دالا رۋحى مەن كوشپەندىلىك تاقىرىبىن قازاق جازۋشىلارى ۇلكەن دارەجەگە كوتەرە العان جوق - رافيس ابازوۆ
بۇنىڭ ارعى جاعىندا تاتۋلىقتى، بىرلىكتى، ىزگىلىكتى ۋاعىزداۋمەن قاتار، ۋاقىت بيىگىنەن قاراعاندا بىزدەرگە دوستىق قانا قىمبات ەكەنىن ۇعامىز. جانىنا جاقىندى «تامىرعا» تەڭەگەن قازەكەمنىڭ كوڭىلى نە دەگەن دارحان دەسەڭىزشى!..
«كارى قۇرلىق» شىركەۋ قىسىمىنان قۇتىلىپ، XIX عاسىردا عانا «ادام - قۇندىلىق» ەكەنىن تۇسىنگەندە، سوناۋ زاماندارداعى قانسىراعان ساردارىن جاۋعا بەرۋدى ارعا ساناعان ساق پەن عۇندار «پەندەنى ءتاڭىردىڭ بەرگەن سىيى» دەپ تۇسىنگەن-دى... ءبىز دە ءبىر جاقسى كىسىمەن تانىسۋدىڭ ارقاسىندا اڭگىمەگە تارتۋدىڭ رەتى كەلدى. ءبىراز جىلىن شەتەلدە وتكىزگەن عالىممەن جولىعىپ، ءوزىمىزدى تولعانتقان سۇراقتاردى قويدىق. كەيىپكەرىمىز دە اشىق ادام ەكەن، بىردەن ءتىل تابىسىپ كەتتىك...
رافيس ابازوۆ، ا ق ش-تىڭ كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريحشى (قازاقستاندىق عالىم)
- قازاق ادەبيەتىن تىنىق مۇحيتىنىڭ ارعى جاعىنداعى ەلگە ناسيحاتتاۋ جولىندا ءۇش انتولوگيانى جارىققا شىعارىپ ۇلگەرىپسىزدەر. اڭگىمەنى وسى ءسۇيىنشى حاباردان باستاساڭىز...
- ءبىز م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىمەن بىرىگىپ قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ انتولوگياسىن شىعارعان بولاتىنبىز. بۇل انتولوگيا ءۇش كىتاپتان تۇرادى. ءبىرىنشىسى - ولجاس ومار ۇلى سۇلەيمەنوۆ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان-دى. ەكىنشى جيناققا - «TheStoriesoftheGreatSteppe» دەپ ات قويىپ، ايدار تاقتىق. ال ءۇشىنشى انتولوگيانىڭ اتى - «SummerEvening, PrairieNight, LandofGoldenWheat». ءبىر قۋانارلىعى، ا ق ش- تا جارىق كورگەن اتالمىش ءۇش كىتاپتى قازاقستاندى تانۋعا ارنالعان وقۋ قۇرالى رەتىندە پايدالانۋدا. بۇنداعى ماقساتىمىز - قازاق الەمىنىڭ ەتنيكالىق كەلبەتىن، تابيعات پەن ادام اراسىنداعى تەرەڭ ءارى كۇردەلى بايلانىستى كەڭ اۋقىمدا كورسەتكىمىز كەلدى.
بۇل انتولوگيا - قازاق ادەبي مۇراسىنىڭ سۇلۋلىعى مەن تەرەڭدىگىن جان-جاقتى كورسەتەتىن ۇلكەن ايسبەرگتىڭ ءبىر بولىگى عانا. قازاق اقىن- جازۋشىلارىنىڭ ەكولوگيا، تۋعان جەردىڭ سۇلۋلىعى، اسەمدىگى، وتانعا دەگەن ماحاببات، قورشاعان ورتا تاقىرىبىنا ارناعان شىعارمالارى شەتەل وقىرماندارىنىڭ وڭ باعاسىن الىپ، ەلىمىزگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن وياتتى. «قازاقتىڭ باس اقىنى» ابايدان باستاپ قاناپيانوۆقا دەيىن، ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتەن روزا مۇقانوۆاعا دەيىنگى قالامگەرلەر قازاقستان تۋرالى، ونىڭ دارحان دالاسى تۋرالى، تابيعاتى جايىندا باتىس وقىرماندارىنا كەڭىرەك تۇسىنىك بەرە الدى دەگەن ويدامىز. بۇگىنگى باتىس وركەنيەتى جەر-انا مەن اياۋلى تابيعاتقا تەحنوكراتيالىق كوزبەن قاراسا، ال قازاق ەلىندە تابيعات پەن ادامزات ۇندەستىگى العا شىعادى.
