قازاقتىڭ قالداربەگى

استانا. قازاقپارات - قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى قالامگەرى، قوعام قايراتكەرى، مارقۇم قالداربەك نايمانبايەۆتىڭ وقىرمانعا قالدىرعان مۇراسى ۇشان- تەڭىز. جازۋشى ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى بەلگىلى سىنشى باقىت ساربالا ۇلى وي بولىسەدى. رەداكسيا

- دارىنىمەن دارالانىپ، جالىنىمەن سارالانىپ، پاراسات- پايىمىمەن ۇلكەن تۇلعاعا اينالعان جاننىڭ ءبىرى - بەلگىلى قالامگەر قالداربەك نايمانبايەۆ. وتكەن جىلدىڭ ناۋرىزىندا 75 جاسقا تولعان، ال ومىردەن وزعانىنا 10 جىلدان اسقان جازۋشى تۋرالى، باقىت اعا، وزەكتى وي- ەستەلىگىڭىزدى سۇحبات تۇرىندە ادەبي قاۋىمعا جەتكىزىپ كورىڭىزشى. ءوزىڭىز بۇرىن دا جازعانداي، «قازاقتىڭ قالداربەگى» قازاق ءۇشىن كىم بولىپ ەدى جانە كىم بولىپ قالدى؟..

- ۋاقىت شىركىن زۋلاپ ءوتىپ جاتىر. بىرەر ايدان سوڭ 2015 ىنشى قوي جىلىمەن دە قوشتاسامىز. ال 2014 -جىلدىڭ ناۋرىزدىڭ 16 سى كۇنى قازاقتىڭ قالداربەگى -  تەك ءوزى تەكتەس قارىمدى قالامگەر -  قالداربەك نايمانبايەۆ 75 جاسقا تولدى. ال، وسى ەلەۋلى وقيعا كىمنىڭ ەسىندە؟ بۇل -  ادەبيەتتىڭ عانا ەمەس، الەۋمەتتىڭ دە ۇلكەن تويى، ەلىمىزدىڭ مەرەكەسى ەدى. ءوزى باسقارعان قازاق قالامگەرلەرىنىڭ قاستەرلى شاڭىراعى -  قازاقستان جازۋشىلار وداعى نە ىستەدى؟ ءوزى جاڭادان قۇرىپ، قالىپتاستىرعان دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى قانداي قام-قارەكەت جاسادى؟ باتىس قازاقستان وبلىسىن بىلاي قويىپ، شىعىس قازاقستان ولكەسى نەگە تىم-تىرىس قالدى؟ جەرلەستەرى ورالحانعا قوس ەسكەرتكىش تۇرعىزىپ، ءتورت مەكتەپتىڭ، بەس كوشەنىڭ اتىن بەرگەن، جەتى توم كىتابىن شىعارعان ءور التاي ازاماتتارى قالداربەككە كەلگەندە نەلىكتەن سەلت ەتپەدى؟! ال بۇل تۇرعىدا وڭتۇستىك قازاقستان ءوڭىرىنىڭ نە ىستەسە دە، قانداي شارا ۇيىمداستىرىپ، قالىڭ قازاققا ساۋىن ايتسا دا جاراسارى بەلگىلى-تىن. تۋعان قازاقستانىنىڭ بارلىق قازاعىنا، ورىستارى مەن نەمىستەرىنە -  قازاقستاندىقتارعا قىرىق جىل قالامىمەن قىزمەت ەتىپ، جيىرما تىلدە ءسوز ارناپ، قىرىقتىڭ ۇستىندە كىتاپتار شىعارعان، كول-كوسىر رۋحاني قازىنا سىيلاعان جازۋشىلىعى ءوز الدىنا، قايدا جۇرسە دە ءوسىپ-ءونسىن دەپ، تاريحي اتاجۇرتىنا -  قازاقستان اتتى ماڭگىلىك ەلىنە كوشىپ كەلسىن دەپ اتقا ءمىنىپ، قالىڭ قازاعى بار قىتاي، وزبەكستان، رەسەي، موڭعوليانى ايتپاعاندا، جەتىساي مەن جاڭاقورعاندى بىلاي قويىپ، المانيا مەن ا ق ش- قا دەيىن ارالاعان، جۇمىسىنا ەرتە بارىپ، ۇيىنە كەش كەلگەن، بەلگيا مەن اۆسترالياداعى بەس قانداسىنا دەيىن ەلەپ- ەسكەرگەن قىزمەتىن- قايراتكەرلىگىن قايدا قويامىز؟!

بىزدە قالداربەكتەن باسقا مۇنداي ادام بار ما ەدى؟ ونى جەر ءجۇزى قازاقتارىنىڭ ءماشھۇر جەتەكشىسى، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتان كەيىنگى الىس-جاقىن 43 مەملەكەتتەگى قانداستارىمىز تۇگەل بىلەتىن، ەڭبەگى سىڭگەن ەر دەسەك ەشكىم ماعان ارتىق ايتتىڭ دەي قويماسا كەرەك.

قازاقتىڭ قالداربەگىنىڭ بۇلاردان بولەك اتقارعان ءىرى- ىرگەلى قىزمەتتەرى، بىتىرگەن مىڭ سان شارا- شارۋالارىنىڭ ءوزى - ايتا الساق، ەرەكشە دە ەرەن، قالدىرعان ءىزى تەرەڭ، شاپاعات- شۋاعى بۇگىن دە جالعاسىپ، شاراپات- جاقسىلىعى العا اسىپ جاتقان جەكە ءبىر الەم ەمەس پە؟ كەيبىر نەگىزگىلەرىن عانا ەسكەرتە كەتسەك:

ول -

«لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى،

«ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى،

«جالىن» باسپاسىنىڭ باس رەداكتورى،

قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى؛

قازاق اۆتورلار قۇقىعىن قورعاۋ اگەنتتىگىنىڭ باستىعى؛

«جازۋشى» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى،

قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى.

بايقاپ وتىرساڭىز، مەن قالداربەك نايمانبايەۆ ورىنداعان جۇمىس، اتقارعان مانساپتاردى تۇگەلدەپ وتىرعان جوقپىن. كەڭەس كەزىندە ءومىر سۇرگەندەر بىلەدى، ءبىر باسپانى باسقارىپ، ءبىر اگەنتتىك جۇمىسىن دوڭگەلەتكەندەر دە تاريحتا قالىپ، بيلىك پەن بۇقارا تاراپىنان الاقانعا سالىنىپ ارداقتالاتىن- دى. ال، قالەكەڭ وسى ۇلكەن دە جايلى، ىقپالدى دا بەدەلدى لاۋازىم- قىزمەتتەردىڭ كوبىنە ءوزى سۇرانىپ، كوزگە ءتۇسىپ قويماي ءجۇرىپ جەتكەن ەمەس. كولەڭكەسى تۇسەر كوكەسى جوق-تىن. الايدا جوعارعى جاق ونىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق ىسكەرلىگىن، زەردەلى بىلىكتىلىگىن، كوپپەن ءتىل تابىسقىش، جۇرتتىڭ بارىنە ورتاق ادام ەكەندىگىن باعالادى. ءتىپتى كەي جاعدايدا قاي سالانى تۇزەپ، دامىتۋ كەرەك، سونى كوزدەي وتىرىپ، سول جەرگە قالەكەڭدى جىبەرەتىن.

