ادامنىڭ جۇرەگىن اعارتاتىن عىلىم
يۋنەسكو 2002 -جىلى قاراشا ايىنىڭ ءۇشىنشى بەيسەنبىسىنە تاعايىنداعان بۇل شارا قازىر قاناتىن كەڭىنەن جايىپ، الەمدەگى كوپتەگەن ەلدەردە ەرەكشە اتالىپ وتەتىن مەرەكەگە اينالدى.
جۇرتشىلىقتىڭ نازارىن فيلوسوفيالىق مۇرالاردى زەرتتەۋگە، ادامزاتتى مازالاعان سۇراقتاردى بىرلەسە تالقىلاۋعا، جاڭا يدەيالار تۋدىرۋعا اۋدارۋدى ماقسات ەتكەن وسى كۇنگە ورايلاستىرىپ عىلىمي كونفەرەنسيالار، «دوڭگەلەك ۇستەلدەر»، ءار ءتۇرلى باسقوسۋلار وتكىزۋ ءۇردىسى قالىپتاستى. بۇل جيىنداردا فيلوسوفيانىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى، دامۋ كوكجيەكتەرى، وزەكتى ماسەلەلەرى قىزۋ تالقىلانادى.
جاسىراتىنى جوق، كوپتىڭ پايىمى بويىنشا فيلوسوفيا - قيىن عىلىم، ال فيلوسوفتار - تۇسىنىكسىز، ءوز الەمدەرىندە ءومىر كەشەتىن ادامدار. ن. بەرديايەۆ ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا: «فيلوسوفيا - مادەنيەتتىڭ ەڭ ناشار قورعالعان جاعى. ...فيلوسوفتار ءارقاشان ادامزاتتىڭ شاعىن عانا توبى بولدى، ولار ىلعي دا از. سوعان قاراماستان ادامداردىڭ ولاردى سونشالىقتى جاقسى كورمەيتىنى تاڭدانارلىق»، - دەپ جازعان بولاتىن.
وسى كوزقاراس قازىر دە قاتتى وزگەرىپ كەتە قويعان جوق. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ماسەلە قوعامنىڭ وزىنە، وندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ادامداردىڭ دامۋ دەڭگەيىنە بايلانىستى، سەبەبى، فيلوسوفيا كەز كەلگەن ادام تەز يگەرە سالاتىن عىلىم ەمەس. فيلوسوفيا دۇنيە مەن ادام ءومىرىنىڭ سەبەپتەرىن انىقتاۋعا باعىتتالعان عىلىم دەسەك، ونى تۇسىنۋگە جانە تۇسىندىرۋگە راتسيونالدىق تانىمى، اقىلدى ويلاۋ قابىلەتى مىقتى دامىعان ادامدار مەن حالىقتاردان تۇراتىن قوعام عانا جەتە الادى. ال ادامزات دامۋىنىڭ قاي كەزەڭىن الماڭىز، اسىرەسە قازىرگى زاماندا، توبىردا اقىلدان گورى سەزىمنىڭ باسىم ەكەندىگى ءسوزسىز.
سوندىقتان دا دامۋدىڭ جوعارى ساتىسىنا اقىل مەن پاراساتتى بارىنەن جوعارى قويعان، تاريحي مۇراسىن ساقتاي وتىرىپ، وزىندىك قايتالانباس فيلوسوفيالىق جۇيەسىن قالىپتاستىرعان قوعام عانا جەتە الادى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس. فيلوسوفيانىڭ قوعام دامۋىنداعى ءرولى تۋرالى قازاق فيلوسوفياسىن زەرتتەۋدىڭ نەگىزىن قالاۋشى ويشىل و. سەگىزبايەۆ:
«...فيلوسوفيادان ادامزاتتىڭ ءوزى ونسىز ادامزات رەتىندە قالىپتاسا المايتىن، ەشتەڭەمەن الماستىرۋ مۇمكىن ەمەس پايدا الۋعا بولادى»، - دەپ وتە ءدال ايتقان بولاتىن.
