستى.
ولار بۇعان قاناعات ەتكەن جوق. ولاردىڭ قاتارى كۇن ساناپ وسە بەردى. 1995 -جىلى دانيا مەن نورۆەگيادا ەركەك پەن ەركەك، ايەل مەن ايەلدىڭ زاڭ جۇزىندە نەكەگە تۇرۋىنا رۇقسات بەرىلدى. مۇنداي «قۇقىققا» 1998 -جىلى گوللانديا رۇقسات بەرسە، 2000 -جىلى ولارعا بالا اسىراپ الۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن زاڭ شىقتى. شۆەتسيادا ولاردىڭ «RESL» اتتى دۇنيەجۇزىلىك بىرلەستىگى بار. شۆەتسيا، دانيا، نورۆەگيا مەملەكەتتەرى ولارعا قارجىلاي كومەك كورسەتەدى. مەملەكەتتىك بيلىكتە «ازعىنداردىڭ» ءوز دەپۋتاتتارى مەن مينيسترلەرى ءورىپ ءجۇر...
1998 -جىلى الەمدىك جاس جازۋشىلاردىڭ بايقاۋىندا «گوميك»، «لەسبي» جانە جانۋارلارمەن جىنىستىق قاتىناس جاسايتىن ازعىندار تۋرالى جازىلعان شىعارما ءبىرىنشى ورىن الدى. برازيليادا 2006 -جىلى جەزوكشەلەردىڭ FM جەلىسىمەن «ZONA» دەپ اتالاتىن راديوستانسياسى اشىلدى. وندا جەزوكشەلىكتى ناسيحاتتاپ، ولاردى «الەمدەگى ەڭ تاۋەلسىز، ادەمى ءارى اقىلدى قىزدار» دەپ ماقتايدى.
1994 -جىلى ماسكەۋگە ا ق ش- تىڭ ايەلدەر قاۋىمداستىعىنىڭ ءتورايىمى كەلدى. جۋرناليستەر ودان نەشە بالاسى بار ەكەنىن سۇراعاندا: «مەن بالالاردى سۇيمەيمىن، تۋعىم دا كەلمەيدى، ولار مەنىڭ كارەراما كەدەرگى كەلتىرەدى، رەسەي ايەلدەرى كۇيەۋلەرىن تىڭدايدى، ءوز قۇقىقتارى ءۇشىن كۇرەسپەيدى»، - دەپ كىنالادى.
ازعىن ايەلدەردىڭ بيلىكتى، بايلىقتى قولدارىنا العاندىعىنىڭ بەلگىسى: 2005 -جىلى امەريكالىق 43 جاستاعى مۋلتيميلليونەر ايەل ساندەس بەرناردەس ءوزىنىڭ 17 جاسار ۇلى ەميليوعا تۇرمىسقا شىقتى. ا ق ش- تا «بالاسىنا تۇرمىسقا شىعۋعا» رۇقسات بەرەتىن زاڭ بولماعاندىقتان، ولار تايلاندقا بارىپ نەكەگە تۇرعان. بۇل ازعىن ايەل: «مەن وسىعان دەيىن ەكى رەت تۇرمىسقا شىقتىم. ەكەۋى دە جۇرەك اۋرۋىنان قايتىس بولدى. ولاردى شىن جۇرەكتەن سۇيگەنىم راس، ءبىراق ەميليوعا دەگەن ماحابباتىم ەرەكشە، ونىڭ ۇستىنە ول مەنىڭ ۇلىم، ءارى سۇيىكتى جارىم. مۇنداي ەرەكشە سەزىمدى ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس»، - دەدى. بۇل ايەلگە جيىركەنىشپەن قاراۋدىڭ ءوزى ازدىق ەتەدى...
ال جۋىقتا يسلانديانىڭ پرەمەر- ءمينيسترى - الپىستى القىمداعان ايەل ي. سيگۋرداردوتتير ەلۋ جاستاعى «اتاقتى» جازۋشىسىماق ي. لەوسدوتتير دەگەن ايەلگە «ۇيلەنىپ»، الەمگە جار سالىپ، توي جاسادى. چيلي پرەزيدەنتى ميشەل باچەلەت ءۇش ەركەكتەن ءۇش بالا تاپقان...
ايەل تەڭدىگىن ۇرانداۋشىلار قازاقستانعا «ۇلگى» قىلىپ جۇرگەن فينليانديا، نورۆەگيا، شۆەتسيا، دانيا، گوللانديا ەلدەرىندە بيلىكتە ەلۋ پايىزدان ارتىق ايەلدەر وتىر. ولار بيلىككە وسىدان 40 -جىل بۇرىن زورلىقپەن قابىلدانعان «گەندەرلىك ساياسات» زاڭى ارقىلى كەلە باستاعان. بۇل «زورلىق زاڭى» قازىر بۇل ەلدەردە قالىپتى زاڭعا اينالعان. ءبىراق بۇل كۇندەرى وسى ەلدەردە بالا تۋۋ، ۇلتتىڭ ءوسىمى توقتاعان. حالىقتىڭ سانىن شەتەلدەن كەلگەن كەلىمسەكتەر ارقىلى تولتىرىپ وتىر.
مەن جوعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەكتەردى ايەل پەندەسىن كەمسىتۋ ءۇشىن كەلتىرگەن جوقپىن. بۇل - ادامزات دامۋى (نەمەسە كەرى كەتۋى) جولىنداعى ايعاق جايتتار. وسى دەرەكتەرگە قاراعاندا، قازىرگى زاماننىڭ ءىرى ويشىل- فيلوسوفى بەنەديكت سپينوزانىڭ: «بيلىك باسىنداعى ايەل - بۇكىل الەمگە قاتەر» دەگەن پىكىرىنەن قان تامىپ تۇرعان جوق پا دەپ ويلايمىن...
توعايباي نۇرمۇرات ۇلى، استانا قالاسى
ult.kz
