مەن اشقان «امەريكا» بۇل
2005 -جىلدان بەرى بۇل كىتاپ جايلى نە ادەبي سىنشىلار، نە قاتار جۇرگەن قالامگەرلەر قاۋىمى ءبىر اۋىز پىكىر بىلدىرمەگەنىنە ىشتەي قايران قالدىم. ويتكەنى، «تالانتتىنى قۇرتقىڭ كەلسە، ەلەمەي، ەلەۋسىز قالدىر» دەگەن قارعىسقا بەرگىسىز قاناتتى ءسوزدى باسقالار بىلمەسە دە، ادەبي ورتاداعىلار جاقسى بىلەدى عوي.
سوسىن، ەرىنبەي- جالىقپاي، ينتەرنەت اقتاردىم. اقىرى جىپ-جىلى لەبىزگە تولى ءبىر رەسەنزياعا كەزىككەندە (ونىڭ ءوزى دە بيىل جارىق كورگەن. ماقالا اۆتورى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ريزا ءالمۇحانوۆا)، كوپ پىكىرى مەنىكىمەن بىردەي بولعانىنا قۋاندىم.
ادامداردىڭ، تۋىستاردىڭ، ءتىپتى ءبىر اكە، ءبىر انادان تۋعان ۇيالاس باۋىرلاردىڭ ءبىر-بىرىنەن الىستاپ بارا جاتقانى ادىلبەك ىبىرايىم ۇلىنىڭ دا جانىن كەمىرىپ، جۇرەگىن مازالاپ، قولىنا قالام العىزعان ەكەن.
دجون گولسۋورسي: «تەك قانا ۇلكەن، جالپى ادامزاتتىق جانە الەۋمەتتىك تۇيتكىلدى ماسەلەلەر تولعاندىراتىن ادامدار عانا جازۋعا ءتيىستى» دەگەن ءسوزدى بەكەر ايتپاسا كەرەك. رومان اۆتورى قوعام ءبىر فورماتسيادان ەكىنشى فورماتسياعا الماسىپ جاتقان ءولارا ۋاق، تۇتاستاي وتپەلى شاقتىڭ تىنىس- تىرشىلىگىن سۋرەتتەگەن. سول كەزەڭدەگى ادامداردىڭ شىنايى بەت- بەينەسىن، پسيحولوگياسى مەن فيلوسوفياسىن جۇرەك سۇزگىسىنەن وتكىزىپ، ۇتىمدى كومپوزيتسيا قۇرا وتىرىپ، شەبەر تىلمەن وقىرمانعا جەتكىزە بىلگەن.
جازۋشى، بىرىنشىدەن، ءوزى كۋا بولعان ۋاقىت پەن زاماننىڭ قۇرعاق فاكتىسىن تىزبەلەمەي، الەۋمەتتىك قايشىلىقتار مەن ىشكى كەرەعارلىقتىڭ ىزعارى مەن جىلۋىن ءوز ويى مەن بويىنا سىڭىرە ءارى قورىتا العان. اقىرىندا ءبىر- بىرىنە ۇقسامايتىن قوعامدىق وي، الەۋمەتتىك جۇك ارقالاپ تۇرعان كەيىپكەرلەر بەينەسىن سومداپ شىققان. «تۇتاستاي اۋلەتتىڭ اتىنا كىر جاعىپ، اكەسىنىڭ ءارۋاعىن اياققا تاپتاپ باتا بۇزعان اپكەنىڭ»، جاپار ەكىنشى ءىنىسى ءجۇسىپتى تۇرمەدەن قۇتقارۋ ءۇشىن اقشا تاپپاي جانى شىرقىراپ جۇرگەندە، ايەلىنىڭ تىلىنە ەرىپ، جاڭا جيھازدار ساتىپ الىپ، جايباراقات ۇيىندە وتىرعان توعىشار تەتە باۋىرى ساپاردىڭ وبرازدارىن جازۋشى ۇتىمدى ەپيزودتارمەن جاقسى اشقان. كىشكەنتاي بالاسى 50 دوللارلىق اقشالاردى بۇرقىراتا ۋىسىنا قىسىپ ويناپ جۇرسە دە، جانى قينالىپ، قارىز سۇراي بارعان دوسىن «جاقسى دوسىمدى جوعالتقىم كەلمەيدى» دەپ ءمۇلايىمسي ۇزاتىپ سالعان بەزبۇيرەك باكىر مىرزا، پاراقور سوت ءتوراعاسى نۇرلان - ناعىز وسى زاماننىڭ پەرسوناجدارى.
