دەنە ءبىتىمىن اياۋسىز وزگەرتۋ سۇلۋلىق سيمۆولى ما؟
اسەمدىك ۇعىمىنىڭ اۋقىمى كەڭ. ونىڭ ۇستىنە، ادامزات مەكەن ەتەتىن ورتادا ءتۇرلى ادام، سايكەسىنشە، ءتۇرلى تالعام بار. دەسەك تە، ⅩⅩعاسىردان بەرى ايەل زاتى سۇلۋلانۋى ءۇشىن شاشىنىڭ، قاسىنىڭ ءتۇسىن، ءتۇر- سيپاتىن وزگەرتىپ، بويانۋدىڭ سان ءتاسىلىن ويلاپ تاپقانىمەن، قۇداي بەرگەن دەنە تۇرقىن وزگەرتۋگە ارەكەت جاساماعان. كەيبىر جاستاردىڭ پسيحولوگيالىق بۇزىلىستارىنىڭ ناتيجەسىندەگى ءتۇرلى دەنە موديفيكاتسياسىن ەسەپكە الماعاندا، كوركەمدىك تاڭىردەن بەرگەن دەنە ءبىتىمىن وزگەرتۋمەن باعالانعان ەمەس. الايدا وتكەن تاريحقا كوز جىبەرسەك، «سۇلۋلىقتىڭ سيمۆولى - مۇگەدەكتىك پە؟ » دەگەن ويعا قالاسىڭ.
Ⅹ عاسىردا ەجەلگى قىتايدا اقسۇيەك ايەلدەردىڭ اراسىندا «التىن لوتوس» دەپ اتالىپ كەتكەن تيتتەي اياق سۇلۋلىق سيمۆولى سانالعان. قىزداردىڭ ەس بىلگەن جاسىندا ءتورت ساۋساعىن تابانىنا قاراتا بايلاپ تاستايتىن بولعان. بۇدان اياقتىڭ ۇستىڭگى سۇيەكتەرى سىنىپ، ءتىپتى ءجۇرۋ مۇمكىندىگىن شەكتەگەن. ول كەزدە جوعارعى لاۋازىمعا يە ايەلدەرگە وزدىگىنەن ءجۇرۋ قاجەت دەپ سانالماعان. كەيبىر ادەبيەتتەردە تيتتەي اياق تەك اقسۇيەك ايەلدەرگە ءتان بولعان. ال دەنىنىڭ ساۋلىعى مەن اياعىنىڭ دۇرىستىعى قارا جۇمىسشى مەن شارۋالارعا ءتان دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. قالىڭدىقتىڭ بولاشاعى تابانىنىڭ كولەمىنە بايلانىستى بولعان.
اياقتى تاڭىپ بايلاۋ ءداستۇرى تۋرالى جەتكىلىكتى تاريحي دەرەكتەر بار. ەرتەدە شان اۋلەتىنىڭ يمپەراتورى ءبىر قىزدى قۇلاي ءسۇيىپ، ءوز اۋلەتىنە اكەلەدى. الگى سۇلۋدىڭ اياعى مايماق بولعان دەسەدى. سول تۇستا يمپەراتوردىڭ سۇيىكتىسى ءوز اياعىنىڭ كەمىستىگىنەن قىسىلىپ، حانعا بارلىق ەلدەگى ايەلدەر اياعىن مۇگەدەك قالىپقا كەلتىرسىن دەگەن تاپسىرما بەرگىزەدى. كەلەسى ءبىر مالىمەت كوزدەرىندە، سياو باوتسزيۋان يمپەراتوردىڭ سۇيىكتىسىنىڭ اياعى تابيعاتىنان تيتتەي بولعان دەسەدى. سول سۇلۋ حانعا جالاڭاياق بيلەپ بەرەدى ەكەن. ءارى بيىنە، ءارى تيتتەي اياعىنا تامسانعان حان «اياعىنىڭ جەرگە تيگەنىنەن لوتوس گۇلدەيدى» دەگەن ەكەن. سول ساتتەن باستاپ، كىشكەنتاي اياق «التىن لوتوس» دەپ اتالىپ، اقسۇيەك اۋلەتتەن شىققان بارلىق قىزدار حان ۇرپاعىنا تۇرمىسقا شىعۋ ءۇشىن اياعىن اياۋسىز كىشىرەيتكەن دەسەدى.
اياعى بايلاۋلى ايەل وزدىگىنەن قوزعالۋعا قاۋقارسىز بولعان. ول ۇنەمى ءوز وتباسى مەن كۇيەۋىنە تاۋەلدى، ءتىپتى كۇتۋشىسىنىڭ كومەگىنسىز ەشقايدا شىعا الماعان. ساياساتقا، الەۋمەتتىك- قوعامدىق جۇمىستارعا ارالاسپايتىن بولعان. سول سەبەپتى ايەلدەردىڭ اياعىن بايلاۋ ءداستۇرى ەر- ازاماتتىڭ بيلىگىنىڭ بەلگىسى ىسپەتتەس.
الەم تاريحىنداعى سۇلۋ بولۋعا ۇمتىلعان جانداردىڭ ىشىندەگى ەڭ اياۋسىز تاۋەكەل - وسى لوتوس اياقتىلار. ءمىنسىز اياقتىڭ كولەمى 7 سانتيمەتردەن اسپاۋ كەرەك دەپ سانالعان. مۇنداي اياقتى - «التىن لوتوس» ، 10 سانتيمەتردەن اسقانىن - «كۇمىس لوتوس» ، كولەمى ودان ۇزىندارىن «تەمىر لوتوس» دەپ اتاعان. ەجەلگى قىتايدا ءومىر سۇرگەن مۇنداي قىزدار بۇگىندە تەك تاريحي كىتاپتاردا كەزدەسەدى. تاريحتا بۇل ءداستۇر قىتايعا موڭعول شاپقىنشىلىعىنان كەيىن الىنىپ تاستالعان. دەسەك تە، كەيبىر دەرەككوزدەرى اياقتارىن ءالى كۇنگە دەيىن بايلاپ، وزىنە «لوتوس- اياق» جاسايتىن ايەلدەر بار دەسەدى.
دەنە تۇرقىن وزگەرتۋ ارقىلى اسەمدىككە ۇمتىلعان ايەلدەر بۇگىنگى قوعامدا دا كەزدەسەدى. تايلاند پەن ميانمانىڭ شەكاراسىندا «كايان» دەپ اتالاتىن كەدەي تايپا مەكەن ەتەدى. تاۋ اراسىندا ءومىر سۇرەتىن بۇل تايپا قانشالىقتى كەدەي بولعانىمەن، مۇنداعى ايەلدەردىڭ دەنى موينىنا قۇندى مىستان جاسالعان ساقينالار تاعادى. بۇل تايپانى كەيدە «ۇزىن مويىندىلار» دەپ تە اتايدى. تايپانىڭ مانانگ ەسىمدى ماتريارحى بەس جاسىنان باستاپ 50 جىلعا جۋىق ۋاقىت موينىنا تەمىر تاعادى ەكەن. قازىردە 25 ساقينادان تۇراتىن ۇزىندىعى 30 سانتيمەتر مانانگ سوڭعى تەمىرىن 16 جاسىندا كيگەن ەكەن. مۇنداعى بالاقايلار 5-6 جاسىنان باستاپ موينىنا جەزدى القانى تاعا باستايدى. ءار 3 جىل سايىن جاڭادان ساقينالار قوسىلىپ تۇرادى. دەنەنىڭ اۋىرسىنۋى مەن جايسىزدىق بۇل تايپا ءۇشىن ءومىردىڭ ءبىر بولشەگى. كايان تايپالارىنىڭ ارۋلارى «ۇزىن مويىندىلار» دەپ اتالعانىمەن، مۇنداي ساقينالار مويىن ومىرتقانى ۇزارتپايدى. ءارقايسىسىنىڭ سالماعى 2 كەلى بولاتىن ساقينالار تەك يىقتى تومەنگە جىلجىتادى. سونىڭ ەسەبىنەن مويىن ۇزىن كورىنەدى. بىرنەشە جىل موينىنا ساقينا تاعىپ جۇرگەن ايەلدەر تەمىردى شەشەتىن بولسا، موينى سىنىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. ءبىراق مانانگ ءجاسوسپىرىم قىزداردىڭ موينىنا مۇنداي ساقينالاردى سالىپ، اۋىستىرىپ ءجۇرىپ، ونداي جاعدايعا كەزدەسپەگەنىن ايتادى. مويىن مەيلىنشە ۇزىن بولۋى ءۇشىن مۇنداي جەزدى القانى ەرتە باستان تاعۋ كەرەك. ءبىراق تايپاداعى جاس قىزدار تاعۋ ياكي تاقپاۋ ماسەلەسىن وزدەرى تاڭداي الادى ەكەن. سىرت كوزگە مويىنعا تاعىلعان تەمىرلەر قۇلدىقتىڭ كورىنىسى سياقتى. كايان تايپاسىنداعى بۇل ءداستۇردىڭ ماعىناسى مەن ءمانى، تاريحى ءالى كۇنگە دەيىن بەلگىسىز. بەس اي بويى كايان تايپاسىنىڭ ورتاسىندا ءومىر سۇرگەن زەرتتەۋشى انتروپولوگ لورا ماكميلان «بۇل تايپاداعى مويىنعا ساقينا تاعۋ ءداستۇرى ەرتەدە جاراتۋشىعا دەگەن قۇلشىلىق دەپ تۇسىندىرىلگەن. ءبىراق بۇگىندە ايەلدىڭ مويىنى قانشالىقتى ۇزىن بولسا، ول سونشالىق ادەمى دەپ قابىلدانادى» دەيدى.
كاياندىقتار ءسان ءۇشىن بالالارىنىڭ موينىنا جاس كەزىنەن اۋىر ساقينا تاعىپ جاتسا، كەيبىر افريكالىق تايپالاردا 5-6 جاسار بالانىڭ بەتىن تىلگىلەپ، ءتۇرلى تىرتىقتار مەن تاتۋيروۆكالار جاسايدى. ال يندونەزيانىڭ سۋماتراسىندا جاستاردىڭ ءتىسىن قاسقىردىكىنە ۇقساتىپ ەگەيدى ەكەن.
سىرعا - كەز كەلگەن ەلدىڭ ءسان الەمىندەگى ماڭىزدى اشەكەيلەردىڭ ءبىرى. سول سەبەپتى دە بۇ زاماندا قۇلاق تەستىرۋ تاڭعالارلىق نارسە ەمەس. ءتىپتى قازاقتا ون ۇشكە دەيىن قىز بالانىڭ قۇلاعىن تەسۋدى اتا- انا وزىنە پارىز ساناعان. ءبىراق كەي مادەنيەتتەردە قۇلاقتىڭ سىرعالىعىن مەيلىنشە كەڭەيتۋ سۇلۋلىقتىڭ سيمۆولى سانالادى. ماسەلەن، وڭتۇستىك- شىعىس ازيا ەلدەرىندە سىرعالىعى كەڭ نەمەسە اۋىر اشەكەي تاعاتىن ايەلدەر كوپ كەزدەسەدى. زەرتتەۋشىلەر مۇنداي قۇبىلىستى بۋدداعا ەلىكتەۋمەن تۇسىندىرەدى. ماساي تايپاسىندا قىز بالانىڭ قۇلاعىن 7 جاسىندا تەسىپ، كەڭەيتۋ ءۇشىن اعاشتىڭ ءبىر بولىگىن سالىپ قويادى. قىزدار باليعات جاسىنا تولعاننان كەيىن ءتۇرلى اۋىر سىرعالار تاعىپ، سىرعالىعىن يىعىنا دەيىن كەڭەيتەدى. بۇل تايپاداعى قىزداردىڭ سىرعالىعى قانشالىقتى كەڭ بولسا، ول ءوز ورتاسىندا سونشالىق ادەمى ءارى سىيلى.
مۇنداي قۇبىلىس داياك تايپاسىندا دا كەزدەسەدى. ولار بالالارىنا ءتىپتى تەمىر سىرعالاردى ەرتەرەك تاعا باستايدى. جاسى ۇلعايعان سايىن سىرعالاردىڭ قاتارىن كوبەيتە بەرەدى. تايپا كوسەمدەرىنىڭ ايەلى مەن جاسى ۇلكەن ايەلدەردىڭ قۇلاعىندا سىرعانىڭ سانى كوپ بولادى. سايكەسىنشە، بۇل كىسىلەرگە قۇرمەت تە باسىمىراق.
ال ەفيوپيالىق مۋرسي تايپاسىندا استىڭعى ەرنىن كەڭەيتۋ ادەمىلىكتىڭ بەلگىسى. مۋرسيلىكتەر 15-16 جاسىندا استىڭعى ەرنىن پىشاقپەن ءتىلىپ، وندا تاياقشا قويادى. تىلىنگەن جارانىڭ ورنى جازىلعاننان كەيىن ورنىنا تاباقشا ءتارىزدى اعاش سالادى. ۋاقىت وتە تاباقشانىڭ كولەمىن ۇلعايتا بەرەدى. الگى دوڭگەلەك اعاش تىسكە كەدەرگى كەلتىرمەس ءۇشىن، ءتىپتى استىڭعى 4-6 ءتىسىن جۇلىپ تاستايدى ەكەن. تاماق تانۋ مەن ۇيىقتار كەزىندە تاباقشالاردى شەشىپ قويۋعا بولادى. مۋرسيلىكتەردە ەرنىندەگى اعاشتىڭ كولەمى قانشالىقتى ۇلكەن بولسا، سول قىز ەڭ ادەمى، الەۋمەتتىك مارتەبەسى جوعارى سانالادى. سايكەسىنشە، ول قىزعا تولەنەتىن قالىڭ مال قۇنى دا قىمباتقا تۇسەدى ەكەن.
مۋرسي تايپاسىنداعى مۇنداي قۇبىلىستىڭ پايدا بولۋىنىڭ ەكى سەبەبى بار كورىنەدى. ءبىرىنشىسى، بۇل تايپا جەر بەتىندەگى بارلىق قاۋىپتى جىن- پەرىلەر ادامنىڭ اعزاسىنا اۋىز ارقىلى كىرەتىن بولعاندىقتان، مۇنداي اعاش تاباقشالار سودان قورعايدى دەپ ساناعان. ەكىنشى سەبەبى مۋرسيلىكتەر وزدەرىن قۇلدىققا اكەتىپ قالماۋ ءۇشىن استىڭعى ەرىندەرىن ادەيى جاراقاتتاعان كورىنەدى.
ايتا بەرسەك، ءار ەلدە اسەمدىك ۇعىمى ءار الۋان. زامان اعىمى اۋىسقان سايىن سۇلۋلىقتىڭ سيمۆولى وزگەرە بەرەدى. بىردە بويى ۇزىن، بىردە بويى قىسقا، ەندى بىردە تولىق ياكي ارىق قىزدار سۇلۋ سانالۋى مۇمكىن. دەسەك تە، وركەنيەتكە جاقىن ەلدەردىڭ باسىم بولىگىندە دەنە ءبىتىمىن اياۋسىز وزگەرتۋ ەش ۋاقىتتا سۇلۋلىقتىڭ بەلگىسى بولعان ەمەس. ال الەمدەگى ءبىرقاتار تايپالاردا ءبارى كەرىسىنشە. تابيعات بەرگەن كەيپىڭدى مەيلىنشە وزگەرتۋ كورىكتى دەپ سانالادى. كايان تايپاسىنىڭ قىزدارى سياقتى ءومىر بويىنا اۋىر القانى موينىنا تاعىپ ءجۇرۋ، ءيا بولماسا، قۇلاعىنىڭ سىرعالىعىن يىعىنا دەيىن كەڭەيتۋ جانە تاعى باسقا دەنە ءبىتىمىنىڭ اياۋسىز وزگەرىسى راسىندا ادەمىلىك ءۇشىن قۇرباندىققا بارۋ ما، الدە تايپالىق داستۇرگە تاۋەلدىلىك پە؟
ايدانا نۇرمۇحان
«ايقىن»