ەجەلگى گرەك جۇرتىندا تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ العاشقى سەبەپتەرىن تالداۋعا تالپىنىس، بارلىق عىلىمداردىڭ باستاۋى رەتىندە قالىپتاسقان فيلوسوفيانىڭ زەرتتەۋ وبەكتىلەرى، ىزدەنىس ءورىسى ءقازىر وتە كەڭ. ءبىراق ونىڭ نەگىزگى ماسەلەسى - كەزىندە سوكرات دانىشپان وعان نازارىن اۋدارىپ، كۇرت بەتبۇرىس جاساعان، سول كەزدەن باستاپ «ماڭگىلىك» ماسەلەلەردىڭ قاتارىنا قوسىلعان ادام ماسەلەسى، ونىڭ رۋحى، ساناسى، ويى، ادامشىلىق كەلبەتى، ءومىرىنىڭ ءمانى مەن ماعىناسى، قوعامداعى ورنى مەن ءرولى، تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋى جانە ادامنىڭ ساناسىنا تىنىشتىق بەرمەي، تەرەڭ ويعا جەتەلەيتىن تاعى باسقا تولىپ جاتقان سۇراقتار. جاراتىلىس تانۋ عىلىمدارىنىڭ، ونەر مەن ادەبيەتتىڭ تانىمدىق- ادىستەمەلىك نەگىزىن قالىپتاستىراتىن فيلوسوفيا ەڭ اۋەلى ادام تۋرالى عىلىم. ورتاعاسىرلىق ۋنيۆەرسيتەتتەردە فيلوسوفيانىڭ ەڭ ماڭىزدى ءپان رەتىندە وقىتىلىپ، ونى يگەرمەگەن ستۋدەنتكە ءوز سالاسىن ودان ءارى زەرتتەۋگە تىيىم سالىنعانى دا كەزدەيسوق ەمەس. ياعني فيلوسوفيا ادامنىڭ ادامشىلىعىن قالىپتاستىراتىن عىلىم رەتىندە ءتۇسىنىلدى. مۇحتار اۋەزوۆ عۇلاما وتە دۇرىس بايقاعانداي، فيلوسوفيا «كەڭ اقىل، تەرەڭ قيال شىعارعان، ادامنىڭ جانىن تاربيەلەيتىن، جۇرەگىن اعارتىپ، ادامشىلىعىن ارتتىرىپ، اقتىلىققا سۇيرەيتىن عىلىم، ...ادامشىلىق جولىنداعى قاراڭعى قالتارىستاردى قولعا ۇستاعان شامشىراق». سوندىقتان دا فيلوسوفيانىڭ ادامزات اتاۋلى ءوز جولىنان اداسقان قازىرگى زامانداعى ماڭىزى تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق.
بۇكىل الەم جىل سايىن اتاپ ءوتىپ وتىرعان وسى عىلىمنىڭ حالقىمىزدىڭ، ەلىمىزدىڭ ومىرىندەگى ورنى تۋرالى قىسقاشا ايتاتىن بولساق، فيلوسوفيا قازاققا وتە جاقىن عىلىم. وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا قازىرگى قاز ۇ ۋ- دا فيلوسوفيا فاكۋلتەتى اشىلعاندا قازاق بالالارىن قابىلداماۋ تۋرالى ماسكەۋدەن بۇيرىق تۇسكەن ەكەن. سەبەبى، بيلىك باسىنداعىلار وسىنشاما كۇردەلى عىلىمدى قازاقتار يگەرە المايدى دەپ ويلاعان. ءبىراق ج. ءابدىلدين، ا. قاسىمجانوۆ سياقتى جاستار ەكى- ءۇش جىل وتپەي-اق ءوز قاتارلارىنان وزىق شىعىپ، تالانتتى قازاق حالقىنىڭ فيلوسوف حالىق ەكەنىن تاماشا دالەلدەدى، كەيىن قازاقتىڭ اتىن بۇكىل الەمگە تانىتتى. سول كەزدەن باستاپ قالىپتاسقان قازاقستاندىق فيلوسوفيا مەكتەبى كەڭەستەر وداعىنداعى ساناۋلى ۇزدىك مەكتەپتەردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، جاراتىلىستانۋدىڭ فيلوسوفيالىق ماسەلەلەرى، ۇلتتىق قاتىناستار، ديالەكتيكالىق لوگيكا، ءابۋ ءناسىر ءال-فارابي مۇراسىن زەرتتەۋ جانە تاعى باسقا تاقىرىپتار بويىنشا اۋقىمدى ىزدەنىستەر جۇرگىزدى. فيلوسوفياعا جوعارىدا اتالعان عالىمدارمەن قاتار سول كەزدە كەلگەن د. كىشىبەكوۆ، ن. سارسەنبايەۆ، م. سۋجيكوۆ، ق. ابىشەۆ، ءا. نىسانبايەۆ، م. ءسابيت، م. بۋرابايەۆ، م. ورىنبەكوۆ، ر. ءابساتتاروۆ، م. حاسانوۆ، ج. مولدابەكوۆ، س. مىرزالى، ع. ەسىم، ب. نۇرجانوۆ، گ. سولوۆيەۆا، ع. قۇرمانعاليەۆالار قازىر وتاندىق فيلوسوفيانىڭ كلاسسيكتەرىنە اينالدى.
