قىتايدىڭ قارقىنى نەگە باياۋلادى؟

استانا. قازاقپارات - سوڭعى شيرەك عاسىردا توقتاۋسىز ءوسىم بەرگەن قىتاي ەكونوميكاسى بۇگىندە قوجىراي باستاعان.

سىرتقى ساۋدا اينالىمىنىڭ كولەمى ازايىپ، ەكسپورت پەن يمپورت شەكتەلە باستادى. بۇعان قور بيرجالارىنداعى قۇندى قاعازداردىڭ ءالسىن-ءالسىن قۇنسىزدانۋىن قوسىڭىز. ءتىپتى بيىلعى جىلدىڭ ەڭ ۇلكەن سەنساتسياسى يۋاننىڭ 3 پايىزعا (20 جىلدا ءبىرىنشى رەت) ديەۆالۆاتسياعا ۇشىراۋى دەسەك، ارتىق ايتپاعانىمىز.

بىلتىر عانا ەكونوميكاسىنىڭ الەۋەتى جونىنەن جاپونيانى ارتقا تاستاپ، ا ق ش- پەن ورىن تالاستىرا باستاعان قىتايدىڭ جىل باسىنان باستاپ العا باسقان قادامى كەرى كەتە باستاعانى نەسى؟ كىمنىڭ «كوزى» ءتيدى، كىمنىڭ «قارعىسى» ءوتىپ كەتتى؟

جالپى، قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ باياۋلاۋىن اركىم وزىنشە تۇسىندىرەدى. ءبىراق «ناقتى مىناۋ ەدى» دەپ دياگنوز قويعان ەشكىم جوق. كەشەلى بەرى الەمدىك اقپارات قۇرالدارى بەتىندە قىتايعا بايلانىستى تاعى ءبىر جاعىمسىز حابار تاراي باستادى.

ول الداعى جىلى يۋاننىڭ 30-40 پايىزعا قۇنسىزدانۋى مۇمكىن دەگەن بولجام. «2016-جىلى يۋان اياقاستى 30-40 پايىزعا قۇنسىزدانۋى ءتيىس. بۇدان قىتاي قاشىپ قۇتىلا المايدى. ويتكەنى بۇل ەلدىڭ ەكونوميكاسىنداعى قوجىراۋدىڭ سوڭى وسىعان الىپ كەلمەك.

بۇل رەسەي جانە الەم ەكونوميكاسىنا ۇلكەن سوققى بولماق. اسىرەسە، يۋانمەن ەسەپ ايىرىسىپ وتىرعان ەلدەرگە ۇلكەن قيىنشىلىق اكەلەدى». بۇل رەسەيدىڭ گ. پلەحانوۆ اتىنداعى ەكونوميكا ۋنيۆەرسيتەتى عالىمدارىنىڭ مالىمدەمەسى.

ولاردىڭ پىكىرىنشە، الداعى جىلى قىتاي ەكونوميكاسىندا ۇلكەن كىدىرىستەر ورىن الماق. بيىلعى 3 پايىزدىق (11- تامىز -  2 پايىز، 12- تامىز -  1 پايىز) ديەۆالۆاتسيا، الداعى 30-40 پايىزدىق قۇنسىزدانۋدىڭ جانىندا ويىنشىق بولىپ قالماق. «ەگەر بەيجىڭ ەكونوميكالىق دامۋدى ۇدەتىپ، سىرتقى ساۋدا اينالىمىن ەسەلەيمىن دەسە، امالسىز يۋاندى قۇنسىزداندىرۋى ءتيىس. بيلىك الداعى جىلى وسىنداي قادامعا ءماجبۇر بولماق» دەيدى رەسەيلىك عالىمدار. سونداي-اق ولار «بەيجىڭنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتانى ۇنەمى قولداپ ۇستاپ تۇرۋى مۇمكىن ەمەس. ونسىز دا قور بيرجالارىنا كومەك رەتىندە قانشاما قارجىنى شىعىنداپ وتىر.

سونداي-اق يۋانعا قىتاي كومپانيالارىنىڭ سىرتقى قارىزى دا اسەر ەتۋدە. بيىل قارىزدى جابۋعا 700 ميلليارد دوللار جۇمسالسا، كەلەر جىلى 900 ميلليارد كەرەك. مۇنىڭ ءبارى التىن ۆاليۋتا قورىنىڭ (4 تريلليون دوللار كولەمىندە) ازايۋىنا اكەلمەك. قازىردىڭ وزىندە قورداعى قارجى 3,5 تريلليونعا تومەندەگەن» دەسەدى.