ال وسى قىزمەت، مانساپ، لاۋازىمداردىڭ بارىندە دە ول جەكە باسى عانا جارق ەتىپ، جالىنداپ قويعان جوق، باسقارعان سالاسى، بيلىگى مۇمكىندىگىنە قاراي جۇرتتىڭ بارىنە قولىنان كەلگەنشە جاردەمدەسىپ، جاقسىلىق جاسادى. قازاق ادەبيەتىنە قاي جەردە دە قول ۇشىن سوزىپ، اعالارىن، قاتارلاستارىن جارىلقاعاندارىن ايتپاعاندا (ول كەزدە كىتابىڭنىڭ ۋاقتىلى شىعۋىنىڭ ءوزى - ۇلكەن باقىت)، جۇزدەگەن تالانتتى جاستاردى - جالت ەتكەن وتى، جىلتىراعان شوعى بولسا - دەر كەزىندە تۇتاتىپ، العاشقى كىتاپتارىن شىعارىپ بەرىپ، تۇساۋىن كەستى. ماسەلەن، مەن كوبىن كەيىن ەستىپ- ءبىلىپ ءجۇرمىن، ول بۇگىنگى ادەبيەتىمىزدىڭ بەلگىلى، بەلدى تۇلعالارى بولىپ وتىرعان كوپ ىنىلەرىنىڭ، سونداي-اق ءبىزدىڭ بۋىن وكىلدەرىنىڭ دە دەنىنىڭ باعىن اشىپ، بابىنا كەلتىرىپتى.

مىنە، مەن جۋىردا عانا حاباردار بولعان ءبىر فاكتى: «باسپانىڭ ديرەكتورى - قابدىكارىم ىدىرىسوۆ، باس رەداكتورى - قالداربەك نايمانبايەۆ. قالەكەڭنىڭ مىنەزىن بىلەمىن، ونىڭ ىسكەرلىگى سونداي، قاي جەرگە بارسا دا تىزگىندى ءوز قولىنا الىپ الادى. مەن ماڭعىستاۋدان قالەكەڭە تىلدەي عانا حات جازىپ جىبەردىم. «قالەكە، مەن كەتەردە شاعىن جيناعىمدى تاپسىرىپ ەدىم. ەشقانداي حابار جوق، ۋاقىت ءوتىپ بارادى...». قۇرمانعازى قارامان ۇلى سوندا ىستەيتىن. قالداربەك ونى شاقىرىپ الادى: «ەرنەست دوسىڭنىڭ جيناعىن تاۋىپ ازىرلە» . قۇرمانعازى كىتاپشا تۋرالى پىكىرىن جازىپ الا بارادى. 1978 -جىلدىڭ تاقىرىپتىق جوسپارى بەكىپ كەتكەن. قالەكەڭ جيناقتى 1979 -جىلدىڭ «تەمپلانىنا» ەنگىزىپ، 1978 -جىلى شىعارىپ جىبەردى. مىنە، مارتتىك!» (ەرنەست تورەحان، «قىرىققا دەيىن پروزاعا جولاما» ، «قازاق ادەبيەتى» ، №47, 22 قاراشا، 2013 ج. ) وسى جەردە قازىرگى قازاق پروزاسىنىڭ ءبىر قارا نارى قۇرمانعازى قارامان ۇلىنىڭ باسپادا سۇرلەنىپ جاتقان تۇڭعىش كىتابىنىڭ دا كىندىگىن كەسىپ، مەنىڭ تۇڭعىش « قىزىل الما» اتتى سىن كىتابىمدى دا شىعارىپ بەرگەن قالداربەك نايمانبايەۆ ەكەنىن ايتا كەتكىم كەلەدى.

ارينە، مەنىڭ بۇل جەردەگى ماقساتىم - قالام قايراتكەرى قالداربەك نايمانبايەۆتىڭ، قوعام- مەملەكەت قايراتكەرى قالداربەك نايمانبايەۆتىڭ ەلىنە ەتكەن ەرەكشە دە ەرەسەن ەڭبەكتەرىن، بىتىرگەن مىڭ ءبىر ماڭىزدى دا مارحاباتتى ىستەرىن، بۇگىن دە جارقىراپ- جانىپ تۇرعان وشپەس- ولمەس ىزدەرىن قالدىرماي قامتىپ، تۇگەلدەۋ ەمەس. ول مۇمكىن دە ەمەس، قاجەتى دە از شىعار.

ماسەلە -  قايتالاي ايتا كەتسەم، قالداربەك نايمانبايەۆتىڭ قازىر دە ءبىزدىڭ قاتارىمىزدا، حالقىنا قىزمەتىن، قالامگەرلىگىن جالعاستىرىپ كەلە جاتقان ابزال ازامات ەكەندىگىندە. مىنە، سونى ۇنەمى كورىپ، ەلەپ ايتىپ، ەڭ نەگىزگىسى -  ايتا الىپ وتىرۋىمىز مىندەت. بۇل -  قالداربەك الدىنداعى باستى بورىشىمىز. سوندىقتان دا مەن باعانادان بەرى ايتقان سوزدەر، تۇستەپ- تاڭبالاعان باعا- انىقتاۋىشتار قالداربەك نايمانبايەۆ اتقارىپ كەتكەن ءتۇرلى قىزمەت، مانساپ، لاۋازىم، جۇمىستاردىڭ، ول قازىپ تاپقان ادەبي قازىنا، جازىپ كەتكەن جۇزدەگەن كىتاپتاردىڭ اتتارى عانا. ال، بۇلاردىڭ ىشىنە ەنىپ، كەنىن تىكەلەي تەكسەرىپ، زاتىن -  بولمىس- بىتىمدەرىن بارلاپ- باقىلاپ، قالەكەڭنىڭ كوزى ءتىرى كەزىندەگىدەي قادىرلەپ تانىپ، جاسىلى مەن اسىلىن بيلىككە جانە حالقىنا تانىستىرىپ وتىرماساق، ءبارى بەكەر.. .

- وتە دۇرىس ايتاسىز. قالداربەك نايمانبايەۆ سياقتى قالام قايراتكەرى، حالىقتىق تۇلعالاردىڭ تەك تۋعان كۇنى بار... ولاي بولسا اۋەلى قالامگەر قالداربەك نايمانبايەۆتىڭ شىعارماشىلىق ەڭبەكتەرىنە تاڭداي توقتالىپ، جازۋشىنىڭ ءتول ادەبي الەمى قانداي، ول قاي قاسيەتتەرىمەن اسىل، نەندەي ەرەكشەلىكتەرىمەن جاسىل ەكەندىگىن ناقتى بايقاپ- بارلاپ كورسەك قايتەر...

- قىزجىبەك، مۇنىڭ ءوزى دە - كول- كوسىر تاقىرىپ، شالقىپ جاتقان الەم. مەن سوندىقتان جازۋشىنىڭ بىرەر باستى دۇنيەسىنە ناقتى توقتالىپ، قاناعاتتانساق دەيمىن.

تاڭەرتەڭنەن تۇسكە دەيىن. بۇل ءوزى - قانشا ۋاقىت؟ تاۋلىكتىڭ تورتتەن ءبىرى مە؟ الدە ودان قىسقا، بالكىم، ۇزاقتاۋ دا شىعار. قىستىگۇنى قامشىنىڭ سابىنداي بولسا، جازعى شىلدەدە تاڭدى قايدام، ال ءتۇستىڭ وتپەي تۇرىپ الاتىنى بار-اۋ...

