ترايباليزم، ۇلتتىق يدەولوگيا جانە ۇلتتىڭ بولاشاعى
از- ماز تاريحتان...
جۇزگە ءبولىنۋ، كەيبىر اۆتورلار ايتقانداي، كونە موڭعول قوعامىنان تامىر تارتپايدى. سونداي-اق، شىڭعىس حانعا دا تىرەلمەيدى. فرانسۋزدىڭ كورنەكتى عالىمى ج. ديۋمەزيل وتكەن عاسىردىڭ 40- جىلدارىندا ۇندىەۋروپالىقتاردىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىسى مەن ميفولوگياسى ۇشەمدىك قۇرىلىمعا (تريالنايا سترۋكتۋرا) باعىناتىنىن نەگىزدەگەن.
يندوارييلەردىڭ براحماندار (ابىزدار)، كشاترييلەر (جاۋىنگەرلەر) جانە ۆايشيالار (مالشىلار، جەر وڭدەۋشىلەر جانە قولونەر شەبەرلەرى سياقتى ماتەريالدىق تاۋار وندىرۋشىلەر) بولىپ ءۇش اۋلەتكە (كاستا، ۆارنا) ءبولىنۋى باسقا دا ۇندىەۋروپا حالىقتارىنا ءتان ەكەن (ءتورتىنشى اۋلەت - شۋدرالار ەسەپكە كىرمەيدى، سەبەبى، ولار بودانعا تۇسكەن بۇراتانا حالىقتاردان قۇرالاتىن بولعان).
ءوز كەزەگىندە ۇندىەۋروپا ميفولوگياسىنداعى قۇدايلار ءۇش توپقا بولىنەدى، جانە بەلگىلى ءبىر اۋلەت- كاستاعا قامقور، القاۋشى بولادى. سول سەبەپتى ءداستۇرلى ۇندىەۋروپالىق قوعامداعى ءاربىر اۋلەتتىڭ ءوز قۇدايى، ءوز ميفولوگياسى، ينيتسياتسيالىق (جەتپەك) عۇرىپتارى، مىنەز- قۇلىق پەن ومىرلىك جولدىڭ ارحەتيپتەرى بولعان. اۋلەتتەردىڭ اراسىندا ءارقايسىسىنىڭ ءوز وبەكتىسىنە، ماقساتىنا وراي، بۇلجىمايتىن يەرارحيا قالىپتاسقان: ابىزدار بيىك مەتافيزيكالىق ورەدەگى فورماسىز يدەيالار دۇنيەسىنە شوماتىن بولسا، اسكەرلەر - ورتاداعى، نازىك فورمالاردىڭ كوسموستىق دەڭگەيىنە ۇيىساتىن بولعان، ال ماتەريالدىق وندىرۋشىلەر تيىسىنشە ماتەريالدىق نىعىز دۇنيەگە («پلوتنىي ماتەريالنىي مير») توپتاساتىن بولعان.
ايتپاقشى، مەملەكەت سياقتى الەۋمەتتىك كوسموستى ۇيىمداستىرۋ، كوسمولوگيالىق دەڭگەيدەگى ىلىمدەرمەن اينالىسۋ، ساكرالدىك ماعىناسى بار اقشانىڭ قوزعالىسى - بۇنىڭ بارلىعى اسكەري اۋلەتتىڭ كومپەتەنتسياسى بولىپ تابىلادى. اسكەري اۋلەتتىڭ ەڭ جوعارى ارحەتيپى - قۇداي الاقان پاتشا. سونداي- اق قانداي دا بولماسىن اۋلەتتىڭ وكىلى ءوزىنىڭ اۋلەتتىك ارحەتيپىن ىسكە اسىرۋ ارقىلى ءوزىن الەم پاتشاسىنىڭ اسقاق، بيىك ارحەتيپىنە بالاي الادى. اۋلەت، الەۋمەتتىك قاناۋدىڭ فورماسى ەمەس - ادامنىڭ ىشكى تابيعاتىنىڭ كورىنىسى دەپ ۇعىنىلاتىن بولعان. ءاربىر اۋلەت دۇنيەگە دەگەن ادامدىق قاتىناستاردىڭ بەلگىلى ءبىر تيپىنە سايكەس كەلەدى. بۇگىنگى پسيحولوگيا ءداستۇرلى جىكتەۋدەن از- ماز اۋىتقۋىمەن عانا ەرەكشەلەنەتىن ءۇش ءتۇرلى ءتيپتى اجىراتادى. ولار: تاڭبالىق جۇيەلەرمەن، ادامدارمەن جانە زاتتارمەن جۇمىس ىستەي الاتىن تيپتەر. ادام وزىنە لايىق اۋلەتتە تۋىپ، سول ارقىلى ءوزىنىڭ بولمىسىن سارقا ىسكە اسىرىپ، ادامدىق تابيعاتتان بيىك تۇرعان دۇنيەگە جەتىلەتىن بولعان.
البەتتە ءتۇرلى قوعامداردا، قاۋىمداردا اۋلەتتىك جۇيە ءتۇرلى ۆارياتسيالارعا ۇشىراپ وتىرعان. مىسالى، ج. ديۋزەميل ساق مادەنيەتىنەن تامىر تارتاتىن نارت (وسەتين) ەپوسىندا ءۇش اۋلەت - رۋدىڭ بار ەكەنىن كورسەتەدى. تاجىكتەردە تريالدىك جۇيە جەرشىلدىك جونىمەن قۇرىلعان ءۇش نەگىزگى اۋلەت ارقىلى كورىنەدى. ⅩⅨ عاسىرعا دەيىن ەۋروپالىق قوعامدا ءۇش سوسلوۆيە بولعان: جوعارعى ەكەۋى - ءدىن يەلەرى مەن دۆورياندار، ءۇشىنشىسى - بۋرجۋازيالىق رەۆوليۋتسيالاردىڭ ناتيجەسىندە جەتەكشى ورىنعا يە بولعان ماتەريالدىق يگىلىكتەردى وندىرۋشىلەر. ك. ماركستىڭ تاريحي ماتەرياليزمى (مەنشىك يەلەنۋ قالپىنا وراي قوعام ەكى تاپقا بولىنەدى، قوعامنىڭ دامۋى نەگىزىندە ماتەريالدىق ءبازيستىڭ دامۋى تۇر، ال قالعانىنىڭ بارلىعى يدەولوگيالىق قوندىرعى دەگەن ۇعىم) - بۇل تابيعاتىندا ماتەريالدىققا عانا نەگىزدەلەتىن ءۇشىنشى سوسلوۆيە وكىلىنىڭ تيپتىك دۇنيەتانىمى. بۋرجۋازيالىق كەزەڭگە دەيىنگى ەۋروپادا ادامنىڭ ورنى مەنشىك قاتىناستارىمەن ەمەس، ونىڭ اتا- تەگى، تاربيەسى جانە وجدان جايىنداعى تۇسىنىگىمەن انىقتالاتىن.
قازاق قوعامى تريالدىك، ياعني، ۇشەمدىك قۇرىلىم ا. تاجۋىتوۆ كەلتىرگەن، «ۇلى ءجۇزدى قاۋعا بەرىپ، مالعا قوي، ورتا ءجۇزدى قالام بەرىپ، داۋعا قوي، كىشى ءجۇزدى نايزا بەرىپ، جاۋعا قوي» دەگەن ايگىلى ماقالدان كورىنەدى. البەتتە، بۇل ماقال، رۋلار مەن تايپالار سۋداي ساپىرىلىسىپ، ءار زاماندا ءارتۇرلى تايپالىق وداقتارعا كىرىپ جاتاتىن، تەرريتوريالىق تۇرعىدان ءبىر- بىرىنەن بارىنشا الىس وتىرعان، ءارقايسىسى جوعارىدا اتالمىش ءۇش فۋنكتسيانى ءوز بەتىنشە اتقارا بەرەتىن كوشپەلى قوعامنىڭ شىندىعىنا ەمەس، بار بولعانى تيپولوگيالىق يدەياعا قۇرىلعان.
سوندىقتان، ءۇش فۋنكتسيانىڭ قۇرىلىمى گولوگراممانىڭ پرينتسيپىمەن وتباسىلىققا دەيىنگى ءتۇرلى دەڭگەيدە قايتالانىپ وتىرعان. كەز كەلگەن تايپا مەن ءجۇزدىڭ ءوز ىشىنەن بەلگىلى ءبىر مىنەز- قۇلىق ستەرەوتيپىنە بەيىمدەلگەن رۋدى تابۋعا بولار ەدى. تۇپتەپ كەلگەندە ءار كوشپەلى ءومىرىنىڭ ءار كەزەڭىندە اسكەردىڭ دە، ماتەريالدىق ءوندىرۋشىنىڭ دە، ابىزدىڭ دا فۋنكتسياسىن اتقاراتىن بولعان. ال وتىرىقشىلىق، ەگىنشىلىك قوعامداردا ماتەريالدىق وندىرۋشىلەرلىڭ ىشىندەگى مالشىلارى ءوزىنىڭ فۋنكتسياسى جاعىنان اسكەري اۋلەتكە ەڭ جاقىن تۇرعان ەدى.