ولاردىڭ تالايى قازىر ءوز ورتامىزدا ءجۇر.
ءساتتى سومدالعان بەينەلەردىڭ ءبىرى - نۇرعانىم انا كەسكىنى. «جاپار شەشەسىن اپ- انىق كورىپ كەلەدى. ءوڭى ابدەن توتىعىپتى. اجىمدەرى قاتپارلانىپ، جانارىنىڭ نۇرى تايعان. كەسكىنى قامكوڭىلدىكتەن كۇڭگىرت تارتقان. ءۇستى- باسى دا قوراش، كوكتەمنىڭ قارا سۋىعى وتپەسىن دەگەندىكتەن بە، كور- جەردەگىنىڭ ءبارىن يىعىنا ىلە بەرىپتى. بەت- الپەتى قارا كۇرەڭدەنىپ، جەر تاتيدى. ونىسى كوكىرەگىندەگى قايناعان قامىرىعىنىڭ كوبىگىندەي كىلكىلدەي كوزگە توسىن كورىنەدى. تىم جۇدەۋ. قۇددى ايدالادا جالعىز قاڭعىعان مۇڭلىق پەن زارلىقتىڭ شەشەسىنىڭ كەبىنە ەنگەن» (11-بەت). قالامگەر سوزبەن شەبەر سۋرەتتەگەنى سونشالىقتى، «شىركىن، قىلقالام يەسى بولسام، وسىناۋ ۇلى جۇرەكتى قاراپايىم انانىڭ پورترەتىن اينىتپاي سالىپ شىعار ەدىم- اۋ» دەپ تە ويلاعان ساتتەرىم بولدى.
«اسىرەسە، شەشەلەرى تابالدىرىقتان اتتاعان ەكى ۇلىنىڭ جۇزىنە بازارشىلاعان ادامنان بىردەمە دامەتكەن بالاداي جاۋتاڭ- جاۋتاڭ قاراي بەرەدى» (42-بەت)؛
«دۋدىراي قوبىراعان ساماي شاشىن رەتتەپ، ورامالىن قايتا تارتتى دا مۇعالىمدى تىڭداعان ۇقىپتى بالاداي مۇنىڭ اۋىزىنا قارادى» (43-بەت)؛
«- ە- ە، جارىقتارىم- اي، ءا- ءا... كەتەۋى كەتكەن تىرلىكتىڭ قيۋىن كەلتىرە الماي ءجۇر ەكەنسىڭدەر عوي. - تەرەڭنەن ءبىر كۇرسىندى. - ەندى قايتەمىز، ماڭدايىنا جازعانىنان كورەدى دە سورى قايناعان نەمە سورى قايناپ. ءبىراق و جەردەن ول دۇرىس ادام بوپ شىعا ما، شىقپاي ما؟.. - لاجى تاۋسىلعان نۇرعانىم ىشكى ۋايىمىن دا اقتارىپ تاستادى» (60-بەت).