مۇندا تۇرعان نە بار دەيسىڭ بە؟ جوق، كەيدە مۇندا كۇللى ءومىردى وزگەرتىپ، وزگە ارناعا سالىپ، جىبەرەر ۇلكەن وقيعا ءوتىپ، سودان تۋىندار تالاي- تالاي سىر جاتادى ەكەن. ءتىپتى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن سوزىلار.. . مەن ناق وسى سەبەپتەن دە قالامگەر قالداربەك نايمانبايەۆتىڭ «تاڭەرتەڭنەن تۇسكە دەيىن» دەگەن اڭگىمەسىنە تىكەلەي توقتالعالى وتىرمىن. ويتكەنى، بۇل اڭگىمە - قازىرگى تاڭدا دا ەسكىرمەگەن، كۇنى كەشە جازىلعانداي قابىلدانار، جارقىن دۇنيە. جازىلعانىنا 40 جىل وتسە دە، جارتى كۇن ولۋسىرەمەي، اينالاسىنا نۇرلى جارىق-ساۋلە تاراتىپ، ءوزى نىسانا ەتكەن ۋاقىت 1935-39 -جىلدار تىنىسىن، نايزاداي نايزاباي شال بولمىسىن، مىنەز- قۇلقىن تەرەڭ تانىتىپ، ادام بولىپ عۇمىر كەشۋدىڭ ماعىنا- ءمانىن ۇمىتتىرماي، قالىڭ وقىرمانعا - حالىققا ءومىردى ءسۇيۋدى، قازاق بولىپ ءومىر ءسۇرۋدى ۇعىندىرىپ، ۇيرەتىپ كەلە جاتقان كلاسسيكالىق اڭگىمە.

اڭگىمە دەيمىز- اۋ، ءادىلى - پاراساتتى پوۆەست، ايتپەسە ماڭگىلىك جاساي بەرەر شاعىن رومان. ءجا، ادەبيەتتە - كولەم شەشۋشى ماڭىزعا يە ەمەس، ماسەلە - كوركەمدىكتە. كەمەل دە كەنەن كوركەمدىكتە.

ايتپاقشى، بۇل شىعارمانىڭ تاعدىرلىق نەگىزى -  ءومىرباياندىق جاعى دا بار. مۇنداعى نايزاباي -  جازۋشىنىڭ اكەسى نايمانبايدى، ال ونىڭ زارىعىپ، الپىستان اسقاندا ساعىنىپ كورگەن ۇلى -  جارىق الەم ەسىگىن شىرىلداپ اشقان ءسابي -  قالداربەك...

- ەندى جازۋشى قالامىمەن يەلەنگەن وسى كەلەلىككە، كوركەمدىككە ناقتى مىسال، ايقىن ايعاق ارقىلى كوز جەتكىزسەك ءجون بولار ەدى...

-  ...نايزاباي شال بۇگىن تاڭ سىز بەرە- اق تۇردى. بىلاي دا ەرتە تۇراتىن ادامنىڭ بۇگىنگىسى بولەكشە. ءۇمىتىم ءۇزىلدى- اۋ دەپ جۇرگەندە ايەلى بالا كوتەرىپتى. ەندى تولعاتىپ جاتىر. دۇنيەگە جاڭا ادام اكەلۋ استە دە وڭاي ەمەس. سوندىقتان شالدىڭ ءوزى دە قاتتى ۋايىمداپ، دەگبىرى كەتىپ، كوڭىلى الابۇرتىپ، الىپ- ۇشىپ بارادى.

بايگەتورىسىنا قارعىپ ءمىنىپ، قۇيعىتا جونەلەتىندەي كۇي كەشىپ تۇرعانى سول.

ايەلى: «قۋ جان- اي!..» - دەپ جانە ءبىر ىڭىرانعاندا شال وزىنەن مۇشەل جاس كىشى ءىنىسى ساپاربەكتىڭ ۇيىنە قالاي جەتىپ بارعانىن بىلمەي قالدى. مۇندايدا ەركەك بايعۇستىڭ قولىنان نە كەلەدى. ۇرعاشى بىرەۋ- مىرەۋ كەرەك. ءبىراق باسا- كوكتەپ بارۋدىڭ ورنى جوق. «تىلەۋىڭدى بەرگىرلەر، ءتاتتى ۇيقىدا جاتىر-اۋ» دەپ كىدىردى. سوسىن «قاتىنجاندى نەمە بىلەم. ايتپەسە وسى ۋاقىتقا دەيىن كىسى جاتۋشى ما ەدى؟!» دەيدى. مۇنىسى ەندى ارتىق. بۇنىڭ باسىنداعى كۇيدى بىلمەيدى عوي بۇلار.

اڭگىمە باسىنداعى باس كەيىپكەردىڭ وي اعىنىنىڭ ءوزى نايزاباي شال حاراكتەرىن اشىپ، دارالاي باستاعان جوق پا؟!

...ءبىر مەزەت ءۇي جاقتان ۇشىپ كەلە جاتقان ساپاربەكتىڭ ۇلكەن بالاسىن كوردى. بالاعا قاراپ جۇگىرمەكشى ەدى، بۋىن- بۋىنى قالتىراپ، اتتاپ باسا المادى. جۇرەگى اتقاقتاپ سوعىپ، قولى ۇستاعان شىلبىرىن قىسا تۇسكەن.

«- اتا، ءشۇيىنشى، ءشۇيىنشى! اپام ۇل تۋدى، - دەدى بالا...

جاڭا عانا قىسىپ ۇستاپ تۇرعان بايگەتورىنىڭ شىلبىرىن بوس تاستاي بەرگەن شال ءالى قۇرىعانداي جۇرەلەپ وتىرا كەتتى» (65-بەت).

كارى كەۋدە كۇمبىر قاعىپ، جۇرەك شىركىن ورەكپي سوقتى. الپىستىڭ تورتەۋىنە شىققانىن ۇمىتقانداي. ءوزىن جيىرما بەستەگى جىگىتتەي سەزىندى. كوزىنە جاس الۋ دەگەندى بىلمەيتىن شادىر شالدىڭ كوزىنەن ىستىق تامشىلار ىتقىپ كەتكەن-دى...

ءىنىسىنىڭ ۇيىنە كىرىپ، شاي ءىشتى. ءجون قۇتتىقتاماي، باقاستىق تانىتقان پەرنەنىڭ كەسەمەن قويىپ قالىپ باسىن جارىپ، پەرنە كيىز كۇيدىرىپ باسىپ، داكەنى ەندى تاڭىپ بولعاندا تىستان دۇسىرلەتكەن دىبىس ەستىلدى.

«اۋىلدىڭ بەس- التى جىگىتى ەكەن. اتقا قونىپ العان.

- ەگىستى ەگىپ بىتكەن توي ءسىزدىڭ تويىڭىزبەن قاتار كەلدى. كوكپار بەرىڭىز.

- بۇلار سويتەدى ەندى، - دەپ شال كەڭك- كەڭك كۇلدى.

- بۇگىننەن قالعان جان - جان، بۇگىننەن قالعان مال - مال، اناۋ سەركەڭىزدى ەكى- ءۇش اينالىپ اكەپ تاستايمىز.. .» (71-بەت).

سەركە باۋىزدالدى، تاقىمعا باسىپ الگى جىگىتتەر كەتتى. نايزاباي شالعا جەلىك ءبىتتى مە، تاعات تابا المادى. اقىرى بايگەتورىنىڭ ۇستىنە قوندى.

«شالدىڭ كوز الدى - كوك مۇنار. ول بۇگىنگى كول- كوسىر قۋانىش ۇستىندە كەزدەسكەن قۇمارلىق وتىنا ورتەنىپ كەتۋگە بەيىل. بايگەتورىنىڭ ساۋىرىنا قامشى تيگەنى دە وسى. «كوكپاردى جىبەرسەم، نايزاباي اتىم قۇرىسىن!» كوكپارشىنىڭ تاقىمىنداعى سەركەنى الگىندە ءوزى اتاعانى، ەندى ونى تارتىپ اكەتسە، ۇيات بولاتىنى شالدىڭ ەسىندە جوق. «تۇڭعىشىم تۋعان كۇنى... كوكپار تارتقانىمنىڭ الدى- ارتى دا وسى بولسىن».