امەريكا سىنشىلارى مەن ادەبيەتتانۋشى- عالىمداردى دا قىزىقتىرىپ وتىرعانى وسى. قازاق پوەتيكالىق اسپانىندا ابايدىڭ «كۇز»، «قىس» «قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا» سىقىلدى جاۋھارلارى جۇلدىزداي جارقىراپ، وڭگە شايىرلارعا جول كورسەتكەنىن ادەبيەت تاريحىنان بىلەمىز. ال ىبىراي ءالتىنساريننىڭ «وزەن»، «كوكتەم»، جامبىل جابايەۆتىڭ «الاتاۋ»، «جازدىڭ ءانى» اتتى ولەڭدەرى ءوز الدىنا ءبىر مۇرا. سونداي-اق، س. تورايعىروۆ، م. جۇمابايەۆ، س. سەيفۋللين، ءى. جانسۇگىروۆ سىندى كلاسسيكتەرمەن قاتار، بۇگىنگى جازارمانداردىڭ ۇلى دالا ەرەكشەلىگىن ايشىقتايتىن اقپا جىرلارى مەن رۋحاني جان- دۇنيەسىن، تابيعاتپەن بىتە قايناسقان نانىم- سەنىمىن، ءداستۇرىن سوزبەن قامشىداي ءورىپ شىققانىن جيناقپەن تانىسقان ادام بىردەن اڭعارادى. XXI عاسىرداعى جەر-شارىنىڭ اپاتتى ءحالى كوپتەگەن ەكولوگتاردىڭ ۇيقىسىن قاشىردى. وسى ورايدا، قازاق ادەبيەتىنىڭ وزەكتىلىگى جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟ تابيعات پەن ادام اراسىنداعى قارىم- قاتىناس پەن ءبىر- بىرىنە دەگەن تاۋەلدىلىگى - قازاق تۋىندىگەرلەرىنىڭ ورتالىق تاقىرىبى دەۋگە بولار.
قازاق پروزاسىندا مۇحتار اۋەزوۆ جاساعان قايتالانباس ەستەتيكالىق الەم - ادامزات مۇراسى. مىسالى، «كوكسەرەكتەگى» ادام مەن قاسقىر ارا قاتىناسى دج. لوندون مەن ۋ. فولكنەر شىعارمالارىمەن ۇندەس، سارىنداس بولا تۇرا، قازاق جازۋشىسى ۇلتتىق ورتانىڭ ەرەكشەلىگى مەن ونىڭ كارتيناسىن كەرەمەت دالدىكپەن بەرە العان. بۇل عاجاپ قوي، وقىپ وتىرىپ تامسانۋمەن بولاسىڭ. ورىس زەرتتەۋشىسى ن. اناستاسيەۆتىڭ اۋەزوۆتى حەمينگۋەيمەن سالىستىرا كەلە قارىمدى قالامگەر «لوندون مەن فولكنەردەن اسىپ كەتكەن» دەگەن ويىن قۇپتايمىن.. .
- باعانا: «العاشقى جيناق ولجاس سۇلەيمەنوۆ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان-دى» دەپ قالدىڭىز...
- سۇراستىرا كەلە بىلگەنىمىز - ولجەكەڭ اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلماعان بولىپ شىعىپتى. بۇل قالاي دەپ ويلادىم. ۋاقىتىندا ءبىر جاس دوكتورانت ولجاس ومارحان ۇلى تۋرالى جاعىمسىز رەسەنزيا جازىپ، سوعان بايلانىستى امەريكان قوعامىندا قازاق اقىنىنا دەگەن جاعىمسىز كوزقاراس قالىپتاسقان ەدى.