شىندىعىندا، قىتاي ەكونوميكاسى قازىر ەڭ ءبىر قيىن كەزدەردى باستان وتكىزۋدە. ماسەلەن، قىتاي باس كەدەن اكىمشىلىگىنىڭ ەسەبىنە ۇڭىلەتىن بولساق، قازان ايىنداعى ەكسپورتتىق كورسەتكىش بىلتىرعى وسى كەزبەن سالىستىرعاندا 7 پايىزعا، يمپورت 19 پايىزعا قىسقارىپ كەتكەن.

بۇل جاقسىلىقتىڭ نىشانى بولماسا كەرەك-ءتى. دەگەنمەن «يۋاننىڭ 30-40 پايىزعا قىمباتتاۋى مۇمكىن ەمەس» دەگەن پىكىر ايتىپ جاتقاندار دا بار. ولار: «بەيجىڭنىڭ العا قويعان ءبىر ماقساتى -  يۋاندى الەمدىك رەزەرۆتىك ۆاليۋتا جاساۋ. ەگەر دە ول قۇنسىزداناتىن بولسا، وندا يۋانعا دەگەن سەنىمسىزدىك پايدا بولماق. وندا وعان الەمدىك ۆاليۋتا بولۋىنا جول جابىق. سوندىقتان بىردەن سەكىرىس جاساي قويماس.

ارينە ەكسپورتتى قولداۋ ءۇشىن ازداعان مولشەردە قۇنسىزدانۋعا جول اشار. ءبىراق كوپ ەمەس. ويتكەنى يۋاننىڭ قۇنسىزدانۋى ينۆەستيتسيانىڭ كەلۋىنە بوگەت بولىپ، الەۋمەتتىك جارىلىستارعا الىپ كەلۋى مۇمكىن. سوندىقتان بەيجىڭ مۇنداي شۇعىل بۇرىلىستارعا بەيىل ەمەس» دەسەدى.

ءىلياس يساەۆ، قارجىگەر-ساراپشى:

-  يۋاننىڭ قۇنسىزدانۋى مۇمكىن. قازىرگى جاعدايدا ونى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. نەگە دەسەڭ، 2007-2008-جىلدارداعى داعدارىستان كەيىن قىتاي بىردەن ءوز ەكونوميكاسىن ىشكى سۇرانىستارعا بەيىمدەۋگە تىرىستى. قىسقاسى، ەكونوميكاسىنىڭ دامۋ كوزى ىشكى سۇرانىس دەپ ەسەپتەدى. ءبىراق بۇل باعىت ناتيجە بەرمەدى. ويتكەنى ىشتەگى كومپانيالاردىڭ ءبىر-بىرىنە قارىزى ءوسىپ كەتتى.

ەكىنشىدەن، ول ەلدە 400 ميلليون ادام كەدەيلىك دەڭگەيدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ياعني تۇتىنۋشىلىق قابىلەت وتە تومەن. بۇل ەكونوميكانىڭ باياۋلاۋىنا اكەلدى.

تاعى ءبىر ەسكەرەتىن ماسەلە، قىتاي ا ق ش- پەن ەكونوميكالىق الەۋەتى جاعىنان تەڭەسە باستاعان ەدى. بۇل ەكى ەل اراسىنداعى باسەكەنى قىزدىردى. ا ق ش تىنىق مۇحيت جانە ەۋرواتلانتتىق ساۋدا ارىپتەستىگىن قۇرىپ جاتىر.

بۇل ەكى ءىرى ەكونوميكالىق بلوك قىتايدىڭ قۋاتىن كەمىتۋگە ارنالعان. وسى جاعدايدا بەيجىڭگە نە ىستەۋ كەرەك؟ ارينە يۋاندى قۇنسىزداندىرا وتىرىپ، ءوز ونەركاسىبىن قورعاۋعا ءتيىس. دەمەك، يۋاننىڭ الداعى ۋاقىتتا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە دەۆالۆاتسياعا ۇشىرۋى مۇمكىن. ءبىراق ونىڭ قازاقستانعا اسەرى شامالى. ويتكەنى ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىق، كەلىسىمشارتتاردىڭ ءبارى دوللارمەن جۇزەگە اسادى.

سەيسەن امىربەك ۇلى

«ايقىن»