شال كوكپارشىعا جاقىنداپ- اق قالعان. بايگەتورى جەرمەن- جەكسەن بولىپ ۇشىپ كەلە جاتقان. ءاپ دەگەنشە الگى (كولدەنەڭدەگەن) بىرەۋ دە قيقۋلاپ قولتىق استىنا كەپ قاپتى. «قايت، كەيىن قايت! - دەپ شال ايقاي سالدى، - ولەسىڭ...».

ءبارى دە كوزدى اشىپ- جۇمعانشا ءوتتى دە كەتتى.

دالاقتاعان اڭگۇدىك الدىڭعى كوكپارشىنىڭ الدىنا كەسە- كولدەنەڭ كەلە بەرەم دەگەندە ۇلگەرە الماي قالدى. سو بويدا اناۋ سىتىلىپ كەتتى دە، ارتىنداعى بايگەتورى بار پارمەنىمەن الگى اتتىلىعا سوقتىعىپ، اناداي جەرگە ۇشىپ ءتۇستى...» (72-73-بەتتەر).

بۇل - ءتۇس مەزگىلى ەدى. اتتەگەن- اي! شالدى ءۇيىنىڭ وڭ جاعىنا اكەپ سالدى...

...ەرتەڭىنە شالدى شىعارىپ بارا جاتقاندا بايگەتورىنىڭ كوزىندە جاس مولتىلدەپتى. ونى بىرەۋ كوردى مە، كورمەدى مە، بەلگىسىز.

ال سول ءتۇنى بايگەتورى اۋىلدان قوزى كوش جەردەگى قورىمعا بارىپ، جاس ءقابىردىڭ باسىندا مەلشيىپ ۇزاق تۇرىپتى.

سول ءتۇنى جارىق دۇنيەگە جاڭا كەلگەن ءسابي دە تىنشۋ كورمەي، ۇزاق جىلاپتى.

سول ءتۇن - 1939 -جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ ناق ورتاسىنان اۋعان ءتۇن ەكەن...

ءبىز جازۋشى شىعارماشىلىعىن كوكتەي شولا وتىرىپ، ونىڭ دا تاڭەرتەڭنەن تۇسكە دەيىن سوزىلعانىن كورەمىز. العاشقى تۋىندىلارى - تاڭنىڭ اتۋى بولسا، كەمەلىنە كەلىپ، تولىسقان شاقتا - 1980-1990 -جىلدارى جازعان اڭگىمە- پوۆەستەرىن ساسكە، ال «كوكتوبە» مەن «وت پەن ويىن» روماندارى - جازۋشى شىعارماشىلىعىنىڭ شاڭقان شاعى ءتالتۇس دەپ باعالاۋعا بولار ەدى.

- ءبىزدىڭ ويىمىزشا، جازۋشىلىق - قالداربەك نايمانبايەۆ اعامىزدىڭ ءبارىبىر باستى قىرى. ونىڭ روماندارىنىڭ «كوكتوبە»، «وت پەن ويىن» دەگەندەي اتتارىنىڭ ءوزى ەلەڭ ەتكىزەدى. جەر ورتاسى - كوكتوبە. ال ءومىر دەگەنىمىز - جانىپ تۇرعان وت، جاقسى- جامان ادامداردىڭ بيلىككە جەتىپ، بارشىلىقتا كۇن كەشۋ ءۇشىن ارپالىسقان كۇرەس- ويىنى ەمەس پە؟ سوندىقتان قالەكەڭنىڭ سوڭعى رومانى «وت پەن ويىنعا» ءسال توقتالىپ ءوتىڭىزشى...

- ءيا، «وت پەن ويىن» دا - قازىرگى قازاق ادەبيەتىندە ويىپ العان ورنى بار، لاۋلاپ تۇرعان وشاقتاي وتى بار، بيلىك- بايلىق ءۇشىن كۇرەس- ويىنى بار، تىككەن ون ەكى قانات ورداسى بار رومان. مۇنىڭ ءبارىن مىنا سۇحباتىمىزدا قاۋسىرا قامتىپ، قامشىداي ءورىپ، جىلىكتەي ءبولىپ تالداپ، تارقاتۋ مۇمكىن دە ەمەس. بالكىم، قاجەت تە ەمەس. دەسەك تە اتتاپ وتۋگە، ايتپاي كەتۋگە بولمايتىن سارى جازداي كەيبىر ساتتەرىن، ومىرتقالى تۇستارىن عانا تانىستىرۋ ءجون بولار، ادىلەتتىلىك تە شىعار.

الدىمەن بۇل - تۇراربەكتىڭ وتباسىنا، ايەلى كۇلجاميلاعا قاتىستى جەلى.

تۇراربەكتىڭ سۇلۋ دا سىرباز، جىگىتتىڭ سۇڭقارى ەكەنىنىڭ باسى اشىق. قىزبا مىنەزى، تىك سويلەيتىنى دە سۇيگەن ايەلگە تۇك ەمەس. ار جاعى تازا، ادەيى ىستەمەيدى. ونى تۇزدەگى جۇرىنباي، ەرمەكتەرگە قوسا شارشاتىپ، شالدىقتىرعان ۇيدەگى ءبىر جاعداي -  سۇلۋ دا ءبىلىمدى، ىسكەر دە ءمۇسىندى ايەلىنىڭ توعىشار جان بولىپ شىققانى.

كۇلجاميلانىڭ كوزىمەن قاراساق، ونىڭ تۇراربەكتى مىنەۋى، «مەنسىنبەۋى» دە ورىندى سياقتى. جۇرت سياقتى جەمەيدى، دۇنيە تاپپايدى، بايۋدان قاشادى. ديرەكتور بولا تۇرىپ... كەڭكەلەس پە، اقجۇرەك پە؟ جوق اقىماق پا؟ قوجاناسىر ما؟ سوناۋ الماتىدان ولگەن جان دوسىنىڭ ايەلىن كوشىرىپ اكەلدى. ال بۇل ايتقان ادامدى جۇمىسقا تۇرعىزبايدى. ءتىپتى تۋعان باۋىرىنا وقۋعا تۇسۋگە جولداما بەرمەدى. نە ديرەكتوردىڭ ايەلى سياقتى شالقىپ جۇرە الماسا. مىنە، ۇرىس- كەرىستىڭ كوزى، اجىراسىپ كەتۋدىڭ سەبەبىنىڭ ءوزى.

ال، تۇراربەكتىڭ كوڭىلىمەن تارازىلاساق: «كۇلجاميلا تىم كۇدىكشىل، تىم شىكامشىل. قاراپ وتىرىپ قيتىعىپ قالادى. كەيدە ءسال نارسەگە بولا قولى جەتەر جەردەگىنىڭ ءبارىن ءتۇتىپ جىبەرۋگە بار». بۇل دا ەشتەڭە ەمەس. گاپ - ىلعي ەكەۋىنىڭ ويى ەكى جاقتا ەكەنىندە. كۇلجاميلانىڭ اڭسايتىنى - ءبارى اسىپ- تاسىپ جاتقان تۇرمىس. تۇراربەكشە وتتىڭ باسى، وشاق قاسىنان باسقا دا تىرلىك بار. كۇلجاميلانى تەرەڭ بىلمەي، سۇلۋ، تاماشا قىز دەپ ۇيلەنە سالعانىنا، ارمانى الدانعانىنا وكىنەدى كەيدە.

ماسەلە - كۇيىپ- جانىپ، ءسۇيىپ قوسىلماۋدا ما ەكەن. ءسۇيىپ، ءبىر- ءبىرىن تەرەڭ ءبىلىپ قوسىلۋدىڭ ءجونى بولەك، ارينە. دەسەك تە كوزقاراس بولەكتىگى، ەكى جاستىڭ ءبىر ماقسات - ءومىردىڭ بيىگىنە بىرىگىپ بىرگە قاراماۋى ءبارىبىر اجىراتىپ جىبەرەر ەدى. مۇندايدا العاش تانىسقان- تابىسقان، ءولىپ- ءوشىپ عاشىقتىق وتىنا جانعان كەزدە قىز جىبەك پەن تولەگەن بولىپ قالۋ از، كەيىن دە - قىرىق جاس- وتىزدا دا، ماقتا ەككەن اتىزدا دا، ادامدىق ار مەن قۇلاما جار، قيىندىقتاردان قۇرىلعان دار الدىندا دا قىز جىبەك پەن تولەگەن بولىپ ءومىر ءسۇرۋ قاجەت.

سونىمەن، بۇلاردىڭ - قول ۇستاسىپ، ءبىر-بىرىنە ۇنەمى كۇلىمدەپ جۇرەتىن شاعى ءبىر جىلعا جەتتى مە، جەتپەدى مە؟ بۇلاردىڭ - تۇراربەك پەن كۇلجاميلا ەكەۋىنىڭ جولى وسىلاي ءبولىندى.

ەندى ەكىنشى ءبىر ءبولىنۋدى ۇمىتپاي العا تارتايىق. بۇل ءبولىنۋدىڭ ءمان- ماڭىزى تۇراربەكتىڭ جەكە ومىرىندە عانا ەمەس، كۇللى قاراقاي شارۋاشىلىعىنىڭ تىنىس- تىرشىلىگىندە دە ايرىقشا. ءتىپتى توتەنشە، بەتبۇرىستىق- توڭكەرىستىك وقيعا.

«وتكەن جازدا بريگادير بوپ جۇرگەندە الگى ەكەۋىنىڭ ءۇيىن كورگەنى ەسىنە ءتۇستى.

قاۋىنبايعا ىلەسىپ ءابىلدىڭ اۋىلىنا سوققان. انادايدان بىردەن كوزگە ۇرعانى - ەكىقابات ءۇي بولدى. ونى ءجاي عانا ءۇي دەۋدىڭ ءوزى قيىن. قىزىلدى- جاسىلدى ەتىپ بوياپ تاستاعان تاس قامال. قورا- جايىنىڭ كولەمى قازىرگى يپپودرومعا جەتەقابىل.

-  ال، كور. بۇگىنگى بايلاردىڭ قالاي تۇراتىنىن، -  دەگەن قاۋىنباي. -  جاقىنىراق بارايىق، ءيت قوسىپ قۋماس.

-  بولىمشە باستىعىنىڭ ءبىر ءوزى تۇرا ما؟

-  ايەلى ەكەۋى. قولىندا كەنجە بالاسى عانا قالعان...

تۇراربەك ءالى اۋزىن اشىپ تۇر. اۋزىن اشقانى - كەڭ قوراجايدىڭ ءتورت جاعى تۇگەل شويىن شارباقپەن قورشالعان. ءىشى تولعان جەمىس اعاشتارى، گۇل الاڭى، گاراج، مونشا، قويما...» (73-بەت).

جارايسىڭ، ءابىل!. ءىنىسى قابىلدىڭ ءۇيى دە ابىلدىكىنەن اسپاسا، كەم ەمەس ەكەن. ەڭبەكقور، ديقان جاندار شىعار. ءبىراق سوراقىلىعى -  بۇل ءۇي- جايلاردى سوۆحوز ەسەبىنەن سالدىرعانى.

قايران سوتسياليزم كەزەڭى عوي. قايتا قۇرۋ سامالى سوعىپ، جۇرت دەموكراتيا، جاريالىلىق، ادىلدىك دەپ جاپپاي گۋىلدەپ تۇرعان زامان. تۇراربەككە مىناۋ سۇمدىق كورىنىپ، سول كەزدەگى ديرەكتورعا: «بىرەۋ ون بالاسىمەن قۇرتاقانداي كەپەدە تۇرادى. بىرەۋ ءبىر بالاسىمەن ون بەس بولمەلى سارايدىڭ تورىندە وتىر. سوندا ادىلدىك قايدا؟» دەپ جەتىپ بارعان. قايدان...

كوپ ۇزاماي ديرەكتور بولعان سوڭ، سول ادىلدىكتى ءوزى ورناتتى. كەڭشاردىڭ مەنشىگى بولعاندىقتان ابىلدەن دە، قابىلدان دا حان سارايىنداي ۇيلەردى قايتارىپ، بىرەۋىندە بالاباقشا اشتى، ەكىنشىسىن پروفيلاكتورييگە اينالدىردى. وڭايعا سوققان جوق، ءابىل مەن قابىل قوناققا شاقىردى، سىيلىقتار ۇسىنىپ كوردى، قوقان- لوققى دا جاسادى. الا جىپتەن اتتامايتىن، التىن كورسە دە جولدان تايمايتىن تۇراربەك ءمىز باقپادى. بۇدان باسقا بىرەۋ بولسا، قولىنان كەلمەس تە ەدى.

قازىرگى زامانىمىز ءوڭى، ولشەمى باسقا. «ەڭبەك ەت تە بايىي بەر» دەيتىن كاپيتاليزم. اتتەڭ ادامدىق تۇرپاتى ايقىن، ادىلدىك تارازىسى مىقتى قوعامدىق جۇيە قالىپتاسقاندا عوي. ءبىز بەينەبىر تاۋەلسىزدىكتى جەمقورلار مەن جەبىرلەر، ۇرىلار مەن قارىلار ءۇشىن العان سياقتىمىز. ادامدىقپەن بايىماعان وليگارحتار مەن كونشارىقتاردىڭ جۇزدەرى جالت- جۇلت، ال بۇقارا حالىق پەن جۇقانا جازۋشىلاردىڭ كۇنكورىسى قالت- قۇلت. قايران قالەكەڭ سول كەزەڭدەگى جاڭعىرۋعا سەنىپ، ۋاقىت تالابىنا ەرىپ، وسىلاي جازدى. بۇگىن شە؟!. مىنا روماننىڭ مىنا بەتتەرىن قازىرگى وقىرمان قابىلداي ما، كەيىنگى جاس ۇرپاق ءجون كورەر مە؟ ويتكەنى ءابىل مەن قابىلداردىڭ ەكى قاباتتى ۇيلەرى الدەقاشان لاشىق بوپ قالعان. ميللياردەر ماشكەيەۆيچتەر مەن مۇحتار ءابىليازوۆتار مىڭ پاتەر يەلەنىپ، تالاي «ءتاج ماحالدار» سالعان.

الايدا قالداربەك اعامىزدى قالامگەر بولىپ جيىرما ءبىرىنشى عاسىرعا قولىڭدى سوزبادىڭ، زامانىڭىزدان وزبادىڭ دەپ كىنالاي الماسپىز. سول 1985-1987 -جىلدار سۋرەتى، شىرقىراعان شىندىعى بۇل. ەندەشە قالەكەڭدىكى دۇرىس، بۇلاي سۋرەتتەۋى دارقان شەبەرلىك.

ارى قاراي العا جىلجىساق، رومان بويىنان وسىنداي وت جارقىراپ، ويىن تابىلا بەرەدى.

- باقىت اعا، سۇحباتىمىزدىڭ باس جاعىندا ءسىز قالداربەك نايمانبايەۆتىڭ جازۋشىلىق عۇمىرى «تاڭەرتەڭنەن تۇسكە دەيىن» سوزىلدى دەگەندەي وي- ءتۇيىن ايتتىڭىز. ءساتتى سالىستىرۋ. ال ونىڭ ارامىزدان كەتكەنىنەن بەرگى ەكىنشى باقيلىق عۇمىرىن «تال تۇستەن قوڭىر كەشكە دەيىن» دەپ بالامالاپ جاتساق جاراسپاي ما؟ بۇل قالداربەك جازۋشىلىعىنىڭ كۇنى ەڭكەيگەنمەن، باتپايتىن ۇزاق كەشى عوي... الايدا سودان بەرگى ۋاقىتتا ونىڭ ەسىمى مەن ەڭبەگىن باعالاپ، مادەنيەتىمىزگە قوسقان ۇلەسىنە ساي قۇرمەتتەپ، ماڭگى ەستە قالدىرۋ ءۇشىن نە ىستەلدى؟ ەندى وسى جونىندە وي بولىسسەڭىز...

-  حالقىمىزدا: «ەلدىڭ اتىن ەر شىعارادى، ەردىڭ اتىن ەل شىعارادى» دەگەن ماقال بار. كەرىسىنشە ەلى جوق -  ەر جەتىم، ەرى جوق -  ەل دە جەتىم. ال بۇگىنگى كۇنى ءبىز ەرى از ەمەس، ەلى دە قۇل ەمەس، بوستان مەملەكەتپىز. ءتىپتى ماقساتى ۇلى، ماڭگىلىك ەل بولۋعا بەت العان ۇلتپىز. ال سونداي ەلى بار ەردىڭ -  قابىرعالى قالام قايراتكەرىنىڭ، تىندىرعانى تولاعاي حالىق قايراتكەرى قالداربەك نايمانبايەۆتىڭ 60 جىلدىعى كوزى تىرىسىندە، 70 جىلدىعى 2009 -جىلى اتالىپ وتسە دە، ونىڭ اتىندا ءالى ءبىر مەكتەپ، ءبىر كوشە دە جوقتىعى وتە وكىنىشتى. قايتىس بولعان كەزىندە شىققان ءبىر ەستەلىك- ەسسە، ەكى شىعارمالار كىتابىنان باسقا ەشتەڭەسى قايتا باسىلمادى. ونىڭ ومىردەن وزعانىنا ون جىل تولسا دا تيتتەي ون ءىس بىتىرىلمەۋى دە ەش تۇسىنىكسىز ەكەنىن ايتۋعا تۋرا كەلەدى.

الايدا ەشتەن كەش جاقسى. ءتىپتى گاپ -  2014 -جىلى ناۋرىزدىڭ 16- كۇنى قالداربەك نايمانبايەۆتىڭ 75 كە تولۋىندا عانا ەمەس. شىنىندا دا ول -  ءبىر سەبەپ قانا، ماسەلە -  قالداربەكتىڭ ولمەيتۇعىن ءسوز، وشپەيتۇعىن ءىز-ءىس قالدىرعان تاۋەلسىزدىك تۇلعاسى ەكەندىگىندە. ەندەشە بيلىك پەن بۇقارا بولىپ، ق ر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى، ق ر بايلانىس جانە اقپارات اگەنتتىگى، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى اكىمدىگى جانە شەتەل قازاقتارى بولىپ قالداربەك نايمانبايەۆتىڭ الدىنداعى پارىزدى وتەۋىمىز قاجەت ەكەندىگىندە. ءتىپتى اشىعىن ايتساق، مۇنداي شارا- شارۋالاردىڭ قالەكەڭە تۇككە كەرەگى جوق، بۇلار مىنا بىزگە -  وزىمىزگە، حالىققا، قازاق ەلىنە كەرەك.

ەندى ءبىر قىزىق، پارادوكس جاعدايدى الدىڭا تارتايىن.

مەن وتكەن 2014 -جىلدىڭ سوڭىنا تامان كەڭبايتاق قازاقستاننىڭ ەكى جەرىندە ساپارمەن بولدىم. اۋەلى وسكەمەن قالاسىندا، قوتان- قاراعاي اۋدانىندا. اۋەلى كورگەنىم -  وبلىس ورتالىعىندا الىپ اباي تۇر اسقاقتاپ. قانداي جاراسىمدى! ابىز باباعا امانداسىپ، سودان سوڭ ورىستىڭ ۇلى اقىنى پۋشكين مەن ءوزىمنىڭ وراعام -  ورالحان بوكەيگە سالەمدەستىم. پۋشكين ۇندەمەدى، مەنى تانىمايتىندىقتان شىعار. ال، ورەكەڭ: «باقىت، قالايسىڭ؟ كەزىندە مەنىڭ شىعارماشىلىعىم تۋرالى دا جاقسى جازىپ ەدىڭ، تويىما كەلمەدىڭ عوي؟»، -  دەدى. «بۇرىن شىققان قۇلاقتان كەيىن شىققان ءمۇيىز وزادى، ورەكە!. تويىڭىز تىزگىنىن ۇستاۋشىلار: «قوناقۇيدە ارتىق ورىن جوق» دەگەن سوڭ، تالاسپادىم. «بۇگىن كەلىپ تۇرمىن»، -  دەدىم. «دۇرىس ەكەن...» مەن ورالحان بوكەي مۇشەلتويىن -  70 جاسقا تولۋىن جاقسى وتكىزگەن ەل مەن ەرلەرگە ىشىمنەن العىس ايتىپ، قاناتتانىپ، قايتتىم... سودان سوڭ وڭتۇستىككە جول ءتۇستى. شىمكەنتتە جاڭالىق، جاقسىلىق كوپ ەكەن. ەرىكسىز ريزا بولاسىڭ. اسىرەسە ءشامشى ەسكەرتكىشى ءسۇيسىندىردى. ارينە، مۇندايدا ارنايى سالەمدەسۋگە بارعان ادامىڭدى ىزدەيسىڭ عوي. وسى ەلدىڭ ۇلىق جازۋشىسى، جايساڭ پەرزەنتى قالداربەك نايمانبايەۆ بۇدان 5 جىل بۇرىن 70 جاسقا تولعان. ەڭسەلى ەسكەرتكىشىن تاپپادىم. سوسىن ورتالىقتا جولىققان وسى وقىعان، بىلەدى- اۋ دەگەن ءبىراز جاستاردان ءجون سۇرادىم:

- اينالايىن، قالداربەك نايمانبايەۆتىڭ اتىنداعى كوشە قايدا ەكەنىن ايتىپ جىبەرشى.

- بىلمەيمىن، - دەدى كوبىسى. - بىزدە ونداي كوشە جوق شىعار.

شىنىندا دا انىقتاما دۇڭگىرشەگىنەن سۇراپ بىلسەم، ونداي كوشە جوق بولىپ شىقتى. بۇدان كەيىن جەتىسايعا بارىپ تا قالەكەڭ ەسىمىن ەسكە تۇسىرەر، ۇرپاققا ۇمىتتىرماس كوشە، نەمەسە مەكتەپ تاپپادىم. ەندى باسقا نارسەنى ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنى وزىنەن- ءوزى بەلگىلى عوي. ءبىراق، وبالىنا نە كەرەك، اۋدان اكىمدىگىندەگىلەر جاقسى قارسى الدى. «بۇل -  ءبىزدىڭ ولقىلىعىمىز. ءبىراق جوعارىدان نۇسقاۋ، تاپسىرما كەرەك ەكەندىگىن دە ەسكەرىڭىز»، -  دەستى ولار.