ءوزى ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋدى بىلمەيتىن، بارشا سانالى عۇمىرىن ۇرپاعىنا باعىشتاپ، ۇل- قىزدارىنىڭ تىلەۋىن تىلەپ، تاعدىردىڭ بار ازابىن ءبىر ءوزى ارقالاپ جۇرەتىن ناعىز قازاق ايەلىنىڭ كەلبەتى. تانىس. جانىڭا جاقىن بەينە. ومىراۋىنان كۇن ءيىسى، جۋسان ءيىسى، دالانىڭ ءيىسى، ءسۇت ءيىسى اڭقىعان قاراپايىم انانى قۇشاقتاپ، جۇباتقىڭ كەلەدى، جۇرەگىندەگى اۋىر قايعىسىن جەڭىلدەتكىڭ كەلەدى.
بۇل - قالامگەردىڭ قۇدىرەتى. بەي- جاي قالا المايسىڭ. وقىپ وتىرىپ، ساپىرىلىسقان سان الۋان سەزىمدەردى باستان كەشەسىڭ.
جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە باس كەيىپكەر ورتالىق الاڭنان وڭباي سوققى ءتيىپ، تاياققا جىعىلعان بەيتانىس بويجەتكەندى سۇيرەتە قاشادى. كوشەدەگى جاپپاي ەتەك العان ۇرىپ- سوعۋدان ەكەۋى باس ساۋعالاي قالانىڭ شەت جاعىنداعى جاپاردىڭ جالداعان جامان لاشىعىنا بۇقپانتايلاپ، ءتۇن جامىلا ازەر جەتەدى. اياداي بولمەدەگى جالعىز توسەككە قاتار جاتقان ستۋدەنت قىزدىڭ پاكتىگى مەن اڭعالدىعىن جازۋشى كوپ سوزبەن سيپاتتاپ اۋرە بولماي، مىناداي ديالوگتارمەن بەرىپتى:
«بارشاگۇل ىرگەگە جابىسىپ، قابىرعاعا بەتىن بەردى. جىگىت شەت جاعىنان جايعاستى. الدەن ۋاقىتتا قىزدىڭ تاناۋى پىس- پىس ەتىپ جىلاعانى اڭعارىلدى. «قايتسىن، ەرتەڭگى تاعدىرىنا ۇرەيلەنىپ جىلايدى-اۋ، ءباتىر»، - دەپ قورىتتى جىگىت. ءوزىنىڭ دە كوكەيىن قورقىنىش كەۋلەي جايلاعان، بىرەۋگە باسالقى ايتار جاعدايى جوق ەدى. كەنەت:
- ەندى مەنىڭ ساعان كۇيەۋگە ءتيۋىم كەرەك، شاماسى، - دەگەن قۇمىعىڭقى ەستىلگەن ءۇن جاپاردىڭ الاي- تۇلەي كوڭىلىن ودان سايىن قوتارىپ، استاڭ- كەستەڭ جاسادى.
- نەگە؟! - دەدى قاپەلىمدە اۋزىنا وڭگە ءسوز تۇسپەي، باس جوق، اياق جوق مىناداي اڭگىمەنى ەستىگەن سوڭ جۇلىپ العانداي.
- سەنىڭ قاسىڭدا جاتىرمىن عوي... - كوز جاسىنا بۋلىعىپ، ءسوزىن اياقتاي المادى.
- جاتسا نەعىلادى؟
- ەكىقابات بوپ قالمايمىن با؟
جاپار مىنا قيسىنسىز لامگە مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
- نەگە كۇلەسىڭ؟ «جىگىتتەرگە جاقىنداما، ەكىقابات بوپ قالاسىڭ» دەپ مامام ايتقان. ەندى مەن سەنەن بالا كوتەرەتىن شىعارمىن.
بالاڭ قىزدىڭ سابيدەي تازا، بالاداي اڭعالدىعىنا جىگىتتىڭ ەت- جۇرەگى ەلجىرەدى.
- سوعان جىلاپ جاتىرسىڭ با؟
- ءيا. - كوكىرەگى جارىلا، وزەگىن وت- جالىن شارپي شىندىعىن ايتتى.
ارادا ءبىراز ۇنسىزدىك ورنادى. ىقىلىق ارالاسقان ونىڭ جۇمساق دەمى بىلىنەدى. سونى تىڭداي لاجسىز ويعا بولەنگەن جىگىتتىڭ جۇرەگىنە اياۋشىلىق سەزىم ۇيالادى.
- ەشتەڭەنى ۋايىمداما. تاڭ اتسىن، جاتاقحاناڭا ءدىن امان اپارىپ سالامىن» (402-بەت).
يوگانن ۆولفگانگ گەتە: ء«ار جازۋشى ءوز شىعارمالارىندا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە، ءتىپتى ەركىنەن تىس، ءوز- ءوزىن بەينەلەيدى» دەگەن ەكەن. ەگەر جازۋشى ءوزى ەشقاشان باستان كەشپەگەن، ءوز كوزىمەن كورمەگەن وقيعانى جازسا، جاساندىلىعى بىردەن كوزگە ۇرىپ تۇرار ەدى. ال ادىلبەك ىبىرايىم ۇلى سونداي يلانىمدى جازعان. تابيعي. ەش بوياما- قوسپاسىز كورىنىستەر.
1986 -جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى بولعان كۇنگى ورتالىق الاڭدى قالامگەر بىلاي سيپاتتايدى: «...اۋماعى قوزى- كوش الاڭدى سىبسىڭداعان سوزدەي سۋماڭداعان مايدا بۇرقاسىن ارەدىك تۇستان يرەلەڭدەي ءتىلىپ وتەدى. ۇرىككەن كيىكتىڭ سوڭىنداعى شاڭداي بوزامىقتانا كوتەرىلىپ بارىپ، قايتا جەر باۋىرلايدى. نەمەسە باقسىنىڭ جىنىنداي شىرق ءۇيىرىلىپ شيىرلانعان كۇيى ءبىرتىن- ءبىرتىن كومەسكىلەنە جوعالادى. ەلەۋسىز عانا ەسكەن لەپ ءابجىلانداي يرەلەڭدەگەنىمەن كۇن جارىقتىق شاجىرقايدىڭ بەزىندەي شاقىرايادى»؛ «...ءبىر كەزدەردە كۇن جارىقتىقتىڭ، ابايسىز تاسقا تۇسكەن سۇلۋدىڭ قولىنداعى شار ايناداي شىرت ەتىپ سىنىپ، كۇل پارشا بولاتىنىن ەشكىم بىلگەن جوق»؛ «قۇددى ءبىر كوزگە كورىنبەي ارلى-بەرلى شايتاندار شاپقىلاپ، قيعىلىقتى سالاتىنداي-اق»؛ «...قىسىراقتىڭ ۇيىرىندەي توپ ارى دا، بەرى دە ىعىسادى» (36-بەت)؛ «جۇرت ءبىرازعا شەيىن جەر سىلكىنگەندەي گۇرىلدەپ، شيرىققان تولقىنىستان باسىلا الماي تەربەلىسكە ەندى» (39-بەت)؛ جاس قازاق جىگىتتەرىنىڭ ۇستىنەن شاعىمدانعان جاتجۇرتتىقتاردى جازۋشى بىلاي سۋرەتتەيدى: «وندايدا تانىسىن- تانىماسىن شۇلدىرلەسىپ، كوڭ تەپكىلەسكەن شوجەلەردەي ءبىر جەردەن تابىلىپ، اۋىز جالاسا قالادى» (63-بەت)؛ «قۇتىرعان سايتاننىڭ قۇيرىعىنداي يرەلەڭدەپ، توڭكەرىلگەن ماشينانىڭ ۇستىنەن بوزامىق بۇرقاسىن جۇگىرىپ ءوتتى» (410-بەت).
ارتىنان ەرگەن ىنىلەرى ءۇشىن باسىن تاۋعا دا تاسقا دا ۇرىپ ءجۇرىپ، ولاردان شىبىن جانىن ايامايتىن باس قاھارمان - جاپار وبرازى وتە ءساتتى سومدالعان. ناعىز باۋىرمال، ۇلكەن جۇرەكتى، جانى نازىك اقىلدى ازامات. اتتەڭ، ءومىرى قايعىلى اياقتالادى. قاتال دا بولسا جازۋشى دۇرىس شەشىم قابىلداعان. ەگەر اۆتور ونى اياپ، الىس ساپاردا ايازدى دالادا جالعىز قالدىرماي، شەكسىز ازاپ شەكتىرمەي ءتىرى قويسا دا، ول ءبارىبىر ءومىر بويى باۋىرلارىنىڭ كەزەكتى ءبىر «توسىنسىيلارىنا» شىر- پىرى شىعىپ، سولار ءۇشىن وزەگى ورتەنىپ مەزگىلسىز ولەرى ءسوزسىز...
«ۇيالاستار» رومانىن وقىپ بولىپ، «باياعى جارتاس سول جارتاس» ەكەنىن تەرەڭ تۇسىنەسىڭ... كۇيزەلەسىڭ. قالىڭ ويعا شوماسىڭ. جازۋشىنىڭ مىقتىلىعى دا سوندا. جالپى، ادەبي شىعارما ءبىر عانا ولشەممەن - وقىرمان جانىن رۋحاني جاعىنان بايىتاتىن، ادام بويىنا ىزگىلىك ەگىپ، كوڭىلىن تەبىرەنتەتىن قاسيەتىمەن عانا باعالانسا كەرەك. رومان وسى تالاپ ۇدەسىنەن شىعا بىلگەن.
ەكىنشىدەن، ماعان جازۋشىنىڭ تىلدىك قورىنىڭ مولدىعى جانە بۇرىن- سوڭدى ەشكىم ايتپاعان تىڭ تەڭەۋلەر تابا ءبىلۋى ەرەكشە ۇنادى. ءسوزىم جالاڭ بولماس ءۇشىن بىرنەشە مىسال كەلتىرە كەتەيىن:
كۇرتىككە اينالعان قاردى سۋرەتتەگەندە: «قارا جەردىڭ بەتىندەگى سويداقتالعان ءاجىم تەكتەس وي- شۇقىرىن تەگىستەپ، قۇتتى ءبىر جامالى وپالانعان تەلەديدار جۇرگىزۋشىسىندەي دالانىڭ ءوڭىن جىلتىراتىپ جىبەرگەن» دەيدى (5-بەت)؛
«قالپىنداعى بۋازىعان مامىراجاي دۇنيە، مۇنىڭ وقۋعا ءتۇسۋىن اڭدىپ تۇرعانىنداي تەگەنەدەگى سۇتشە شايقالدى دا مۇقىم جۇرتتى ابىر- سابىر جاسادى» (8-بەت)؛
باس كەيىپكەردىڭ قىزمەتتىك ماشيناسىن: «لىپىلداعان جەڭىل نەمە ورنىنان بىردەن اتىرىلىپ، كول داريانىڭ بەتىندەگى سۋ جىلانشا سىرعاناي جۇيتكي جونەلدى» (17-بەت) دەپ سيپاتتايدى؛
«از وتتاپ كوپ جۋسايتىن جىلقىداي، از ۇيىقتاپ، جورتۋىلى باسىم تىرلىككە ءتۇستى» (18-بەت)؛
«...جىلان شاققان قويدى شاباقتاعانداي، اركىم- اق اڭداتپاي، بىزدەي ءتىلىن بۇعان سۇعىپ- سۇعىپ الادى (20-بەت) ؛
«...بەلى ءۇزىلىپ كەتە جازداپ تۇرعان ريۋمكا» (31-بەت)؛
«...قابىرعاداعى ءتىلى قالماقتىڭ نايزاسىنداي سويديعان اباجاداي ساعاتقا قارادى» (34-بەت)؛
«اۋەدەگى جۇلدىزدار جىپىرلاپ، قازىر بىرىنەن كەيىن ءبىرى شولپىلداي جاپاردىڭ كەۋدەسىندەگى وي- مۇحيتىنا تاماتىنداي» (35-بەت).
ويدا- جوقتا جالالى بولعان باۋىرىن تۇرمەدەن قۇتقارۋ ءۇشىن باكىر مىرزادان قارىز سۇراي بارعان باس كەيىپكەر جاپاردىڭ كوزىمەن اۆتور سول داۋلەتتى دە ءسان- سالتاناتتى ءزاۋلىم ءۇيدىڭ ءبىر بولمەسىندەگى پەردەنى بىلاي كەسكىندەيدى: «پەردەسىنىڭ ءوزى كەم دەگەندە ەكى قارالىق. قۇددى ءبىر ساحنانىڭ توگىلگەن شىمىلدىعىن ەلەستەتەدى. ەكى شەتكە جارتىلاي ىسىرىلىپ، بويجەتكەن قىزدىڭ توقپاقتاي بۇرىمىنا ۇقساس جىبەك جىپتەن ورىلگەن شاشاقتى باۋمەن بەلىنەن قىناي بايلانىپتى. ورتاسىندا ءاپپاق ۇلبىرەگەن جەلبەگەيى جانە بار. الىستان قاراعاندا پەردەنىڭ بەلۋارىنا دەيىنگى تۇسى سىلقىم كەلىنشەكتىڭ استە اشەكەيگە مالىنعان وڭىرىنە كەلەدى ەكەن» (48-بەت).
ءبىر سۇيسىنەرلىگى، جازۋشى ۇلتتىق تۇرمىس- تىرشىلىككە ءتان رەڭك، ناقىشقا تولى سوزدەردى ورىندى قولدانا بىلگەن: «قارا تۇياعىنان حال كەتىپ» ، «ۇيەزدەگەن جىلقىداي»، «ەتى قاتقان جىلقىنىڭ جاۋىندىعىنداي»، «شىرىگەن ايىلداي شورت ءۇزىلدى»، «تورتاسى ايىرىلماس توتاليتارلىق جۇيە»، «قىسىراقتىڭ ۇيىرىندەي»، «قوڭىز تىرلىك»، «ەرقاشتى كۇيگە ءتۇستى»، «مايدان قىل سۋىرعانداي»، «قايعىدان قاۋىزىنا سىيماي تەبىرەندى»، «قىرسىقتىڭ قارا تۇلىبىن باستارىنا تۇمشالاعان»، «ارىق سيىردىڭ قابىرعاسىنداي»، «بىلەگى كوتەرە الماس شوقپار ەكەنىن ءبىلدى، بىلگەننەن كەيىن بەلىنە بايلامادى» ، «دەنەلەرى وتقا قاقتالعان باستىڭ تەرىسىندەي»، ت. ب.
ءبىز سونىڭ تەك «ۇيالاستار» رومانىمەن تانىستىق. تۋىندى ۇلتتىق ناقىشىمەن ءارى سيۋجەتىمەن كينوعا سۇرانىپ تۇرعان شىعارما. ەگەر بۇل كىتاپ تالانتتى رەجيسسەر مەن پروديۋسەردىڭ قولىنا تۇسسە، وتاندىق كينويندۋستريانىڭ كونتەنتىن وزگەرتەتىنىنە شاك كەلتىرمەيمىز.
ادەبيەتتىڭ وكىلى بولا تۇرا مەن اشقان «امەريكا» - ادىلبەك ىبىرايىم ۇلى. رومانىن وقىپ، قاتتى قۋانعانىمدى جوعارىدا ايتتىم. بۇرىن قالاي نازارعا ىلىكپەگەنى بەلگىسىز. بەلگىلىسى - وي ۇستارتىپ، ءسوز ۇستاعان ارىپتەستەرى ونى وقي قويعان جوق.
زاريا جۇمانوۆا.
«قازاق ادەبيەتى»