فيلوسوفيا ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا داعدارىسقا ۇشىراعاندا م. اۋەزوۆ: «...فيلوسوفيا كوركەيەدى. كوركەيگەندەگى جەمىسىن ادام جانى قورەك قىلادى»، - دەپ بولجام جاساعان بولاتىن. وسى كوركەيۋ جولىنا قازاق فيلوسوفياسى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءتۇستى. كەڭەستىك داۋىردە فيلوسوفيالىق تۋىندىلار نەگىزىنەن العاندا يدەولوگيالىق سيپاتتا جازىلعان بولسا، ساياسي ەركىندىكپەن بىرگە كەلگەن وي ەركىندىگى قازاق حالقىنىڭ فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىمىنىڭ تەرەڭ، قايتالانباس ءمانىن جارقىراتىپ اشىپ، ۇلتتىق ويلاۋدىڭ ناعىز ۇلگىسىن كورسەتتى.
مازمۇنى جاعىنان ەتيكالىق، ەكزيستەنسيالدىق قازاق فيلوسوفياسىنىڭ شىنايى تابيعاتىن، ونىڭ اباي باستاعان كورنەكتى تۇلعالارىنىڭ ويلارىن تالداۋعا ارنالعان كەرەمەت ەڭبەكتەر دۇنيەگە كەلدى.
ارينە، باسقا عىلىمدارداعى سياقتى، فيلوسوفيادا دا قوردالانىپ قالعان ماسەلەلەر از ەمەس. ءبىراق ءبىز ولارعا فيلوسوف رەتىندە «ءبارى وتكىنشى، بۇل دا وتەدى» دەگەن ۇستانىممەن قاراپ، كۇردەلى ماسەلەلەردى بىرتىندەپ شەشۋگە ۇمتىلامىز. كۇنى كەشەگى اۋمالى- توكپەلى زاماندا عىلىمىمىزعا اتاق قۋعان، تۇلعا قىزمەتىنىڭ وسى ءبىر قاسيەتتى سالاسىنان حابارى از، كەزدەيسوق ادامداردىڭ دا كەلگەنى جاسىرىن ەمەس. ال قازىر فيلوسوف ماماندىعىن قازاقتىڭ كەمەڭگەر فيلوسوفتارىنىڭ ءىسىن جالعاستىرار، بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتتىرەر جاستار تاڭداي باستادى. ءال-فارابي اتىنداعى قاز ۇ ۋ-دىڭ فيلوسوفيا ماماندىعىنىڭ باكالاۆرياتىندا، ماگيستراتۋراسى مەن PhD دوكتورانتۋراسىندا وقيتىن ولاردىڭ «عىلىمداردىڭ عىلىمى، دانالاردىڭ داناسى، ونەرلەردىڭ ونەرىنە» (ءال-فارابي) قىزىعۋشىلىعى مول. قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلدەرىن مەڭگەرگەن جاستارىمىز وتاندىق ۇستازدارىنىڭ عانا ەمەس، ا ق ش، گەرمانيا، فرانسيا، گرەكيا، فينليانديا، كورەيا، تۇركيا، رەسەي جانە تاعى باسقا ەلدەردىڭ عالىمدارىنىڭ دارىستەرى ارقىلى فيلوسوفيانىڭ عاجايىپ دۇنيەسىنە تەرەڭ بويلاپ، شەتەلدىك تاعىلىمدامالاردان وتۋدە. ولار 70 جىلعا جۋىق تاريحى بار كافەدرا ۇستازدارىنىڭ باسشىلىعىمەن «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى، قازاق فيلوسوفياسى، ءابۋ ناسىر ءال- فارابي مۇراسى سياقتى تاقىرىپتاردان باستاپ، قازىرگى زامانعى فيلوسوفياسىنىڭ سان الۋان باعىتتارى بويىنشا ىزدەنىستەر جۇرگىزىپ وتىر.