 مەن بۇل جەردە ەكى وڭىردەگى ادەبي جاعدايدى ادەيى سالىستىرىپ، شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ىستەرىن اسىرىپ، وڭتۇستىك ءوڭىرى جىگىتتەرىنىڭ قام- قارەكەتىن جاسىرىپ، جارىستىرىپ تا تۇرعانىم جوق. شىندىعى ناق وسىلاي. ءور التايعا ارنايى باردىم. ال، وڭتۇستىككە «اعامىزدىڭ 75 -جىلدىعى -  قىر استىندا. قيمىلدايىق» دەپ قالاعاڭنىڭ ءىنىسى، ىزدەۋشىسى فايزۋللا قارجاۋوۆ دەگەن جىگىت اعاسى ەرتىپ باردى. وسىعان وراي مەن وبلىس اكىمدىگىنە، نەمەسە قالداربەك نايمانبايەۆتىڭ جەرلەستەرىنە دە سىن ايتقالى وتىرعانىم جوق. ماقساتىم -  كۇندەلىكتى قاربالاس تىرلىك اعىسىندا ءجۇرىپ، قالەكەڭدەي ەرلەرىمىزدى ۇمىتىپ كەتپەيىك، ەسكەرىپ، قادىرلەيىك» دەگەن قۇلاققاعىس جاساۋ. تۇيىندەپ ايتقاندا، تىكەلەي تاقىرىپتىق نىسانامىز، قازاقتىڭ قالداربەك نايمانبايەۆىنا قاتىستى نەگىزگى شىندىق مىناۋ: «ول تەك مۇشەلتوي اياسىندا قالاتىن شاعىن- شارقى كىسى ەمەس، ءارقاشان ەلەپ- ەسكەرىلىپ، ءبىزدىڭ بارىمىزبەن بىرگە كۇندەلىكتى جۇزدەسىپ، نۇرلى ەسىمى ايتىلىپ- ارداقتالىپ، تاڭدامالى تۋىندىلارى جىلما- جىل حالقىمەن تانىسىپ- تابىسىپ تۇرۋعا لايىق -  قازاق ەلىنىڭ ماڭگىلىك جاسايتىن تۇلعالارىنىڭ ءبىرى. اقيقاتىنا كوشسەك، ول 75 جىلدىعى، 76 جىلدىعى دەمەي قيمىلداپ، قالداربەككە قازاقتىڭ ءبىراز قارىزىن قايتارىپ، ولقىلىعىمىزدى تولتىرىپ قالۋعا قام- قارەكەت جاساساق، ارتىق ەمەس.

- سوندا ول قانداي قارىز- پارىزدار؟ ! اتاپ ايتىپ، ناقتى- ناقتى كورسەتسەڭىز ورىندى بولار ەدى...

- قازاق ەلىنىڭ مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى قالامگەردىڭ جەتى تومدىق شىعارمالار جيناعىن مەملەكەتتىك تاپسىرىسقا كىرگىزىپ، باسىپ شىعارسا...

ءتيىستى ورىندار قولعا الۋىمەن تۋعان جەرىنىڭ تورىندە ءمۇسىنى، وبلىس ورتالىعىنىڭ ورىندە ەڭسەلى ەسكەرتىشى ورناتىلسا.

مەن مەكتەپ، كوشەلەرگە ەسىمى بەرىلۋى كەرەكتىگىنىڭ باسى اشىق، ونى ارنايى اڭگىمە قىلۋدىڭ ءوزى ارتىق دەپ بىلەمىن.

ءوز باسىم اعامىز تۋرالى «قازاقتىڭ قالداربەگى» اتتى تولىمدى ەسسە، ەستەلىكتەر جيناعىن قۇراستىرىپ ءبىتىپ، جەكە سىن كىتابىمدى دايىنداۋعا كىرىسىپ كەتتىم.

قالداربەك نايمانبايەۆ -  قازىرگى زامان جىرشىسى بولعان جازۋشى. ول -  ادام باسىنداعى الۋان كۇيلەردىڭ سىر- سىمباتىن قاپىسىز اشىپ، جۇمباق جان ءيىرىمى تەرەڭدەرىن، مىنەز- قۇلىق قۇپيالارىن، سانا اعىمىن قاداعالاۋدىڭ كانىگى شەبەرى بولاتىن. ونىڭ ءقايسىبىر شىعارماسىنان دا وشپەس قالام تابىن، شاندوز شەبەرلىكتى، بۇگىنگى بىزبەن سىرلاس- مۇڭداس زامانداستاردى كورەمىز. قالاعاڭنىڭ، مىنە، وسى باستى قاسيەتىن ەسكەرىپ، ارنايى «قازىرگى زامان جانە قالداربەك نايمانبايەۆ شىعارمالارى» دەگەن تاقىرىپتا ادەبي سىن ماقالالار كونكۋرسى جاريالانسا ءتىپتى ءجون بولار ەدى. قاپتاعان ءمۇشايرا، تاپتاۋرىن ايتىستان گورى مۇنىڭ جاڭالىعى دا مول، قالداربەك تانۋعا قوسار ۇلەسى دە ۇلكەن بولار ەدى.

- جاقسى دا حالىققا پايدالى ۇسىنىستار ەكەن. ۇنەمى كوز الدىمىزدا جۇرگەن قالامگەردىڭ ءالى دە حالىق جاقسى بىلمەيتىن توسىن قىر- سىرى بار ما؟ ومىردە مۇنداي دا كەزدەسەدى عوي.

-  مەن جوعارىدا جازۋشى ارامىزدان كەتكەلى ەدەل- جەدەل 2005 -جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان جارىق كورگەن ءۇش كىتاپتان باسقا ەشتەڭە جارىق كورمەگەنىن ايتتىم. سويتسەم، تاياۋدا عانا تاۋىپ تانىستىم، «ءبىلىم» باسپاسى 2009 -جىلى «ءسىز كۇتكەن كىتاپ» سەرياسىمەن قالداربەك نايمانبايەۆتىڭ «داڭق تۇعىرىندا» اتتى تۇڭعىش دەرەكتى حيكاياتتارى باس قوسقان كىتابىن قايتا جاريالاپتى. وڭ تىرلىك، وقىرمانعا جاقسى تارتۋ بولعان ەكەن. بۇل كىتاپ اۆتوردىڭ اتىن بىردەن شىعارعان، سپورت تاقىرىبىندا جاڭالىق بولىپ، قازاق باتىرلارى: ايگىلى بالۋان ابىلسەيىت ايحانوۆ پەن ءباھادۇر بوكسشى ءابدىسالام نۇرماحانوۆتار تۇلعاسىن تانىستىرعان، جاستار ءسۇيىپ وقىعان تاماشا كىتاپ- تىن. سونى قايتا وقي وتىرىپ ويعا ورالعانى -  جاس قالداربەك نايمانبايەۆتىڭ بەلگىلى بوكسەر بولعانى، كەيىن كوپتىڭ الدىنا شىعىپ، كوزگە ءتۇسىپ جۇرمەسە دە، بابىن ساقتاعان سپورتشى بولعانى، كەزىندە قازاق جاستارىن ءدۇر سىلكىندىرىپ، ولاردىڭ اتا جولىن قۋىپ، كۇرەس پەن جۇدىرىقتاسۋعا جاپپاي بەت بۇرۋىنا مۇرىندىق بولعان بۇل كىتاپ -  قايتا- قايتا جارىق كورىپ تۇرسا ارتىق ەمەس.

بۇعان قوسا مەن «اشقان» تاعى ءبىر جاڭالىق كۇللى ەلدى دە ەلەڭ ەتكىزەرىنە كۇماندانبايمىن. قولىما ەرعالي مۇحيتدينوۆتىڭ «قازاق كۇرەسى» اتتى جاقسى، ەرەكشە كىتابى ءتۇستى. بالكىم، بۇل تۋعان تاريحىمىزداعى وسىنداي اتپەن جارىق كورىپ تۇرعان تۇڭعىش كىتاپ شىعار. ۇلتتىق كۇرەسىمىزدى قاتارعا قوسىپ، «اقىرىپ تەڭدىك سۇراعان» (ماحامبەت) ، ەسە الا باستاعان بۇل كىتاپتىڭ مەن ءۇشىن (بالكىم، بۇكىل قالامگەرلەر قاۋىمى ءۇشىن دە) ءبىر ايرىقشا قۇندى جەرى -  قالداربەك نايمانبايەۆقا قاتىستى مىنا دەرەگى بولدى: «1992 -جىلى وتكەن ءبىرىنشى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىندا بەلگىلى قالامگەر، وسى قاۋىمداستىقتىڭ ءتورالقاسى ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قالداربەك نايمانبايەۆ پەن ەرعالي مۇحيتدينوۆتىڭ باستاماسىمەن قازاق كۇرەسىنەن حالىقارالىق كۇرەس فەدەراتسياسى قۇرىلدى. 2002 -جىلى تۇركىستاندا وتكەن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىندا قالداربەك نايمانبايەۆتىڭ باسشىلىعىمەن دۇنيەجۇزىلىك قازاق كۇرەسىنىڭ فەدەراتسياسى بولىپ قايتا ومىرگە كەلدى» . بايقايسىز با، تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدەگى ۇلتتىق كۇرەسىمىزدىڭ جاندانىپ، ومىرگە كەلۋىنىڭ باستاۋىندا قالداربەك نايمانبايەۆ تۇر. قازاق كۇرەسى وداعىنىڭ تۇڭعىش جەتەكشىسى، پرەزيدەنتى قالداربەك نايمانبايەۆ.

 قايراتكەر قالداربەك نايمانبايەۆ شىنىندا دا وتە ىسكەر، باتىل، سەرى، ۇيىمداستىرعىش، بەدەلدى جان بولسا دا، كوپ نارسە تىكەلەي ءوز قولىندا تۇرسا دا، ءقايسىبىر قالامگەرلەر «جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتەتىن پىسىق» دەپ جاڭىلىسىپ، جالا جاۋىپ جۇرگەندەي، جىلپوس ەمەس- ءتىن. جەكە باسىنا كەلگەندە تىم سىپايى، سىرباز، «وزىمە ەمەس، وزگەلەرگە بولسىن» دەيتىن قاناعاتشىل، ارلى جان بولاتىن. سونىڭ ءبىر ەرەك مىسالى -  ارىپتەستەرىنىڭ بارىنە وكىمەتتەن اتاق، سىي- سياپات سۇراپ، وردەن، پاتەر ۇلەستىرە ءجۇرىپ، وزىنە ءبىر اتاق، نە ءبىر وردەن الماعانى. مىنە، سونداي تىم سىپايىلىقتان مىنا جولى دا ءوزىن كورسەتىپ، قاسىندا جۇرگەن بىزگە «مەن ەلىمىزدەگى قازاق كۇرەسىنىڭ تۇڭعىش ۇيىمىن قۇردىم» دەپ ايتپاپتى دا. ناق وسى دەرەكتەن، قالەكەڭ قولعا العان اسا ماڭىزدى باستاماشىلىقتان -  بىتكەن ىستەن جانە ءبىر ۇسىنىس وزىنەن- ءوزى تۋىنداماي ما؟ وسى ءارتۇرلى ادامدار اتىنداعى نەشە ءتۇرلى تۋرنيرلەر، جارىستار ءوتىپ جاتىر عوي. سوندا نەگە قالداربەك نايمانبايەۆ اتىنداعى ءداستۇرلى ەلدىك نەمەسە وڭىرلىك قازاق كۇرەسى سايىسىن وتكىزبەسكە؟!

- سۇحبات- سىرىڭىز تۇيىنىندە نە ايتاسىز؟

-  مەن قالداربەك نايمانبايەۆتىڭ ەڭ الدىمەن دە، ەڭ سوڭىندا دا تالانتتى، ۋاقىت جەلى وشىرە الماس، قىلىشتىڭ ءجۇزى كەتىرە الماس ءتول ادەبي الەمىن تۇزگەن قالامگەر ەكەنىن قاداپ ايتار ەدىم. ول جۋرناليستيكاعا ارالاسپاسا، قابىلەتتى قالامگەر ەكەنىن اڭعارتپاسا، سۋرەتكەر بولىپ قالىپتاسپاسا، ونى ەل ەلەمەس، بيلىك بىلمەس ەدى. جازۋشى رەتىندە تانىلعان وعان سول قابىلەت- قاسيەتىنىڭ ارقاسىندا باق قوندى، الۋان شەن، جوعارى مانساپ، كوشباسشىلىق قىزمەتتەر ۇسىنىلدى، اتاق- ابىروي شىلاۋىنا ورالدى. ەندەشە ءبىز ءبىرىنشى جانە باستى كەزەكتە جازۋشىنىڭ تاڭدامالى شىعارمالارىنىڭ ءبىر تومدىعىن مول تارالىممەن، ماسەلەن، 15-30 مىڭ دانامەن شىعارىپ، جۇرتشىلىقتىڭ ساتىپ الا الماسا، كىتاپحانالاردان تاۋىپ وقۋىنا جاعداي تۋعىزساق ءجون. مەكتەپ وقۋشىلارىنا جاپپاي وقىتساق ورىندى. كەرەك دەسەڭىز، بۇل جەردە مىناۋ تىم كوپ تارالىم عوي دەپ تارىنۋدىڭ دا رەتى از. ءبىز بايتاق، تاۋەلسىز، ماڭگىلىكتى مۇرات ەتكەن قازاق ەلىمىز بە؟! ولاي بولسا جەر كولەمىن ايتپاي- اق قويايىن، نەبارى 350 مىڭ ءتول حالقى بار ورىسستان قاراماعىنداعى ياكۋتيا ەلىنىڭ قابىرعالى قالامگەرلەرى كىتاپتارىن 3 مىڭ -  30 مىڭ ارالىعىندا كوپتەن بەرى شىعاراتىنىن العا تارتساق، سىلتاۋ ەتەر ءۋاج تاپپاي قالمايمىز با؟

 ءبىز اقيقات وسىلاي بولسا، ءبىرىنشى رەت مۇنداي مول تارالىمدى قالداربەك نايمانبايەۆ تاڭدامالىلارىنا بەرۋدەن باستاساق وتە ورىندى. كەرەك دەسەڭىز، بۇل -  «قالىڭ ەلى -  قازاعىنىڭ» قالداربەك نايمانبايەۆقا ءبىر قارىزىن قايتارىپ بەرگەنى دە وسى، ءوز بيلىك- ۇكىمەتىنىڭ -  كوز تىرىسىندە وعان بۇيىرماسا دا، ەندى بەرگەن وردەنى دە وسى.

- مازمۇندى- ءماندى سۇحباتىڭىزعا راحمەت، اعا.

سۇحباتتاسقان قىزجىبەك باكىر. «جۇلدىز» جۋرنالى

سايتقا ازىرلەگەن بەيسەن سۇلتان ۇلى