ا. ءتاجۋىتوۆ جۇزگە ءبولىنۋدى قازاق قوعامىنىڭ، كۇندەلىكتى تۇرمىسقا اينالاپ كەتكەن شىندىعى دەپ ساناسا، ۇلى ەتنولوگ جانە ءدىن زەرتتەۋشىسى ميرچا ەليادە ۇندىەۋروپالىقتار مەن تۇرىك- تاتارلاردىڭ كونە ءدىني جۇيەلەرى جالپى العاندا، ءبىر- بىرىنە ۇقسايتىنىن ايتادى. بۇل جەردە ءبىر عانا ايىرما بار دەيدى عالىم: ۇندىەۋروپالىقتارعا ءتان ۇشەمدىك (تريالدىك) جۇيە تۇرىكتەردە جوق ەكەن. نە ايتۋعا بولادى؟
ابىزدار اۋلەتىنىڭ نەگە ورتا ءجۇز اتانعانىن، ماتەريالدىق وندىرۋشىلەردىڭ نەگە ۇلى ءجۇز، اسكەري اۋلەتتىڭ نەگە كىشى ءجۇز اتانعانىن تاپ باسىپ ايتىپ بەرۋ قيىن. بۇنىڭ نەگىزىندە تۇرىك- موڭعول كوشپەلىلەرىنىڭ كونە ستراتەگياسى جاتۋى مۇمكىن. ۇرىسقا دايىندالىپ شەپ تۇزەگەن اسكەر ءۇش بولىككە بولىنەدى. باس قولباسشى حاننىڭ ورداسى - ماڭداي سۇبە، ياعني، ورتا تۇس، قالعان اسكەر ەكى قانات بولىپ ەكى جاققا بولىنەدى.
وڭ قانات - جاۋدىڭ بەلىن سىندىراتىن، حان ورداسى مەن سول قانات شەگىنگەن جاعدايدا شىعىنعا قاراماي، پوزيتسياسىن ساقتايتىن، سودان كەيىن جاۋدىڭ اسكەرىن قاۋسىرىپ قورشاۋعا الاتىن نەگىزگى كۇشى. تاريحشى يۋ. زۋيەۆ، كونەتۇرىك زامانىنان باستاپ «كىشى ءجۇز» ، «الاش وردا» - حاننىڭ كىشى ايەلدەرىنەن تۋعان ۇلدارى باستايتىن، نەگىزگى قوسىننان وزىپ، جاۋعا تامان جاقىن باراتىن ەرتاۋىل اسكەر، جاستاردان قۇرالعان جاساق دەگەندى بىلدىرەدى دەيدى. سول قانات رەزەرۆتەگى اسكەر، توسقاۋىل، ولارعا ارقۇقتىڭ (وبوز) جانە باس اسكەردى ازىق- تۇلىكپەن، تاعى باسقا كەرەك- جاراقپەن قامتاماسىز ەتەتىن تياناق اۋىلدىڭ (تىلوۆوە وبەسپەچەنيە) ، ماتەريالدىق بازانىڭ مىندەتى جۇكتەلەدى. كوشپەلىلەر نەگىزىنەن شىعىستان باتىسقا قاراي جىلجىعان، سول سەبەپتى شەبى دە باتىسقا بەت بۇرىپ تۇرعان. شىڭعىس حاننىڭ اسكەرىندە تۇرىكتەر وڭعار نەمەسە بارۋڭعار، ياعني، وڭ قاناتتى قۇراعان، ال قالماقتار - جوڭعار، ياعني، سول قاناتتى قۇراعان.
قازاق ورداسىنىڭ ۇشەمدىك قۇرىلىمى شىڭعىس حاننان تارايتىن، بىردە ءبىر جۇزگە جاتپايتىن، جۇزدەن بيىك ۇلتتىق مۇددەنى عانا كوزدەيتىن تورەلەر اۋلەتىنە باعىندىرىلعان.
اقاس ءتاجۋىتوۆ ۇلى ءجۇز ءوزىنىڭ تابيعاتى، ءبىتىمى بويىنشا بيلەۋشى اۋلەت بولىپ تابىلادى دەپ جازادى. بۇل سوۆەت جانە پوستسوۆەت كەزەڭىندە انىق بايقالادى. ف. ەنگەلس، زامانىندا، ينديا سانسىز جاۋلاۋعا ۇشىراعاندا ەڭ اۋەلى ساياسي جانە يدەولوگيالىق قوندىرعىلار قيرايتىن بولعان، ءبىراق، ءۇندى وركەنيەتىنىڭ نەگىزى - ديحاندار، مالشىلار جانە قولونەرشىلەردىڭ اراسىندا ەڭبەك ءبولىسۋدىڭ مىڭداعان جىلدىڭ داستۇرلەرىنە سۇيەنەتىن اۋىلدىق وبشينا - عانا وزگەرمەيتىن بولعان دەپ جازعان.
البەتتە، وتارلىق جاعدايدا ابىزدار اۋلەتى مەن اسكەري اۋلەت وزدەرىنىڭ شىن مانىسىندەگى فۋنكتسيالارىن ىسكە اسىرا المايدى، ال ماتەريالدىق وندىرۋشىلەر كەز كەلگەن ساياسي قۇرىلىمعا، ساياسي جۇيەگە ءسىڭىپ جۇرە بەرەدى. (بۇل جەردەگى اڭگىمە ادامداردىڭ كاسىبى تۇرعىسىندا ەمەس، ولاردىڭ ىشكى تابيعاتىنىڭ تيپولوگياسى جايىندا ەكەنىن ەستەرىڭىزگە قايىرا سالعىم كەلەدى).
بۇنىڭ سىرتىندا بۇكىلالەمدىك سيتۋاتسيانىڭ، ۋاقىت فاكتورىنىڭ دا ماڭىزى زور: يندۋيزمنىڭ جىل ساناۋىنا سايكەس ادامزات ءقازىر قالي يۋگانىڭ سوڭعى كەزەڭىندە، نەمەسە، باسقاشا ايتساق اقىرزاماندا، تەمىر عاسىردا، تۇپتەپ كەلگەندە «بۇكىل الەمدە بۋرجۋازيالىق ريەۆوليۋتسيا جەڭىسكە جەتكەننەن كەيىنگى كەزەڭدە» ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. سول سەبەپتى ءۇشىنشى سوسلوۆيەنىڭ بيلىك قۇرىپ وتىرۋى - بۇل ادامزات ءۇشىن، ونىڭ ىشىندە قازاق ءۇشىن تابيعي احۋال.
ەكىنشى جاعىنان العاندا، كونتينەنتالدى ماسشتابتا كوشپەلى تۇرىك- موڭعولدارى ەۆرازيانىڭ اسكەري اۋلەتى، كشاترييلەر دەپ تۇرعىلاۋعا بولادى. بۇل، كوشپەلىلەردىڭ مىڭداعان جىلدارعا سوزىلعان اسكەري ۇستەمدىگىنەن، ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسىنان، قارۋ- جاراعىنان عانا ەمەس، باسقا فاكتورلاردان دا كورىنەدى. كونەتۇرىك ادەبيەتىندە ءادام (تۇرىك حالقى) «اسپان- ادام- جەر» ۇشەمدىك جۇيەسىندە (تريالنايا سيستەما) ورتا ەلەمەنت، اسپان مەن جەردىڭ اراسىنداعى دانەكەر رەتىندە اتالادى. بۇل - كشاترييلىك، كوسمولوگيالىق دەڭگەيى. «تۇرىك» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسىن كەيبىر لينگۆيستەر ۆەرتيكالدىك پوزيتسيامەن بايلانىستىرادى. دۇنيەنىڭ كىندىگى - اسپانتەكتى ادام جايلى تۇسىنىك تۇرىك ميفولوگياسىندا كەڭىنەن ەتەك العان. ۆەرتيكال پوزيتسيادا تۇرۋ، ءوزىنىڭ نۇرلى تابيعاتىن تانىتۋ، باسقا ەمەس - وسى، پاتشالىق- اسكەري اۋلەتكە عانا ءتان.
ەكىنشى جاعىنان، كوشپەندىلەر ءۇشىن شەڭبەر بويىنشا اينالمالى، سيكلدىك قوزعالىس، بۇل جاي ومىرلىك رەاليا عانا ەمەس - ۇلكەن دۇنيەتانىمدىق تۇعىرعا نەگىزدەلگەن تىرشىلىك پرينتسيپى. ماڭگى، وزگەرمەيتىن پرينتسيپتەرگە شومۋ ۇستىندە بولاتىن ابىزداردىڭ باستى تيپولوگيالىق بەلگىلەرى تىنىش كۇي، مەديتاتسيا، عارىشتىق وقيعالاردان تىس تۇرۋ بولسا، ال ۆايشيا ماتەريالدىق دۇنيەنىڭ بەلگىلى ءبىر سەكتورىنا بەكىگەن، تۇراقتالعان جانە سونى جاراستىرۋ ۇستىندە، ونىڭ تابيعاتى ۇزدىكسىز العا ۇمتىلعان قوزعالىس ۇستىندە اشىلاتىن بولسا، كشاترييدىڭ جولى عارىشتىق كولەمدەگى تىرشىلىكتىڭ ديناميكاسىمەن، ورتالىقتان سىرتقا تەپكەن تەندەنتسيالاردى ورتالىققا ۇمتىلعان ارەكەتپەن جەڭۋ بولىپ تابىلادى.
تۇرىك- موڭعول مادەنيەتى بولمىس شىندىعىنان قيىس كەتكەن مەتافيزيكالىق ماتەريالارعا كوپ ىقىلاس تانىتا قويمايدى، نامىس، پارىز، ادالدىق، ەرلىك سياقتى اسكەري ءپرينتسيپتىڭ ەڭ جوعارى ۇلگىلەرىنە عانا ءمان بەرەدى. تۇرىك ونەرى، ونىڭ ىشىندە قازاق ونەرى نەگىزىنەن اسكەري اۋلەتتىڭ ونەرى رەتىندە تۋىپ، قالىپتاستى. بۇنداعى باستى تاقىرىپتار ماحاببات پەن ءولىم - جاۋىنگەردىڭ ينيتسياتسيالىق جولىنىڭ باستى تاقىرىپتارى بولىپ سانالادى.
كوشپەلىلەردىڭ اسكەري دەموكراتياسى، باسقا ەمەس، كشاتريي اۋلەتىنە ءتان، مۇنداعى پاتشا - تەڭ ادامداردىڭ ىشىندەگى بىرەگەيى عانا. ەۋروپانىڭ اكتۋالدىك اريستوكراتياسى تۇتاستاي دەرلىك تۇرىكتەكتى (ا. دۋگين).
ورتا عاسىرلاردىڭ وزىندە- اق شەتەلدىكتەر، تۇرىكتەردىڭ، اسىرەسە اسكەري، مەملەكەتتىك جانە ساۋلەت- قۇرىلىس سالاسىندا ەرەكشە ۇيىمداستىرۋشىلىق- اكىمشىلىك قابىلەت تانىتاتىنىن بايقاعان. بۇگىنگى تاڭدا، ءبىزدىڭ بالۋاندارىمىزدىڭ الەمدىك ارەناداعى جەڭىستەرى، سودان كەيىن انەكدوتكا اينالعان قازاقتاردىڭ باستىق بولۋعا، تۇك بولماعاندا ۋچاسكەلىك پوليتسەي بولۋعا دەگەن قۇمارلىعى ءبىزدىڭ كشاترييلىك تابيعاتىمىزدىڭ بەلگىسى، ايعاعى، پاتشالىق- اسكەري ارحەتيپتىڭ رۋديمەنتى.
مەن ا. تاجۋىتوۆپەن تولىقتاي كەلىسەمىن: بويىمىزعا تابيعات دارىعان، قۇداي بەرگەن قاسيەتپەن كۇرەسىپ، ونى جويۋعا تىرىسىپ كەرەگى جوق. بۇگىنگى وسكەلەڭ دۇنيەدە ءوزىمىزدىڭ ىشكى تابيعاتىمىزدى ىزگىلىككە جاراتىپ ءومىر ءسۇرىپ ۇيرەنۋىمىز كەرەك. بۇنىڭ تولىق مۇمكىن ەكەنىن ۇلىبريتانيا مەن جاپونيانىڭ تاجىريبەسى كورسەتىپ وتىر. ۇلى بريتانيانىڭ مەملەكەتتىك جۇيەسىندە قىزمەتكەرلەر ءالى كۇنگە دەيىن دجەنتەلمەندىك نامىس كودەكسىن ۇستانادى. جاپونيا، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن، سامۋرايلىق نامىس كودەكسىنىڭ نەگىزىندە عىلىمي- تەحنيكالىق تۇرعىدان جەتىلگەن ەل رەتىندە قايتا جاراتىلدى. ءبىراق، بۇل ءۇشىن كەشەگى ەر تۇرىكتىڭ ۇرپاعى، تاڭىرتەكتى ءبورى قالايشا بۇگىنگى پاراقور شەنەۋنىك، پوليتسەيگە اينالدى - وسىنى زەردەلەمەك كەرەك.
جالعىز جورتقان تاڭىرتەكتى ءبورى جانە توپپەن جۇرەتىن «كوكجال ەگەۋقۇيرىقتار»
ءبىز ترايباليزم (ترايباليزم - ءبىر ەتنوستىق توپتىڭ ەكىنشىسىنە جاۋلىقپەن قاراۋى - رەد.) سياقتى بۇگىنگى قازاق قوعامىن سانسىراتقان اۋىر سىرقات جايىن جازعاندا، اڭگىمەنىڭ شىن مانىسىندەگى رۋلىق- تايپالىق قۇرىلىم جونىندە ەمەس، ونىڭ ينۆەرسيالانعان، ازىپ كەتكەن فورمالار جونىندە ەكەنىن ءبىر ساتكە دە ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. ايتپەسە، ءبىز، قازاقتار، ءومىر بويى جەل ديىرمەندەرمەن سوعىسۋمەن وتەمىز، ال «وركەنيەتتى» باقىلاۋشىلار بىزگە ات قويىپ، ايدار تاعىپ، ءبىزدى جابايى ەتىپ كورسەتەتىن ادەتىنەن تانبايدى.
سونىمەن، رۋلىق- تايپالىق قۇرىلىس - كوشپەلى مال شارۋاشىلعىنا سايكەس قالىپتى، ءتيىمدى جۇيە. مىڭداعان جىلدار بارىسىندا بۇل جۇيە كوشپەلى قوعامدى ۇجىمداستىرىپ، ونىڭ ءار مۇشەسىن الەۋمەتتىك تۇرعىدان قورعاپ كەلدى. كوشپەلىلەردە اباقتىنىڭ، پوليتسيانىڭ، پروستيتۋتسيانىڭ، بالالار مەن كارىلەر ءۇيىنىڭ بولماعانى جايىندا كوپ رەت ايتىلدى دا، جازىلدى دا. بۇنى قايىرا ايتىپ جاتۋدىڭ دا رەتى جوق. ونىڭ سىرتىندا، وبشينالىق پسيحولوگياعا سۇيەنگەن رۋلىق- تايپالىق جۇيە تالانتتى ادامنىڭ قابىلەتىن تولىقتاي ىسكە اسىرۋىنان تولىقتاي مۇمكىندىك جاسايتىن.
باسەكەشىلدىك قاسيەت كوشپەلى ءومىردىڭ بارلىق سالالارىندا ىنتالاندىرىلىپ وتىرادى. رۋ نەمەسە تايپا، ونىڭ كوسەمدەرى، رۋدىڭ ابىرويى ءۇشىن ەڭ تالانتتى دەگەن اقىنداردى، انشىلەردى، كۇيشىلەر مەن بالۋانداردى العا جىلجىتۋعا مۇددەلى. كەلەگە سىيماعان، رۋ مەن تايپانى تار كورگەن ادام حاننىڭ ورداسىنان ەڭسەلى ورىن يەمدەنەدى، ولاردىڭ ونەرى، قىزمەتى ەندى جالپىۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىلەدى. ال، ودان اسقان ۋنيكالدى تالانتتار، تۇلعالار ءۇشىن سال- سەرىلەردىڭ اسكەري وداعى سياقتى ءوز تابيعاتىن تانۋدىڭ، تانىتۋدىڭ بيىك جولدارى بولعان. كوشپەلى مادەنيەت ءبىر جاعىنان «جالعىزدىق قۇدايعا عانا جاراسادى» دەگەن قاعيدانى ۇستانسا، ەكىنشى جاعىنان «اسىقتىڭ جولى - ەرەكشە جول» دەگەندى دە مويىندايتىن بولعان. بۇل ەرەكشە جولعا مۋزىكانت تا، ءبورىزات باتىر دا حۇقىقتى دەپ كەلىسىلگەن.
جەكپە- جەكتىڭ ايرىقشا ەتيكاسى قالىپتاسقان، باتىرلار كەزدەسكەندە ءبىر- بىرىنەن «كەزەك بەرۋ» ءداستۇرى بولعان. تۇجىرىپ ايتاتىن بولساق، رۋلىق- تايپالىق جۇيە ءوزىنىڭ قالىپتى احۋالىندا پاناسىزدارعا پانا بولعان، اسىپ تۋعانداردى بيىك دارەجەگە جەتكىزگەن، وسىلايشا ءوزىن ءوزى قايتا جاراتىپ، وركەندەپ وتىرعان. ال ەندى قازىرگى قازاقتىڭ ء«ترايباليزمى» دەگەننىڭ نە ەكەنىن بايىپتاپ كورەيىك (قازاقتاردا دەپ باسا ايتامىن، سەبەبى، باسقا حالىقتاردىڭ تايپالىق جۇيەسى، مىسالى، شەشەندەردىڭ تەيپتەرى ءالى كۇنگە دەيىن ومىرشەڭ، كوپتەگەن الەۋمەتتىك ءماندى فۋنكتسيالارىن ىسكە اسىرىپ وتىر. ءبىر شەشەن ءوزىنىڭ ينتەرۆيۋىندە، شەشەن ەشقاشاندا دا ەكىنشى شەشەندى الداپ، بىزشە ايتقاندا «لاقتىرىپ» كەتە المايدى، سەبەبى، بۇل ەكى تەيپتىڭ قاقتىعىسىنا اكەلىپ سوعادى. شەشەن «لاقتىرسا» باسقا ۇلتتىڭ وكىلىن، كەك قۋا المايتىن ىنجىقتى «لاقتىرادى» دەگەنى بار-تىن. ).
بۇرىنعى ءتيىمدى جۇيەگە بۇگىنگى ء«ترايباليزمنىڭ» ەشقانداي قاتىسى جوق. جوقشىلىقتا وتىرعان قورعانسىزداردى ترايباليزم قورعاي المايدى، اسىراي المايدى. جانە دە ول قازاقتىڭ بويىندا قازاققا دەگەن، ياعني، ءوز ۇلتىنا دەگەن قۇرمەتتى وياتا المايدى. (قازاقتار وسىلاي ءبىر- ءبىرىن سىيلاماعان، قۇرمەتتەمەگەن كۇيدە كەتە مە دەپ قورقامىز) . مەن بۇل جەردە تۋىستار اراسىندا بولاتىن، تۋىستىق سەزىمگە قۇرىلاتىن ۇيىمشىلدىقتى ايتىپ وتىرعام جوق. اڭگىمە سيستەما جايىندا. بىزدە، ءوزىنىڭ اۋىلداستارىنا پروتسەنتسىز كرەديت بەرە الاتىن، سول ارقىلى، تىمقۇرماسا، ءوز اۋىلىنداعى جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىن شەشە الاتىن، جەتىم مەن جەسىرگە، ءقارىپ پەن قاسەرگە كومەكتەسە الاتىن، جەرگىلىكتى مەكتەپ پەن اۋرۋحانانى قامقورلىعىنا الا الاتىن «جاڭا قازاقتار» بار ما؟ بار بولسا، بۇل ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ جۇيەلىك قاسيەتى ەمەس، جەكە باستىڭ ىنتاسى، ىقىلاسى عانا. بىزدە، بيلىك باسىندا وتىرعاندارعا ءسوزىن وتكىزە الاتىن رۋ مەن تايپانىڭ كەڭەسى بار ما؟
ءبىز بىرەۋ ولگەندە عانا باسىمىز قۇرىلادى. وسى ادەتتىڭ بار ەكەنىنە دە شۇكىر. ءبىراق، رۋلىق- تايپالىق جۇيە، ەگەر ونىڭ بار ەكەنى راس بولسا، ادامدى و دۇنيەگە شىعارىپ سالاتىن جەرلەۋ بيۋروسى بولماۋ كەرەك، بۇكىل تايپانىڭ، رۋدىڭ جانە ونىڭ ءار مۇشەسىنىڭ تىرشىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. ءبىراق، بۇل بىزدە جوق. «جاڭا قازاق» ، جو- جوق، شالا قازاق تا ەمەس، ماڭگۇرت تە ەمەس - «جاڭا قازاق» اقشاسىن ودان گورى كازينوعا جۇمسايدى، اسىپ كەتسە، اتاسىنا اس بەرىپ، ۇلى جيىن توي جاسايدى. ول تويدا ونىڭ شىن قينالىپ، جوقشىلىقتا جۇرگەن تۋىستارىنا تاباقتىڭ تۇبىندەگى قالدىق قانا بۇيىراتىنى انىق.
سونىمەن ۇلتتىڭ بۇگىنگى ءومىرى مەن ەرتەڭگى تىرشىلىگىنە «ترايباليزمنىڭ» ەشقانداي قاتىسى دا، شاراپاتى دا جوق ەكەن. مۇمكىن، «ترايباليزم» ۇلت ءومىرىنىڭ ەڭ بيىك دەڭگەيلەرىنە، دامۋىنىڭ ستراتەگيالىق باعىتتارىنا ىقپال ەتىپ وتىرعان شىعار؟ وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن جانىبەك سۇلەيەۆ «كوكجال ەگەۋقۇيرىق» («كرىسينىي ۆولك» ) دەگەن ۇعىمدى ەندىردى. بۇل تەرميندى قازاق الەۋمەتتانۋىنىڭ اكسيوماسى دەر ەدىك. قىسقاشا ءتۇسىندىرىپ كەتەيىن: ەگەۋقۇيرىقتارمەن كۇرەسۋدىڭ مىناداي امالى بار؛ بىرنەشە ەگەۋقۇيرىقتى ۇستاپ الىپ تورعا اش كۇيىندە قاماپ قويادى. ابدەن اشىققان تىشقاندار اقىرىندا ءبىرىن-ءبىرى جەي باستايدى. ەڭ سوڭىندا بارلىعان جەپ بىتىرگەن ەڭ كۇشتىسى - «كوكجال ەگەۋقۇيرىق» قالادى. بۇل «كوكجالعا» اندا- ساندا تاعى دا ەگەۋقۇيرىقتان تاستاپ وتىرادى. وسىنداي قيىندىقتان وتكەن «كوكجال ەگەۋقۇيرىقتى» بوساتىپ قويا بەرەدى. ءوزىنىڭ اتالاستارىن جەپ داندەگەن «كوكجال» بوساپ شىققاننان كەيىن ەگەۋقۇيرىقتى قىناداي قىرادى.
روسسيانىڭ جانە كەڭەستىك وتارلىق اكىمشىلىك جۇيەسى «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» دەگەن ەجەلگى يمپەريالىق ءپرينتسيپتى بارىنشا جەتىلدىردى. «كوكجال ەگەۋقۇيرىقتاردى» تاڭداپ ىسكە جاراتۋ مەحانيزمى، اسىرەسە، قازاق «ەليتاسىنىڭ» ، دالىرەك ايتقاندا، وتارلىق جاعدايدا ۇلتتىق ەليتانىڭ ورنىن باسقان «اۋلەتتىڭ» بويىنا قونا قالدى. بۇل جۇيەنىڭ قازاقتار اراسىندا اسا ءتيىمدى بولۋىنىڭ، ۇلكەن «جەتىستىكتەرگە» جەتۋىنىڭ كوپتەگەن سەبەپتەرى بار. ولاردىڭ ىشىندەگى باستى سەبەپتەر - ءبىزدىڭ، باقاستىققا اينالعان باسەكەشىلدىگىمىز جانە اتاق- داڭق، قۇرمەتكە دەگەن قۇمارلىعىمىز. بۇل «قابىلەتتەردىڭ» تيىمدىلىگى كوپتەگەن ماقالدارعا نەگىز، انەكدوتتارعا تاقىرىپ بولعان.
«كوكجال ەگەۋقۇيرىق» كونسەپتسياسىنا ءبىر- ەكى قوسىمشا ايتقىم كەلەدى. بىرىنشىدەن، بىلىمگە ۇمتىلعان تالانتتى ادامنان گورى، دارىنسىز ينتريگاننىڭ «كوكجال ەگەۋقۇيرىق» بولۋعا، ياعني، جەتىستىككە جەتۋگە جانە ۇلت ومىرىنە ىقپال ەتۋگە مۇمكىندىگى الدەقايدا مول. ەكىنشىدەن، قازاقتىڭ «كوكجال ەگەۋقۇيرىقتارى» توپ بولىپ قيمىلداۋعا بەيىم. ەگەر قالىپتى رۋلىق- تايپالىق قوعامدا رۋ ءوزىنىڭ ەڭ تالانتتى اقىنىن، يا باسقا ونەرلىسىن العا شىعارىپ، رۋ نامىسى ءۇشىن ادال سايىسقا سالاتىن بولسا، بۇگىنگى اۋلەتتەر ەڭ كىسىلىكتى، تالانتتى دەگەن ادامدارىن سىرتقا تەبەدى.
«كوكجال ەگەۋقۇيرىق» ءوزىنىڭ جانىنا وزىنەن اينىمايتىنداردى، ءبىراق وزىنەن ءسال عانا السىزدەردى جينايدى. قۇدايدان كەلگەن دارىن، كۇش پەن ءبىلىم ءداستۇرلى سايىستا عانا عانيبەتكە جەتكىزەتىن بولعان. بۇگىنگى اۋلەتتەرگە بۇنىڭ كەرەگى جوق، ولاردىڭ جەتىستىكتەرى ءبىر نارسەگە - بيلىككە جاقىن بولۋعا عانا تاۋەلدى. «كوكجال ەگەۋقۇيرىقتاردا» رۋ دا، ءجۇز دە جوق. تۇلعا - ەگەۋقۇيرىق اۋلەتىنە سيىسپايدى.
جانە زامانداس تالانتتى ادامداردى سىرتقا تەبۋمەن قاتار، ومىردەن وتكەن ۇلىلاردى «جەكەشەلەندىرۋ» («رۋلاندىرۋ»)، ۇلتتىق، الەمدىك دەڭگەيدەن تومەن سۇيرەپ، ءوز دەڭگەيىنە ءتۇسىرۋ، ەتەك العان قۇبىلىس. «تەگىڭ باسقا، ءبىزدىڭ اتا- بابامىزدىڭ مۇراسىندا نەڭ بار، ول تۋرالى نەگە جازاسىڭ، نەگە كينو تۇسىرەسىڭ، ونىڭ ءان- كۇيىن نەگە ورىندايسىڭ» ، - وسىنداي ساسىق پيعىل سەزىلىپ تۇرادى. بۇل كازىرگى زاماننىڭ قۇبىلىسى، ويتكەنى ءداستۇرلى قوعامدا ونەر ادامدارى ءبىر- ءبىرىن ناسيحاتتاعان، رۋ- جۇزگە بولىنبەي ارالاسقان، ۇستازدىق ەتكەن. سول «كوكجال ەگەۋقۇيرىقتار» ۇلى اتاسىنىڭ مۇراسىنا شىن مۇراگەر بولا السا، ءجون عوي، ءبىراق قايدام...
قازاق قوعامىنىڭ سىرقاتى، ايىقپاس دەرتى، رۋشىلدىق، جۇزشىلدىك ەمەس - اۋلەتشىلدىك (كلانوۆوست). ترايباليزم - اۋلەتشىلدىكتىڭ سىرتقى بەتپەردەسى عانا. باسقا قوعامداردا بۇل باسقا كەپكە كىرۋى، كوپ جاعدايدا بۇل جەرلەسشىلدىك (زەملياچەستۆو) بولۋى مۇمكىن. انگليادا ء«بىر گالستۋكتىلار» دەگەن ۇعىم بار. ەليتارلىق جەكە مەكتەپتەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ تۇلەكتەرى، كارەرالىق ورلەۋ بارىسىندا ءبىر- ءبىرىن قولداپ وتىراتىن اۋلەت قۇرايدى. ءاربىر ەليتارلىق مەكتەپتىڭ ءوزىنىڭ ارنايى راسىمدەرگە كيەتىن، باسقا مەكتەپتەردىكىنە ۇقسامايتىن گالستۋكتەرى بولعان سەبەپتى، اۋلەت مۇشەلەرى «ءبىر گالستۋكتىلار» اتانعان. ا ق ش- تا بيلىك اۋلەتتەرىن قالىپتاستىرعاندا جەرلەسشىلدىك، «ءبىر گالستۋكشىلدىق»، پارتيالىق ديناستيالار پرينتسيپتەرى ارالاس قولدانىلادى.
«ءوزىمىز- بوگدە» دەپ ءبولىنۋ ادامزات قوعامىنىڭ ەجەلدەن دامۋدىڭ بارلىق ساتىسىندا ۇيىستىرىپ كەلە جاتىر. بۇلاي ءبولىنۋ حايۋاناتتار دۇنيەسىنە دە ءتان. شاماسى، بۇلاي جىكتەلۋ جانە بيلىكتىڭ اۋلەتشىل بولۋى - فانيلىك ءومىردىڭ اجىراماس سيپاتى. ءبىراق، بۇل بۇلجىمايتىن زاڭ ءبىزدىڭ وركەنيەتىمىزدىڭ دامۋ دەڭگەيىنە قاراي ءارتۇرلى فورمادا بولۋى، ءتۇرلى ناتيجەگە جەتكىزۋى مۇمكىن. ازامات سوعىسىنىڭ سالدارىنان تاجىكستان جىكتەلدى... بۇنىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى - ءۇش ءتۇرلى جەرلەسشىلدىك اۋلەتتىڭ ءوزارا قىرقىسى. اعىلشىننىڭ ەليتارلىق مەكتەپتەرى ءوزىنىڭ شاكىرتتەرىنە جوعارى ءبىلىم بەرۋمەن قاتار ولاردىڭ تاربيەسىنە، تارتىبىنە قاتاڭ تالاپ قويادى.
سەبەبى، بۇلار - ەرتەڭگى ەل بيلەۋشىلەر. مىنە، ۇلتتىڭ بولاشاق بيلەۋشى ەليتاسى وسىلايشا ماقساتتى تۇردە دايىندالادى (ⅩⅩ عاسىردىڭ اياعىندا عانا اعىلشىن پارلامەنتى ەليتارلىق جەكە مەكتەپتەردەگى تاياقپەن دۇرەلەۋ جازاسىنا تىيىم سالدى. ال باسقا مەكتەپتەردە بۇل جازا باياعىدا ۇمىتىلعان. مىنە، مىزعىماس اريستوكراتيالىق جانە مەملەكەتتىك داستۇرلەرى بار مەملەكەت وسىنداي شارالاردان ءالى باس تارتپاعان. بولاشاقتا ەل بيلەيتىن بۇگىنگى بالالار وسى بالا كەزىنەن ءتارتىپ پەن جاۋاپكەرشىلىككە ۇيرەنۋ كەرەك، قيىندىققا توزە ءبىلۋ كەرەك دەگەن ۇعىم بار بۇلاردا. بىزدەگى جاعدايمەن قانداي كونتراست!).
ونىڭ ۇستىنە، ءبىر اۋلەت مۇشەلەرى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ، ءتۇرلى اۋلەتتەر اراسىنداعى قىرقىسقا اينالىپ كەتپەۋىنە دجەنتەلمەندىك ەتيكا كەپىل بولادى.
اقپاراتتىق مالىمەتكە سەنەتىن بولساق، دج. بۋش امەريكاندىق پرەزيدەنتتەردىڭ ىشىندە ينتەللەكتۋالدىق تۇرعىدان العانداعى ەڭ تومەنى، ورتا دەڭگەيدەن دە تومەن ەكەن. وزىمەن بىرگە اق ۇيگە ول ءوزىنىڭ كومانداسىن الىپ كەلدى. كابينەت وزگەرسە دە، ورنىندا قالاتىن مەملەكەتتىك چينوۆنيكتەر اپپاراتىنىڭ كونسەرۆاتيزمى مەن پروفەسسيوناليزمى ساياساتكەرلەردىڭ جويداسىز بىلىمسىزدىگىنىڭ ورنىن تولتىرىپ، تارازى باسىن تەڭ ۇستاپ وتىرادى.
قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ ىشىنەن ءشىرىتىپ وتىرعان اۋلەتشىلدىكتىڭ ەڭ جامان فورماسى - ەشبىر يگىلىك تۋدىرۋعا قاۋقارسىز، ءبىراق جولىنداعى يگىلىكتى، ىزگىلىكتى، تالانتتى اتاۋلىنىڭ بارلىعىن جوياتىن «كوكجال ەگەۋقۇيرىقتاردىڭ» اۋلەتشىلدىگى. «كوكجال ەگەۋقۇيرىقتىڭ» كومپلەكسى جاستارعا دا، ونىڭ ىشىندە شىعارماشىل، ەۋروپاشىل جاستارعا دا جۇققان. بۇل اۋلەتشىلدىك جويىلمايىنشا، نەمەسە، تىمقۇرىماسا، اۋلەتتىك تاڭداۋدىڭ پرينتسيپتەرى مەن فورمالارى وزگەرتىلمەيىنشە، ءبىر نارسەنى وزگەرتەم دەۋ ابەستىك.
بۇل ءۇشىن نە ىستەمەك كەرەك؟ بىرىنشىدەن، بۇكىل قوعام، اسىرەسە، بيلىك باسىنداعى ينتەللەكتۋالدىق ەليتا «كوكجال ەگەۋقۇيرىق» كومپلەكسىنىڭ قۇلدىق، وتارلىق تابيعاتىن ءتۇيسىنۋى، بويىمىزدا وسى سىرقات باردا ۇلتتىڭ دا، مەملەكەتتىڭ دە ۇزاق ءومىر سۇرە المايتىنىن ءتۇسىنۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، رۋلىق- تايپالىق جۇيەنىڭ كەلمەسكە كەتكەنىن، بۇگىنگى كۇننىڭ بىردە- ءبىر سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرە المايتىنىن ءتۇيسىنۋ كەرەك. رۋلىق- تايپالىق جۇيەنىڭ بۇگىندە وزىنە ءتان قوعامدىق- پايدالى فۋكتسيالاردى اتقارا المايتىنىن جوعارىدا ايتقانبىز.
ازۋلى اۋلەتتەردىڭ باسشىلارى اۋلەت مۇشەلەرىنىڭ ادال، ۇجىمدى بولعانىنا مۇددەلى. الايدا، ەسكى رۋلىق جۇيە ادالدىق پەن ۇجىمدىلىقتىڭ كەپىلى بولا المايدى، سەبەبى بۇگىندە الەۋمەتتىك يدەنتيفيكاتسيانىڭ بىردەن- ءبىر فورماسى رۋ- تايپا ەمەس، ۇلكەن الەۋمەتتىك دارەجەگە جەتۋدىڭ باسقا دا فورمالارى قالىپتاستى. قازاق قوعامىنىڭ قايماعى بيلىك اۋلەتىنە تاڭداۋدىڭ، سۇرىپتاۋدىڭ اناعۇرلىم وبەكتيۆتى، وسكەلەڭ كريتەرييلەرىن تياناقتاۋى كەرەك. بۇل - ەڭ اۋەلى، ولاردىڭ ءوز يگىلىگى ءۇشىن كەرەكتى شارا. ال ۇلتتىڭ الدىندا الدەقايدا ۇلكەن ماقسات - بۇگىنگى جانە كەلەر زاماننىڭ تالابىنا ساي جاڭا ۇلتتىق مىنەز، ۇلتتىق داعدىنى قوعامدىق ماسشتابتا قالىپتاستىرۋ ماقساتى تۇر.
جاڭا ۇلتتىق يدەال
ۇلتتىق يدەيا - نەگىزگى تاقىرىپ، جەكە اڭگىمەنىڭ ارقاۋى. ءبىز ماقالامىزدا بۇگىنگى قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەالىنىڭ ناقتى ماسەلەسىن ءسوز ەتپەكپىز. «ۇلتتىق يدەال - بۇل، بەلگىلى ءبىر «ۇلتتىق قاسيەتتەرگە»، مىسالعا «ناعىز جاپوندىق»، «ناعىز يزرايلدىك»، «ناعىز امەريكاندىق» دەپ اتاۋعا لايىق ۇلتتىق قاسيەتتەرگە يە جانە سول قاسيەتتەردى رەسۋرس رەتىندە ءوز پايداسىنا اسىرا الاتىن ادامنىڭ بەينەسى.
قوعامنىڭ جاڭا يدەالدى مويىنداۋى، ماڭايىنداعى ادامداردىڭ ونىڭ وسى يدەالدى ىسكە اسىرۋ ارەكەتىنە دەگەن ۇنامدى كوزقاراسىنان تانىلادى. ءوزىن «جاپونشا»، «يزرايلدىكشە»، ت. ب. ۇستاعان ادام قۇرمەتكە يە بولادى، ول ادام بۇل قۇرمەتتى ەرەكشە رەسۋرس رەتىندە ءوز ماقساتىنا جەتۋ جولىنا پايدالانا الادى» (ك. كرىلوۆ). ۇلتتىق يدەال، پرينتسيپىندە وزگەرىسكە ۇشىراي الادى، كوپ جاعدايدا ول ۇلتتىق مىنەزدىڭ كەيبىر قىرلارىمەن سايكەس بولا بەرمەدى. ول از بولسا، كوپ جاعدايدا ول ۇلتتىق مىنەزدىڭ كەيبىر جاعىمسىز قىرلارىن جويۋعا باعىتتالادى.
يزرايل مەملەكەتىنىڭ تاريحى - وسىنىڭ كلاسسيكالىق مىسالى. ءسيونيزمنىڭ يدەولوگتارى مەن پراكتيكتەرى يەۆرەيدىڭ جاڭا بەينەسىن تياناقتاپ شىعاردى. البەتتە، ول ەۆرەيلەردىڭ بۇرىننان بار ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنە سۇيەندى، ءبىراق، مۇنىڭ ءبارى ۇلانعايىر ۇلتتىق پروەكت - يزرايل مەملەكەتىن قۇرۋعا كەدەرگى بولادى- اۋ دەگەن باسقا ەرەكشەلىكتەردى جويۋ ءۇشىن جاسالدى. مىسالى، ءتۇرلى ەلدەن «اتا- بابا جەرىنە» ورالعان يەۆرەيلەر نەگىزىنەن ساۋداگەرلەر، كلەركتەر، زاڭگەرلەر، قولونەرشىلەر، شىعارماشىل ينتەللەگەنتسيا بولاتىن. ونداعان عاسىرلار بويى يەۆرەيلەردىڭ اسكەري ىسكە ەشقانداي قاتىسى بولعان جوق. ال، يزرايلگە سولداتتار عانا ەمەس، پوليتسەيلەر دە، ونەركاسىپ پەن اۋىلشارۋاشىلىق جۇمىسشىلارى دا كەرەك ەدى. ۇلتتىق يدەالدى ىسكە اسىرۋ ساتىمەن ءوتتى، بۇگىنگى يزرايلدىكتەر وزدەرىنىڭ يمميگرانت اكەلەرىنە مۇلدەم ۇقسامايدى.
جاپونيانىڭ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى قايتا ورلەۋى «قيىندىققا ءتوزۋ قابىلەتى» سياقتى اسكەري يدەالدى ءونىمدى ەڭبەككە اينالدىرعان جاڭا ۇلتتىق يدەالدى ىسكە اسىرۋدىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولدى. امەريكانى جاۋلاعانداردىڭ كوبى، ءتۇرلى سەبەپپەن ءوز ەلدەرىنەن كەتكەن ەۋروپالىقتار ەدى. ءوز ەلىنەن قۋىلعان قاڭعىباستىڭ بويىنداعى تومەنشىك كومپلەكستى جەڭۋ ءۇشىن، «جەڭىمپاز» بەينەسى، قيىندىقتاردى جەڭە بىلەتىن قاجىرلى، قايتپاس ەردىڭ بەينەسى جاسالدى. «ناعىز امەريكاندىقتىڭ» يدەالى وسى بەينەدەن تامىر تارتادى.
ون جىل تاۋەلسىز ءومىردىڭ بارىسىندا قازاق قوعامى ەگەمەندىكتىڭ العاشقى ەيفورياسىنان ارىلدى، كوپتەگەن تۇڭىلىستەن ءوتتى، اقىر سوڭىندا قازاقتىڭ باستى پروبلەماسى ەكىعاسىرلىق وتارلىق ەزگىنىڭ سالدارىنان قالىپتاسقان ۇلتتىق مىنەزدىڭ كەيبىر قىرلارى ەكەنىن ءتۇيسىندى. ولاردى جىپكە ءتىزىپ ايتا بەرۋگە بولادى.
بىرلىكتىڭ جوقتىعى، ۇلتتىق ورتاق مۇددەنى تۇيسىنبەۋ، ءوز ۇلتىنا دەگەن، ءوز مادەنيەتىنە، تىلىنە، ءوز وكىلدەرىنە دەگەن قۇرمەتتىڭ جوقتىعى، سوزدە تۇرماۋ، كوپسوزدىلىك، بوس جۇرىسكە بەيىمدىلىك، كاسىبي قابىلەتىنىڭ دارەجەسىنىڭ، باعاسىنىڭ تومەندىگى، تالانتتارعا دەگەن وشپەندىلىك، ادامنىڭ جەكە پىكىرىمەن ساناسپاۋ، ينتريگا مەن بىلىققا بەيىمدىلىك - تولىپ جاتىر. بۇل جايىندا اباي دا، ن. ماسانوۆ تا ايتقان، قازاقستاندىق ورىستار دا ايتقان جانە ايتىپ كەلە جاتىر، اس ۇيىندەگى اڭگىمەنىڭ ۇستىندە ءوزىمىز دە ءبىر-بىرىمىزگە ايتامىز، گازەتتە دە جازىلادى. وزىندىك سىننان ەندى جاڭا ۇلتتىق يدەالدى تياناقتاۋعا، جاسامپاز ىسكە بەت بۇراتىن كەز كەلدى. ەسكى دۇنيەگە، قازاق ورداسىنا قايتا بارا سالۋ مۇمكىن ەمەس: دۇنيە دە، زامان دا وزگەردى، ءبىز دە وزگەردىك.
قازاق ورداسى پاسسيونارلىقتىڭ ورىندە قالىپتاسقان ەدى، «ۇزىن ەرىكتى ادامداردىڭ» باسىن بىرىكتىرگەن ەدى. ورتا ازياداعى شايبانيلەردىڭ گارەم- مەملەكەتىنىڭ قاپىرىق اتموسفەراسىنا، بىلىعى مەن ينتريگاسىنا شىداماعان، ەركىندىك اڭساعان بابالارىمىز ازاتتىق ءۇشىن، وجدان ءۇشىن، ار ءۇشىن توڭىرەكتىڭ ءتورت تارابىنا قىلىش سىلتەدى. وسى ەركىندىك ءۇشىن عاسىرلار بويى قان توكتى. توقتاۋسىز كۇرەس ءىزسىز كەتكەن جوق، پاسسيونارلىققا كەرى اسەرىن تيگىزدى. قازاققا قارسى جاسالعان سويقىرعىنى (گەنوتسيد) مەن وتارلىق «سۇرىپتاۋ جۇيەسى» («كوكجال ەگەۋقۇيرىقتاردى» سۇرىپتاۋ) دە پاسسيونارلىقتىڭ دەڭگەيىن تومەندەتە بەردى.
ءتىپتى، ۇلتتىڭ باسىنان كەشكەن وراسان اۋىر تاريحي تاعدىرى بىلاي قويىپ، تازا حرونولوگيالىق تۇرعىدان كەلگەن كۇننىڭ وزىندە ل. گۋميليەۆتىڭ تەورياسىنا سايكەس قازاق ەتنوسى ءوزىنىڭ ورلەۋىنەن ءوتىپ، ەندى پاسسيونارلىعىنىڭ دەڭگەيى قۇلدىراپ تومەندەيتىن (فازا نادلوما) كەزەڭگە كەلدى. بيىك پاسسيونارلىق كەزدەگى مىنەز ستەورەوتيپتەرى ەندى ەش ناتيجە بەرمەيدى. قۇلدىراپ قۇزدىڭ تۇبىنە تۇسپەس ءۇشىن، پاسسيونارلىقتىڭ قازىرگى دەڭگەيىنە سايكەس جاڭا مىنەز، جاڭا داعدى قالىپاستىرماق كەرەك.
ارينە، ل. گۋميلەۆتىڭ تەورياسىن ءمىنسىز دەپ ايتۋ قيىن. مەن ونى ابسوليۋتتەندىرىپ وتىرعام جوق. تۇپتەپ كەلگەندە، بارلىعى دا جاراتۋشىنىڭ قولىندا. ءبىراق، ۇلكەن ەمپيريكالىق تۇعىرعا نەگىزدەلگەن بۇل تەوريا «ءبىر سۋدى ەكى رەت جالداۋ مۇمكىن ەمەس» دەگەن ەسكى ماقالدى راستاي تۇسەتىندەي. بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ جاعىمسىز سيپاتتارى پاسسيونارلىق كەزدە قابىلدانعان ءداستۇرلى بەينەگە قاراما- قايشى. قازاقتىڭ جۇرەك قالاۋىمەن عانا ەمەس، اقىلعا سۇيەنىپ تە ارەكەت قىلاتىن كەزى كەلدى.
رەسەيلىك زەرتتەۋشى ك. كرىلوۆ جاڭا ۇلتتىق يدەالدىڭ ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋىنىڭ، قوعامدى جۇمىلدىرۋشى كۇشكە اينالۋىنىڭ باستى شارتتارىن اتاپ كورسەتەدى. قوعام ۇلتتىق يدەالعا سايكەس بولۋعا تىرىساتىن ادامداردى قۇرمەتتەگەندە عانا ومىرشەڭ بولماق، ۇلتتىق جوبانى ىسكە اسىرۋدىڭ تياناعى بولماق. ول ادامدارىڭ اراسىنداعى ءوزارا سەنىمگە كەسىرىن تيگىزبەۋى كەرەك. قوعامدا جاڭا ءبىر جىك - ۇلتتىق يدەالعا سايكەستىك بويىنشا جىكتەلۋ باستالعاندا عانا ول قوعام ۇجىمداسا باستايدى. ياعني، ۇلتتىق يدەال «مەن - قازاقپىن، مەن سونداي دا سوندايمىن، باسقا قازاقتار سياقتىمىن. وسىنىڭ ءوزى جەتكىلىكتى» دەپ ايتۋ ءۇشىن عانا كەرەك ەمەس. ۇلتتىق يدەال ۇلتتىق مىنەزدىڭ كەيبىر بىرەگەي قاسيەتتەرىنە سۇيەنىپ، باسقالارىن تەرىسكە شىعارۋى كەرەك.
سونىمەن قاتار، جاڭا يدەال ۇلتتىڭ تۇپكى تابيعاتىنان، ونىڭ ءوزى جايلى قالىپتى تۇسىنىكتەرىنەن دە تىم الشاقتاپ كەتپەۋى كەرەك. العاشىندا جاڭا ۇلتتىق يدەالدى ۇستانعان، وعان سايكەس ادام كوپ بولماۋى مۇمكىن. ەكىنشى جاعىنان ول ەليتارلىق بولماۋ كەرەك. ادام وعان ءوزىنىڭ ەسكى ءومىرىن اسا كوپ قيراتپاي- اق قول جەتكىزە الاتىنداي بولۋى كەرەك. جاڭا يدەال قىزىعۋشىلىق تۋدىرا ءبىلۋى كەرەك، سول ءۇشىن ول پروۆوكاتيۆتىك فورمادا بولۋى كەرەك، قازىرگى تارتىپكە قارسى جاڭا قاسيەت بەلگىسى بولۋى كەرەك. ساتىمەن تابىلعان ۇلتتىق يدەالعا، جاقتاۋشىسى بار، قارسىلاسۋشىسى بار - بۇكىل قوعام تارتىلادى، ناتيجەسىندە ءوز ەلىندە بولىپ جاتقان قۇبىلىستار عانا ەڭ ءماندى نارسە بولىپ سانالادى دا، سىرتقى دۇنيە ءوز بەتىنشە تۇرعان دۇنيە ەمەس، جاڭا يدەيالاردىڭ جانە رەسۋرستاردىڭ قاينار كوزى بولىپ قانا قالادى.
ك. كرىلوۆ ءساتتى جوبانىڭ مىسالى رەتىندە پەتر پاتشانىڭ رەفورمالارىن كەلتىرەدى. روسسيانى جەتىلدىرۋ، قالاندىرۋ ارەكەتتەرى ءى پەترگە دەيىن دە بولعان، ءبىراق، بۇل ارەكەتتەردىڭ ەكى ۇلكەن كەمشىلىگى بار ەدى. ۇلگى رەتىندە پراۆوسلاۆيە حالقى كوپ ۇناتا بەرمەيتىن كاتوليك مەملەكەتتەرى الىناتىن. رەفورمالار تىم باياۋ، ساتىلاپ جۇرگىزىلەتىن. بۇنداي قارقىن، ارينە، ۇلتتى جۇمىلدىرا الماس ەدى. 1- پەتر، شىركەۋلىك ءراسىمى قاراپايىم، سول سەبەپتى پراۆوسلاۆيەمەن قايشىلىققا كەلمەيتىن پروتەستانت ەلدەرىن ۇلگى ەتتى. ەكىنشى جاعىنان رەفورمالار قاۋىرت جانە ەسكى مادەنيەتكە قىر كورسەتە جۇرگىزىلدى: ساقال قىرۋ، وپالانعان پاريك پەن گوللاند كافتاندارى انشەيىن سيمۆول عانا ەدى. قوعام ەكىگە جارىلدى، ءبىراق ۇلكەن ىسكە جۇمىلدىرىلدى. پەتر پروەكتتەرى بۇكىل ەلدىڭ نازارىندا ەدى. ادامنىڭ وعان دەگەن قاتىسى الەۋمەتتىك جانە مادەني جىكتەلۋدەن ءماندى بولىپ شىقتى.
ءبىزدىڭ بۇگىنگى احۋالىمىزدى زەر سالا قارايتىن بولساق، ورتاق قازاقستاندىق قانا ەمەس، ايتۋعا تۇرارلىق ۇلتتىق جوبانىڭ دا جوق ەكەنى ايان بولادى. حالىقتىڭ كوپ بولىگى، اسىرەسە جاستار جاعى شەتەلدەن كەلگەن ماسس- مادەنيەتتىڭ اياسىنا تارتىلىپ بارا جاتىر. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن قازاقتار «قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمى - قىتايدا وندىرىلگەن «اديداس» دەپ قالجىڭدايتىن». وسىنى ءبىزدىڭ مۋزىكامىز، مىنەز- قۇلقىمىز تۋرالى دا ايتۋعا بولادى. ەتنومادەني ەليتا بارعان سايىن بەدەلىنەن ايىرىلۋدا جانە ۇلتتى جۇمىلدىرا الاتىن يدەيانى تياناقتاي الاتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. ءوزىنىڭ رۋحاني سوقتاسىنان اجىراپ قالعان ءداستۇرلى مادەنيەت ازىرگە تۇيىق قورعانىستا وتىر.
ۆەستەرنيزاتسيا ۇلتتىق جوبا رەتىندە ەمەس، جەكەلەگەن اۋقاتتى ادامداردىڭ، ارمان قۋعان، تالابى بيىك، ءبىراق، شەتەلدى اڭساعان، ەمميگرانتتىق كوڭىل- كۇي بيلەگەن جاستاردىڭ جەكە باسىنىڭ شارۋاسى رەتىندە ىسكە اسىپ وتىر. ۇلتتىق جوباعا ۇقساس ءبىر نارسەنى وسى كۇنى شەتەلدەن كەلگەن «جاڭا يسلام»، «يسلامدىق فۋندامەنتاليزم» دەپ اتالاتىن ءدىني اعىمدار ىسكە اسىرىپ جاتقان سياقتى. ءبىر عانا ماقساتتى كوزدەۋ، ءوز يدەياسىنا ادالدىلىق، ۇجىمدىلىق قاسيەتى ولاردى جۇمىلدىرۋشى كۇشكە اينالدىرىپ وتىر. بۇرىندارى جۇرت ۇناتا قويمايتىن مۇسىلمان ايەلىنىڭ كيىمى بۇگىندە تازالىق پەن ىزگىلىكتىڭ بەلگىسىنە اينالىپ وتىر. ورىس قىزدارى كوپ كەزدە مۇسىلمان وبشينالارىنا الدەبىر رۋحاني قاجەتتىلىكتەن بارمايدى، ۇزىن كويلەك پەن شاشىن جاسىرعان ورامال ايەلدى الدەقايدا كورىكتى جانە جۇمباق ەتىپ كورسەتەتىندىكتەن بارادى. مۇنىڭ مىسالى كوپ.
قازاقستانداعى يسلامنىڭ پوزيتسيالارى بۇدان بىلاي دا كۇشەيە بەرمەك. بۇنىڭ سەبەبى بۇكىلالەمدىك سيتۋاتسيادا عانا جاتقان جوق. بۇنىڭ باستى سەبەپتەرىن كەيىنىرەك، ۇلتتىق يدەيا جايلى ەڭبەگىمىزدە ايتىپ كەتەرمىز. قازاقتىڭ ۇلتتىق جوباسى ىسكە اساتىن بولسا، يسلام ونىڭ رۋحاني تىرەگى بولماق. ءبىراق، ول قانداي يسلام؟ شەتەلدەن كەلگەن يسلامنىڭ ءتۇرلى اعىمدارى ءبىر- بىرىنە قايشى، كەيبىرەۋلەرى قوعام ءۇشىن قاتەردى سيپاتتاعى اعىمدار، جانە بارلىعى جينالىپ كەلىپ، ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىز بەن تاريحىمىزعا قارسى، پىكىر بوستاندىعىنا توزبەيتىن زورلىقشىل دۇنيەتانىمىمەن كوزگە تۇسەدى.
وكىنە وتىرىپ مىنانى ايتقىمىز كەلەدى: بۇگىنگى بارىنشا ساياسيلانعان دۇنيەدە بەيتاراپ، «تازا» يسلام جوق، كەز كەلگەن اعىمنىڭ تاساسىندا مىندەتتى تۇردە بىرەۋدىڭ ساياساتى، بىرەۋدىڭ گەوساياسي مۇددەسى تۇرادى. ارينە، بۇنىڭ بارلىعى ۇلتتىڭ بولاشاعى ءۇشىن قاتەرلى قۇبىلىستار. ءى پەتردىڭ رەفورمالارى بۇلجىماس جولمەن بولشيەۆيكتىك ريەۆوليۋتسياعا قالاي الىپ كەلسە، شەتەلدەن كەلگەن يسلام اعىمدارىنىڭ ەكسپانسياسى دا ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ تەرەڭ قاباتتارىندا، بولاشاقتا جارىلىستارعا الىپ كەلەتىن كەرنەۋدىڭ جولدارىن سولاي تۋدىرادى. زامانىمىزدىڭ تالابى - ۇلتتىق بىرلىگى نەگىز، بەرىك تۇعىر بولاتىن، ءبىلىم - ساۋاتتى، اشىق، ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىز بەن مەنتاليتەتىمىزدى رياسىز قابىلداي الاتىن، ىرىم- نانىمنان ادا، رۋحاني قۋاتتى يسلام. تاريحي مىندەتتى تۇيسىنە الاتىن ءدىنباسىلار مەن ينتەللەگەنتسيا ۇلتتىق بولاشاعى ءۇشىن زاماننىڭ وسى تالابىن قابىلداۋى كەرەك.
قورتىندى
جاڭا يدەال، «ناعىز قازاق» يدەالىن تياناقتاپ ناسيحاتتاۋ - بۇگىنگى تاڭداعى باستى ماقسات. بۇل يدەالدى تياناقتاعاندا يلليۋزيالار مەن قالىپتى تۇسىنىكتەرگە ەمەس، قازاق مەنتاليتەتىنىڭ تەرەڭ ارحەتيپتىك نەگىزدەرىندە، ونىڭ ينۆەرسيالانعان، ازىپ كەتكەن فورمالارىنا، قىسقاسى، قازاق جايلى بىلەتىن ءوزىمىزدىڭ شىندىققا، ءوزىمىز بىلەتىن ۇلتتىق مىنەزدىڭ قىر- سىرىنا سۇيەنۋىمىز كەرەك. شىندىقتى ايتىپ جانە شىندىقتى تىڭداپ ۇيرەنۋىمىز كەرەك. ءبىز ءوز ءسوزىمىزدى بۇل تاراپتاعى سوڭعى ءسوز دەۋدەن اۋلاقپىز. بىزدىكى - بىلگەنىمىزدى ايتۋ.
ەرىك، پارىز، نامىس ۇعىمدارىن ابسوليۋتتىك دەڭگەيدە تۇسىنەتىن جاۋىنگەر ارحەتيپى - ورتالىق ازيا كوشپەلىلەرىنە ءتان سىيپات. ۇلتتىڭ بۇگىنگى احۋالى - وسى ارحەتيپتىڭ ينۆەرسيالانۋىنىڭ ناتيجەسى. ۇلت ءوزىنىڭ رۋحاني ۇستىنىن قۇراعان وسى ۇعىمداردىڭ جويىلىپ كەتكەنىن سانادان تىس، ينتۋيتيۆتىك تۇردە تۇيسىنەدى. ازىرگە ءبىز بۇنى دەماگوگيانىڭ ءوزى سول رۋحاني كەرەكتىڭ جويىلماعانىن كورسەتەدى. بايىرعى ارحەتيپ جاڭاشا پايىمدالىپ، ۇلتتىڭ رۋحاني تۇلەۋىنە، ونىڭ بىرلىگى مەن ءپاتۋاسىنا جول اشۋى كەرەك. بۇل رەتتە سامۋرايلىق نامىس كودەكسىن كورپوراتيۆتىك كاپيتاليزمنىڭ مورالدىك نەگىزى ەتكەن جاپونيا ءبىز ءۇشىن تاماشا مىسال بولا الادى.
كوشپەلى اسكەري وركەنيەتتە ۇجىمشىلدىقپەن قاتار ينديۆيدۋاليزم، تۇلعانىڭ جەكە باسىنىڭ نامىسى اسپەتتەلگەن. بۇل قۇداي مەن ادامنىڭ بەتپە- بەت ەكەندىگىنىڭ، جاراتۋشىنىڭ الدىنداعى ادامنىڭ، تۇلعانىڭ جەكە باسىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ كورىنىسى. كوك تۇرىكتەردەن قازتۋعان مەن ماحامبەتكە دەيىنگى ارالىقتا ۇلتتىق رۋحتىڭ سۋبەكتى مەن يەسى رەتىندە «مەن» اسقاقتاتىلعان.
داستۇرگە جانە سۋرەتكەرلىك حۇقىعىنا سايكەس ءوزىن وتكەن، وزعان زامان قاھارماندارىنىڭ مۇراگەرى اتاعان مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەن» اتتى كىتابىن قازاق ينتەللەگەنتسياسىنىڭ قالاي قابىلداعانىنا قاراپ وتىرىپ ءبىزدىڭ قانشالىقتى دارەجەدە ازىپ-توزعانىمىزدى شامالاۋ قيىن ەمەس. ۇلى تاريحشى، ۇلى جازۋشىعا قارسى ارەكەتتەگى كىمدەردىڭ ۇيىمداستىرعانى جانە وعان كىمدەردىڭ قاتىسقانى، نەمەسە، تاراتىپ ايتساق، ورتا جۇزدەن شىققان مۇحتار ماعاۋينگە قارسى ارەكەتتىڭ باسى-قاسىندا تەك وسى ورتا ءجۇزدىڭ «ينتەللەگەنتتەرىنىڭ» ءجۇرۋى ءبىر نارسەنى عانا - بىزدە ەشقانداي دا رۋشىلدىق پەن جۇزشىلدىكتىڭ، ترايباليزمنىڭ جوق ەكەنىن كورسەتەدى.
بەرەكە- بىرلىكتىڭ جوقتىعى، ءبىرىن ءبىرى قۇرتىپ، ءبىرىنىڭ ءبىرى ورنىن الۋ، ءبىر- بىرىنە دەگەن كومەكتىڭ جوقتىعى - بۇنىڭ ءبارى كوشپەلىنىڭ مەنتاليتەتىنە ءتان ينديۆيدۋاليزم مەن باسەكەشىلدىكتىڭ ينۆەرسيالانعان فورمالارى. بۇرىنعى وتكەن زاماندا ءبىر- بىرىمەن باقاس باتىرلار ورتاق مۇددەگە عانا جۇمىلعان، ورتاق جاۋعا عانا تىزە قوسىپ شاپقان. جاڭا ۇلتتىق يدەالدىڭ بويىندا تۇلعاعا دەگەن قۇرمەت، تۇلعا بولۋعا دەگەن ۇمتىلىس، ورتاق ۇلتتىق مۇددە تۇيسىگى، وتانشىلدىق استاۋى كەرەك. جانە، ءبىر كەزدە حاننىڭ ورداسى - بىرلىگىنىڭ بەلگىسى، كەپىلى، «ۇزىن ەرىكتى ادامداردىڭ» ۇيىساتىن جەرى بولسا، ەندىگى زاماندا، بەيرەسمي ۇيىم، نەمەسە باسپا ورگانى رەتىندە تىركەلگەن، وتانشىل يدەيالاردى ۋاعىزدايتىن، شىن مانىسىندەگى ينتەللەكتۋالدىلىق ەليتانىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن، ەل ومىرىندەگى ەڭ وسكەلەڭ دەگەن، ەڭ ءماندى دەگەن قۇبىلىستاردىڭ بارلىعىن قاداعالاپ قولداپ وتىراتىن، ۇلتتىڭ ءىسىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرەتىن ەليتارلىق ينتەللەكتۋالدىق كلۋب ۇلت بىرلىگىنىڭ سيمۆولى جانە سول بىرلىكتى ىسكە اسىرۋشى مەحانيزم بولا الار ەدى.
قازاقتىڭ ەسەيەتىن كەزى جەتتى.
2001
"التىن وردا"، 2002, 19 -ءساۋىر
ءتارجىمالاعان م. اقداۋلەت
سايتقا ازىرلەگەن بەيسەن سۇلتان ۇلى