قاز ۇ ۋ - ХІІ عاسىردا ەۋروپادا نەگىزى قالانعان، عىلىم مەن ءبىلىم بەرۋ ۇدەرىستەرىن ۇيلەسىمدى توعىستىرعان كلاسسيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ جاقسى ۇلگىسى. ءوز قىزمەتىن وسى ۇلگىگە لايىقتى تۇردە ۇيىمداستىرۋعا ۇمتىلعان كافەدرا وقىتۋشىلارىنىڭ ماقالالارى تومسون، سكوپۋس قورىنا كىرەتىن جوعارى رەيتينگتى جۋرنالداردا جارىق كورە باستادى. عىلىم جانە ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ گرانتتىق قارجىلاندىرۋىنا يە بولعان عىلىمي جوبالار اياسىنداعى ىزدەنىستەر دە تابىستى جۇرگىزىلىپ وتىر. كافەدرا ماگيسترلەر مەن PhD دوكتورلاردى بىرلەسە دايىنداۋ ىسىندە كوپتەگەن شەتەلدىك ۋنيۆەرسيتەتتەرمەن جاقسى بايلانىس ورناتتى. تەك سوڭعى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە اقش- تىڭ تەحاس تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتى، تۇركيانىڭ ەديتەپە ۋنيۆەرسيتەتى، رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ فيلوسوفيا ينستيتۋتىمەن ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىم- شارت جاسالىپ، ۋرال فەدەرالدىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلوسوفتارىمەن بىرلەسە وتىرىپ، قوسديپلومدىق ءبىلىم بەرۋ ءىسى قولعا الىندى. تۇركى دۇنيەسىنىڭ عۇلاماسى ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ فيلوسوفيالىق مۇراسىن ەۋروپا عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋى كافەدرا پروفەسسورلارىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ، فينليانديا عالىمدارىمەن بىرگە جاڭا عىلىمي جوبا جوسپارلاندى.
كافەدرا ۇجىمى ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى، اكادەميك ع. مۇتانوۆ ۇسىنعان «Al-Farabi university smart citу» جوباسىنىڭ رۋحاني پلاتفورماسىن دامىتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسىپ وتىر. بۇل جوبانىڭ الەمدە قالىپتاسقان 150 دەن استام «اقىلدى قالا» جوبالارىنان ەرەكشەلىگى - وسى قالادا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ادامنىڭ رۋحانيلىعىنا باستى نازار اۋدارۋى ەكەندىگىن اتاپ وتكەن ءجون. ياعني فيلوسوفتاردىڭ اتقارار ىستەرى ۇشان-تەڭىز.
ارىپتەستەرىمدى، ومىرگە دەگەن فيلوسوفيالىق ويلاۋ ونىڭ ۇلتتىق سيپاتىنىڭ اجىراماس بولىگى بولىپ تابىلاتىن بۇكىل قازاق حالقىن بۇگىنگى مەرەكەمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، جارقىن يدەيالار، شىعارماشىلىق تابىستار تىلەيمىن!
گۇلجيھان نۇرىشەۆا، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قاز ۇ ۋ- دىڭ فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى
