ءتىل ماماندارى «تۋدى» دەۋ دۇرىس ەمەس، ايەلدەن بالا «تۋىلادى» دەگەندى شىعاردى - ن. ۋاليەۆ
باس قوسۋعا قاتىسقان بەلگىلى لينگۆيست عالىم ا. بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىم ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى نۇرگەلدى ۋاليەۆ جۋرناليستەر مەن اۋدارماشىلاردىڭ قاتەسىن ءتىزدى.
«ءبىراز جىلدار بۇرىن قازاق ءتىلىنىڭ ەڭ نەگىزگى بەس سالاسىنىڭ ىشىندە جەتەكشى سالا كوركەم ادەبيەت بولاتىن. سول كوركەم ادەبيەتتەن، اقىندار مەن جازۋشىلاردان كوپ نارسە ۇيرەندىك. ال قازىرگى بۇل سالا ىعىسىپ قالدى. ونىڭ ورنىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى باسىپ، جەتەكشى سالاعا اينالدى. ەندى گازەت-جۋرنالدار ىعىسىپ كەتە مە دەگەن قاۋىپ بار. سەبەبى، جارناما ءتىلى، جارناماشىلار باسىم باعىتقا اينالىپ بارا جاتىر. ال ولاردىڭ ءتىلى وتە اۋىر. ودان كەيىنگى سالا رەتىندە رەسمي ءىس قاعازدار سالاسىن اتاۋعا بولادى. رەسمي ءتىل اۋدارماعا بايلانعان. ودان كەيىنگى سالا - سويلەۋ ءتىلى. سويلەۋ ءتىلىمىزدىڭ ءوزى قيىنداپ كەتتى»، - دەيدى ن. ۋاليەۆ.
ونىڭ ايتۋىنشا، تىلدىك سەمانتيكا - ءتىلدىڭ نورما نەگىزدەرى ۇزاق جىلدار بويى قالانادى. ول بۇزىلسا، ناعىز قاۋىپ سوندا. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى انا ءتىلىمىزدىڭ سۇرقىن قاشىرىپ ءجۇر. سەبەبى، تىكەلەي اۋدارماعا سۇيەنىپ، كىرمە سوزدەردى كوپ قولدانىپ، قازاقتىڭ كوركەم سوزدەرى ۇمىتىلۋدا. دالەل رەتىندە عالىم قازىر جۋرناليستەر قاتە قولدانىپ جۇرگەن سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىنەن بىرنەشە مىسال كەلتىردى.
«مىسالى، جۋرناليستەر «سالدارىنان» دەگەننىڭ ورنىنا «ناتيجەسىندە» دەيدى. ناتيجە - جاعىمدى تۇسىنىك. «سالدارىنان» دەگەن جاعىمسىز نارسە. «ەتەك الدى»، «قانات جايدى» دەيدى. «ماسكۇنەمدىك قانات جايدى» دەيدى. بۇل قاتە. قازاق جاعىمسىز دۇنيەنى «ەتەك الدى» دەيدى. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، ءبىراز ۋاقىت بۇرىن «ەلباسىعا» دەگەن ءسوزدىڭ قاي جەرى قاتە دەپ شىقتى. دۇرىسى - «ەلباسىنا». مىسالى، «اناسىنا» دەۋدىڭ ورنىنا «اناسىعا» دەمەيمىز عوي. ودان كەيىن ءتىل ماماندارىنىڭ وزدەرى ايدان اسپاننان شىعارىپ ءجۇر. ءتىل ماماندارى «تۋدى» دەۋ دۇرىس ەمەس، ايەلدەن بالا «تۋىلادى» دەگەندى شىعاردى. سولارعا ەرگەن جۋرناليستەر ەفير مەن گازەتتە «تۋىلدى» دەگەن ءسوزدى ۇيالماي قولدانىپ ءجۇر. سوندا تۋعان اعاسىن «تۋىلعان اعاسى»، تۋعان اكەسىن «تۋىلعان اكەسى» دەيمىز بە؟ بۇل - لوگيكا قۋۋ. ءبىراق ءتىلدىڭ زاڭدىلىعى لوگيكاعا سىيمايدى»، - دەيدى ن. ۋاليەۆ.
عالىم قازىر جۋرناليستەر مادەني سەمانتيكانى دا ەسكەرمەي بارا جاتقانىنا قىنجىلىس تانىتتى.
«اسىرەسە، «باعىندىردى» دەگەن ءسوز قيىن بولىپ بارادى. بۇل اسكەري تەرميندى الىپ سپورتتاعى «ءجۇز مەتر قاشىقتىقتى باعىندىردى» دەپ قولدانىپ ءجۇر. كەزىندە «مۇعاليما» دەگەن ءسوزدى ارەڭ قويدىرىپ ەدىك، ورنىڭ ورنىن «ءتورايىم» باستى. بەيىمبەت مايلين بىزدەن ءتىلدى ارتىق بىلمەسە، كەم بىلمەيدى. كولحوز باسشىلىعىنا سايلانعان ايەلدى «ءتوراعا» دەپ جازعانىن جاقسى بىلەمىز. ەندى ءبىزدىڭ فيلولوگتار مەن جۋرناليستەر «ءتورايىم» دەگەن ءسوزدى تاۋىپ الدى. بۇدان وزگە، مادەني سەمانتيكا مۇلدە ەسكەرىلمەيدى. «سالامات» پەن «سالاۋاتتى» اجىراتا المايمىز. «سالاۋات» دەگەن كەشىرىم دەگەن ءسوز، قازاق قوعامىندا، اسىرەسە، قۇقىقتىق نەگىزدە جاقسى قولدانىلعان ءسوز. داۋ-دامايدى توقتاتۋ ءۇشىن «پايعامبارعا سالاۋات ايتىلادى، داۋدى توقتاتىڭدار» دەيتىن. ال قازىر اۋدارماشىلار مەن جۋرناليستەر «سالاماتتى» دەگەننىڭ ورنىنا «سالاۋاتتى ءومىر سالتى» دەيدى. «سالاماتتى» دەۋگە ءتىلىمىز كەلمەي جاتىر ما؟»، - دەدى ول.
سونداي-اق ءتىل مامانى ەفيردە «اقتىق سايىس»، «اقتىق سىن» دەپ ايتۋعا دا قاتىستى سىن-پىكىرلەرىن ءبىلدىردى. ونىڭ پايىمىنشا، قازاق قايتىس بولعان ادامنىڭ «اقتىق دەمى تاۋسىلدى» دەپ، قايتىس بولعان ادامدى «اقتىق» ساپارعا شىعارادى.
«جۋرناليستەردىڭ تاعى ءبىر جاقسى كورەتىنى «تورقالى توي» دەگەن ءسوز. تورقالى توي - توپىراق بەرۋ دەگەن ءسوز. تورقالى تويدىڭ ءبىر نۇسقاسى رەتىندە توپىراق تويى دەۋگە بولادى. توپىراق تويى - اس بەرۋ تويى. وسىنداي دۇنيەلەر ۇمىت بولىپ بارا جاتىر. مادەني سەمانتيكا ساقتالمايدى. سايىپ كەلگەندە، ءتىل ەكولوگياسى ابدەن بۇزىلدى»، - دەدى ءسوزىن تۇيىندەگەن ن. ۋاليەۆ.
اۆتور: كەنجەكەي توقتامۇرات قىزى