- بۇل «از ي يا» كىتابىنا بايلانىستى شىعار؟..
- نەگە بايلانىستى ەكەنىن بىلە المادىم. دەگەنمەن، جەتپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا جازىلعان سىني ماقالا اقىن مەن امەريكاندىقتاردىڭ ورتاسىنا سىنا بولىپ قاعىلادى. بۇل ءوزى قىزىق قوعام، ەگەر ولارعا بەلگىلى ءبىر دۇنيەنى كورسەتسەڭ قىزىعادى، ەگەر كورسەتپەسەڭ ىزدەمەيدى، سۇرامايدى، ءمان دە بەرمەيدى.
- زاڭگىلەردى قۇلدىقتا ۇستاعان يانكيلەر ۇرپاعىنىڭ بۇرناعى ادەتى ەمەس پە؟!
- ءيا. ولجەكەڭمەن 2005 -جىلى جولىققانىمدا اعامىز امەريكادا بولعانىن، امەريكادا عانا ەمەس، نيۋ- يوركتا، نيۋ-يوركتا عانا ەمەس كولۋمبيالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە قوناق بولعانىن ايتتى. وسى جىلى بۇل تاريحي ساپارعا ەلۋ جىل تولادى ەكەن. سوندا ماعان «اعامىزدى اۋدارىپ، ۇلكەن كەزدەسۋ ۇيىمداستىرساق قالاي بولار ەكەن» دەگەن وي كەلدى. بايقاسام، قازاق ادەبيەتىن ەشكىم بىلمەيتىن بولىپ شىقتى. جۇگىرىپ ءجۇرىپ اۋدارماشى مەن اقشا تاپتىم دا ولجەكەڭدى ءتارجىمالاتتىم. ءبىراق ۋنيۆەرسيتەت باسشىلىعى اقىنمەن كەزدەسۋ ۇيىمداستىرۋ ءتيىمسىز ەكەنىن جانە وعان كورەرمەندەر جيىلمايتىنىن ايتىپ، مەنى اينىتپاقشى بولدى. سوندا ءبىر ۇلكەن پروفەسسورىمىز (قازىر ارامىزدا جوق) مەنى قولداپ، ايتەۋىر ورتاق مامىلەگە كەلدىك. كەزىندە اندرەي ۆوزنيسەنسكي وسى وقۋ ورنىنا قوناققا كەلگەندە ەلۋگە عانا جۋىق وقىرمان جينالعان ەدى. ال ولجاس سۇلەيمەنوۆكە ەكى ءجۇز ەلۋدەن استام ادام كەلدى. بۇل - رەكورد بولدى! قازاق اقىنىنىڭ جىر جيناقتارىن امەريكاندىقتار تالاسا-تارماسا الىپ جاتتى. كەيىن ۇلكەن ادەبيەتشى-عالىمدار، سىنشىلار: «ورتا ازيا جانە تۇركى ءسوز ونەرىنىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندەگى قازاق ادەبيەتىن نەگە كەڭىنەن كورسەتپەسكە...»، - دەگەن ۇسىنىستى وزدەرى جاسادى. بۇل سوزدەرى بىردەن كوڭىلىمنەن شىقتى. ءبىراق امەريكاندىقتارعا بەلگىلى ءبىر دۇنيەنى ۇسىنۋ ءۇشىن ولارعا بالاما رەتىندە ءبىر قالامگەرمەن سالىستىرۋ كەرەك بولدى. ولجاس سۇلەيمەنوۆتى نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ەرنەست حەمينگۋەيگە تەڭەدىم. حەمينگۋەي العاشىندا پۋبليتسيست رەتىندە...
- جانە رەپورتەر رەتىندە!
- ءيا، جانە رەپورتەر رەتىندە باستاعان. جالپى، سۇلەيمەنوۆپەن ورتاق ۇقساستىعى وتە كوپ.
- ءبىر ۇقسامايتىنى زەرتتەۋشىلىگىندە. حەمينگۋەي عالىم ەمەس ەدى عوي.
- ول دا بار. مەن نەگىزگى ۇقساستىقتارىن ايتىپ وتىرمىن. جازۋشى جاس كەزىندە اساۋ، ارىندى بولعان. ءدال وسى اساۋلىق شىعارمالارىندا دا بايقالادى. ماسەلەن، «شال مەن تەڭىز»، «قوش بول قارۋ»، «كيليماندجارو، قارلى شىڭ»...
- «بەسىنشى كولوننا».
- دۇرىس ايتاسىز، «بەسىنشى كولوننا». ءدال وسى سالىستىرمادان سوڭ امەريكاندىقتار ءۇشىن قازاق ادەبيەتىنىڭ سۇلباسى كوز الدارىنا ەلەستەي باستادى. قازاق اقىنى «نيۋ- يورك تايمس» باسىلىمىنىڭ ۇجىمىمەن كەزدەسىپ، ا ق ش كونسۋلدىعىنا ات باسىن تىرەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇل ۇلكەن جاڭالىق بولدى. مەن ولجەكەڭنىڭ تابيعات جانە ادام اراسىنداعى بايلانىستارى تۋرالى ولەڭدەرىن اۋدارتقانمىن. سىنشىلار ادەبيەتىمىزدىڭ مىنانداي ءبىر ەرەكشەلىگىن اتاپ ءوتتى: «قازاق پوەزياسى - توسىن ەكەن. ولجاستىڭ تەڭەۋلەرى مەن وبرازدارىنا تاڭ قالا وتىرا، وقىعاندا دەنەمىز تۇرشىككەندەي بولدى...». ال ەكىنشى جيناقتى شىعارعاندا وعان دا بالاما ىزدەدىك.
ماسەلەن، امەريكاندىقتاردىڭ يميدجى - كوۆبويلار، فرانسۋزداردىكى - مۋشكيتەرلار دەگەن سياقتى. ارىپتەستەرىممەن اقىلداسا كەلە، قازاقتىڭ بەت- بەينەسى رەتىندە كوشپەندىلەردى الدىق. اقىنداردىڭ تابيعات پوليتراسىن اشاتىن ولەڭدەرىن سۇرىپتادىق. مەن باسپالارعا بارىپ: «قازاقستان تۋرالى كىتاپ شىعارايىق»، - دەگەن وي تاستاپ ەم، ولار: «جوق، ونى ەشكىم ساتىپ المايدى. ويتكەنى، قازاقستان تۋرالى ەشكىم بىلمەيدى. ول ءۇشىن ۋنيۆەرسيتەتتەردەن قازاقتانۋ كۋرسىن اشۋ كەرەك...»، - دەدى. كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسشىلىعىنا جولىعىپ، كۋرس اشۋ جونىندە ۇسىنىس جاساپ ەدىم، ولار: «جوق، ول ءۇشىن وقۋلىقتار قاجەت. ونسىز بولمايدى...»، - دەدى. ەندى قازاقستان تۋرالى امەريكان وقىرماندارى ازدى-كوپتى بىلەتىن بولادى دەگەن ويدامىن.
گرەتسيا، ءۇندىستان، قىتاي، ۇلى بريتانيا، جاپونيا سەكىلدى ۇلى مادەني ءداستۇرى بار مەملەكەتتەردى زەرتتەيتىن ورتالىقتار بار. نەپال سەكىلدى ءبىر قاراعاندا ەلەۋسىزدەۋ ەلدى ا ق ش كورمە، اۋدارما، فوتو-گالەرەيا، فەستيۆالدەر ارقىلى تانىدى. قازىر تۋريستەر سوندا اعىلۋدا. بۇندا جارنامانىڭ ءرولى وتە ۇلكەن بولىپ تۇر. قازاق ەلىنىڭ پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ جۋىردا وتكەن ب ۇ ۇ سەسسياسىندا: «ەگەر ءبىز تابيعي بايلىقتى وڭدى-سولدى پايدالانا بەرسەك، كەلەر ۇرپاققا نە قالادى؟!» - دەگەندى ەرەكشە ەسكەرتتى. سوندىقتان ءبىز قازاق ادەبيەتىندەگى تابيعات تاقىرىبىن ورتاق فوننان ويىپ الىپ، ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.
قازاقتىڭ اڭىز- ءافسانا، ەرتەگى، جىر- تولعاۋ، داستاندارىندا كوشپەندىلەر ءوزىن تابيعاتتان بولەك قاراستىرماي، كەرىسىنشە سونىڭ باستاۋى رەتىندە ساناپ، سوعان ساي جان- دۇنيەسى جادىراپ، فيلوسوفياسى، ىشكى الەمى قالىپتاسا باستاعان. عاجاپ قوي! كوپتەگەن قازاق ەرتەگىلەرىندە ادام جانۋارلاردىڭ ءتىلىن ءبىلىپ، وسىمدىكتەرمەن سويلەسەدى، بۇلاقتاردىڭ كوزىن اشىپ، جاپانداعى بايتەرەكتى اۋليە تۇتادى. دەگەنمەن، قازىرگى ۋاقىتتا ادامدار قورشاعان ورتا مەن ءداستۇرلى سەنىمدەردى ۇمىتىپ، ەكولوگيا ۇعىمىنان الىستاي باستادى.
بۇل كۇندەرى ادامنىڭ قورشاعان ورتاعا زيان كەلتىرۋى جاھاندىق ماسەلەگە اينالدى. وسى تۇرعىدان بۇل ءۇش كىتاپ وقىرمانعا اسەر ەتىپ، الەمگە اسەمدىكتى ناسيحاتتاۋعا ءوز سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ ويلايمىز. ۋربانيزاتسيانىڭ دامىپ، ادامنىڭ بولەكتەنىپ، ءتورت قابىرعاعا قامالعان زاماندا وقىرمان ءۇشىن قازاقتىڭ ساياتشىلىق، سالت- ءداستۇر، ادەت- عۇرىپ، مادەنيەت، تاريحقا اينالعان تاڭىرشىلدىك پەن يسلامنىڭ العاش كەلۋى، اڭ مەن جانۋاردىڭ ءرولى، ۇلت جانە تابيعات تاقىرىبى اسا وزەكتى بولىپ تۇر.
- تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ ءبىر بولشەگى سانالاتىن قازاق ادەبيەتى امەريكاندىقتار ءۇشىن «جەتىنشى قۇرلىقتىڭ» اشىلعانىنداي اسەر ەتكەن بولار...
- جوق، ءبۇيتىپ ايتپاس ەم. سوڭعى كەزدەرى امەريكا وزىنەن تىس ەلدەرگە اسا قىزىقپايتىن بولىپ ءجۇر. كەيدە ارىپتەستەرىمنەن: «سەندەر مىنا جالپاق جاھاندى قالاي قابىلدايسىڭدار؟» - دەپ سۇراعانىمدا، ولار: «ءبىز ءۇشىن الەم كارتاداعى بەس ۇلكەن تاڭبا - ەۋرازيا، افريكا، لاتىن امەريكاسى، اۋستراليا، انتاركتيدا»، - دەگەن ەدى. كەرەك دەسەڭىز، ولار ەۋروپانىڭ ءىرى مەملەكەتتەرىن بىلە بەرمەيدى. سوندىقتان كوشپەندىلەر وبرازى، دالا پوەزياسى، تۇركىتىلدەس ادەبيەتى دەگەن ۇعىمدار ولاردىڭ ساناسىندا ءالى قالىپتاسا قويعان جوق. سوندىقتان يميدجدى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ءالى كوپ جۇمىس جاساۋ كەرەك. اسىرەسە، سول امەريكادا تۇراتىن ستۋدەنت، ماگيسترانت، دوكتورانت، پروفەسسور، عالىم، قالامگەرلەر قازاقستان تۋرالى كوپتەپ ماقالا جازىپ، كىتاپ شىعارىپ، ەلىمىزدى بارىنشا تانىستىرۋى قاجەت. سەبەبى، ەگەر ءبىز ءوزىمىز جونىندە ايتپاساق، وسىنداي تەرەڭ تاريحى مەن باي مادەنيەتى بار ەل بار ەكەنىن قايدان بىلەدى.
- ءبىزدىڭ باسىلىمدا باستى باسىمدىق ادەبيەتكە بەرىلەتىندىكتەن ءسوز ونەرى جونىندە ءسوز قوزعاساق، اعا. ءسىزدىڭ ءسۇيىپ وقيتىن جازۋشىڭىز؟
- ولار ەكەۋ - دجەك لوندون مەن ەرنەست حەمينگۋەي. «شال مەن تەڭىزدەگى» ادام تابيعاتپەن بەتپە- بەت كەلىپ، كوپتەگەن قيىنشىلىققا تاپ بولا تۇرا، كىسىلىك كەلبەتىن ساقتاپ قالۋىنىڭ استارىندا ۇلكەن ءپالسافا جاتىر. قاراپ وتىرساڭىز، امەريكان كلاسسيكالىق ادەبيەتى مەن قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇقساستىقتارى كوپ ەكەنىن بايقايمىز. ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ «قان مەن تەر» تريلوگياسى دا ادامنىڭ قيلى تاعدىرى، ءومىردى، ورتانى تانۋى، دۇنيەگە قازاقتىڭ كوزىمەن قاراي ءبىلۋى - بۇل دا ۇلكەن، عالامات رومان. بۇل تۋىندىنىڭ ەرەكشەلىگى - قازاق الەمىن مىنا جاھانعا تانىستىرعانى. اقبالا مەن تاڭىربەرگەندەر كەسەك، بوياۋى قانىق وبرازدار...
- ادەبيەتىمىزدە الەمدىك دەڭگەيدە وقىلاتىن جازۋشىلار بار دەمەكسىز عوي؟..
- ءيا! بۇعان قوسا ايتارىم، ماسەلەن ءار عاسىردىڭ ءوز ادەبيەتى بار. XIX عاسىردىڭ ءوز انتولوگياسى، XX عاسىردىڭ ءوز ادەبي تاڭدامالى تومدارى بار. سوعان ساي XXI عاسىر جازارماندارىنىڭ دا ءجۇز تومدىعى بولۋى كەرەك. امەريكا ادەبيەتتانۋشىلارى ءار عاسىردىڭ ۇزدىك دەلىنگەن قالامگەرلەر شىعارمالارىن جيناستىرىپ وتىرادى. بۇگىنگى عاسىر ادەبيەتىنە قازاق اقىن- جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى دا ەنۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ول ءۇشىن جازۋشىلار ءوزىن- ءوزى كورسەتۋى كەرەك.
- بۇرىنعىلاردى ايتپاعاندا، جەتپىستەن ارى - كاپوتە، اپدايك، ميللەر، تەننەسسي، كانينگەم، بوۋلز، ۆوننەنگۋتتاردان كەيىن ا ق ش ادەبيەتىندە اتاقتى جازۋشىلار بار ما؟
- ءدال وسى سۇراق كوبىسىن قىزىقتىرادى. بىردە امەريكا جازۋشىلارىنىڭ باسقوسۋىنا ءبىر قالامگەر: «بۇگىنگى جاستار كۇندەگىنى كۇندە جازۋعا بەيىمدەلىپ العان. ال ادەبيەتپەن تۇبەگەيلى اينالىسىپ، كەسەك تۋىندى بەرۋگە اسا قاۋقارسىز»، - دەگەندى ايتىپ قالدى. راسىندا، ءباز بىرەۋلەردىڭ كىتاپتارى بەستتسەللەرگە اينالىپ، ميلليون دانامەن تارالىپ جاتادى. ءبىراق ولاردىڭ جازعانى تاريحتا قالادى دەگەنگە كۇمانمەن قارايمىن. مەنىڭشە، ەلدى ەلەڭ ەتكىزەتىن شىعارمالاردىڭ تۋماي جاتۋىنىڭ ءبىر سەبەبى - يندۋستريا عاسىرىنان اقپاراتتىق عاسىرعا اۋىسقاندىقتا جاتقان سياقتى. سەبەبى، قازىرگى ادامداردىڭ ءجۇرىس- تۇرىس، سويلەۋىنىڭ وزىندە ءبىر اسىعىستىق، جىلدامدىق بار. ءبارى ءبىر جەرگە اسىعىپ جۇرەدى، ءبارى ديناميكا ۇستىندە. سوعان بايلانىستى جازۋشىلار عاسىردىڭ تامىرىن تاپ باسا الماي، زامانا كەسكىن- كەلبەتىن بەرە الماي جاتىر. اينالاعا قاراڭىزشى، كۇندە ءبىر نارسە وزگەرىپ وتىرادى. ادام نازارى بەلگىلى ءبىر دۇنيەگە اۋۋى جانە سونىڭ عانا اينالاسىندا وي ءوربىتۋى سياقتى قۇبىلىستى سيرەك بايقايمىز.
- بۇگىنگى الەم ادەبيەتى قايدا بەت الىپ بارادى؟ XX عاسىر ادامزاتقا ۇلى جازۋشىلاردى، فيلوسوفتاردى، عالىمداردى، سۋرەتشىلەردى، مۇسىنشىلەردى بەرىپ، وزىمەن بىرگە دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن ءىرى-ءىرى جاڭالىقتاردى الىپ كەلدى...
- ويتكەنى، رەنەسسانس داۋىرىنەن كەيىن XX عاسىردا الەم قايتا تۇلەدى. وتكەن عاسىردا دۇنيەنى كىتاپ ارقىلى تانۋ، رومان وقۋ سەكىلدى ءۇردىس بەلەڭ الدى. XIX عاسىردا روماندى تەك اقسۇيەكتەر عانا وقىسا، XX عاسىردا ول جۇمىسشىعا دا قولجەتىمدى بولدى. ياعني رۋحاني شەكارا قۇلادى! سوعان ساي، حالىقتىڭ كوزى اشىلىپ، ساۋاتى جوعارىلادى. حان دا، قارا دا تەڭەستى... وتكەن عاسىردىڭ باستى جەمىسى - ينتەللەكتۋالدى ۇرپاق تاربيەلەپ شىعاردى.
- بۇل جەردە «گۋتەنبەرگ ستانوگى» مەن كىتاپ باسۋ ءىسىنىڭ قارقىندى دامۋى الەمدىك مادەنيەتكە ۇلكەن وزگەرىس الىپ كەلگەنىن ۇمىتپاعان ءجون سياقتى...
- دۇرىس ايتاسىز، كىتاپ ارقىلى ەۋروپاعا «مودا» كەلدى. كوركەم شىعارما - ءومىردىڭ ايناسىنا، ءومىر - كوركەم شىعارما اينالدى. بالزاك، ديككەنس، تولستوي، زوليالاردىڭ ءسوز ونەرىنە دەگەن تالعامى الەمدى، سونىمەن بىرگە ادامدى وزگەرتتى. رومان ادامزاتتى تاربيەلەي باستادى. «كرەيتسەر سوناتاسىن» وقىعاندا نەگە شوشيمىز؟ سەبەبى، ادەبيەت ءومىردىڭ شىندىعى ەكەنىن تۇسىنە باستادىق. زاۋىتتا ىستەيتىن وتباسى وشاقتىڭ جانىنا جينالىپ «شەگىرەن بىلعارىنى» نەمەسە «جارمينالدى» وقيتىن بولدى. جانە ءدال وسىنداي ءبىر رۋحاني سىلكىنىسكە، رۋحاني دامۋعا ءتورت ءجۇز جىل قاجەت بولسا، ال قازىرگى عاسىردا ءبارى جىلدام وزگەرۋدە. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان- ەپوپەياسى - عاجاپ شىعارعا بولا تۇرا، ونى بۇگىنگى ادامنىڭ وقۋعا ۋاقىتى ازداۋ. ەندى ويلاڭىز، ءدال وسىنداي روماندى جازۋ ءۇشىن قانشاما ۋاقىت، قانشاما كۇش- قۋات، قاجىر- قايرات كەتەدى جانە ونى وقىرمان باعالاي ما؟ بۇنداي قالىڭ تومدار قانشالىقتى سۇرانىستا بولماق؟ كوردىڭىز بە، سۇراق وتە كوپ. سول سەبەپتەن، بۇگىندەرى ونەر جاڭا فورماتقا كوشۋ كەرەك سەكىلدى. ءبىراق ول قانداي فورمات ەكەنىن جانە قالاي تۇرلەنەتىنىن ءالى ەشكىم انىقتاي العان جوق. جانە الەم جازۋشىلارى عاسىر تامىرىن ءدوپ باسا الماي جاتقانى وزەكتى ورتەيتىن شىندىق.
- ادەبيەت جاڭا فورماتقا كوشەتىن بولسا، وندا ادام دا وزگەرەدى دەگەن ءسوز عوي؟..
- البەتتە! مىنانداي قىزىق نارسەگە ءمان بەرىڭىزشى. بۇگىنگى ادام قۋىقتاي ۇيدە وتىرىپ- اق مۇحيتتىڭ ارعى جاعىندا نە بولىپ جاتقانى تۋرالى حاباردار. ماسەلەن، ءسىز ءوز مادەني كەڭىستىگىڭىزدە ومىرە سۇرە وتىرا الەممەن اقپاراتتىق بايلانىستاسىز. بۇنداي قۇبىلىس وسى ۋاقىتقا دەيىن بولماعان- دى. اقپاراتتىق ءھام مادەني-ادەبي كەڭىستىك ادامداردى تۇتاستاندىرا ءتۇستى. قاي امەريكاندىقتان سۇراساڭىز دا گومەردىڭ «وديسسەياسى»، ۇندىستەردىڭ «ماحابحاراتاسى»، نەمىستەردىڭ «نيبەلۋنگتەر جىرى» سولاردىكى بولىپ شىعادى...
- لاتىن امەريكانىڭ ادەبي «بۋمىنىڭ» باسىندا ماركەس تۇر. كەلىسەسىز عوي؟
- كەلىسەمىن.
- ال بۇگىنگى ورتا ازيا ادەبيەتىنىڭ الەۋەتى قانشالىقتى جانە وسىنداي «جارىلىستى» قاشان كۇتۋگە بولادى دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورسەڭىز، اعا؟
- ماركەس! بۇل ۇلى جازۋشى. ول الەمگە سوناۋ الىستاعى كولۋمبيانىڭ ءبىر بۇرىشىنداعى ماكوندونىڭ تىنىس- تىرشىلىگىن ادامزات وركەنيەتىمەن بايلانىستىرا وتىرا، ۇندىستەر الەمنىڭ ءبىر بولشەگى، التىن سىنىعى ەكەنىن ايقىنداپ بەردى. وقىرمان ەكزوتيكامەن قاتار ادام بويىنداعى ماعان، سىزگە ءتان مىنەزدەردى، حاراكتەرلەردى كورە الدى. قىزىق قوي. وقىپ وتىرىپ، يسپان تىلىندە سويلەيتىن كولۋمبيالىقتاردىڭ بويىندا دا ارامدىق، كورەالماۋشىلىق، زۇلىمدىق، مەيىرىمدىلىك، جاقسىلىق، ىزگىلىك سياقتى ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىقتار بارىن اڭعاراسىز. تۇركىتىلدەس ادەبيەتتىڭ وكىلدەرى وزدەرىنە ءتان ەرەكشەلىكتى كورسەتە وتىرا، الەمدىك پروبلەمالارمەن قابىستىرا كورسەتۋى كەرەك.
سەبەبى، كوشپەندىلەردى الەم وركەنيەتىنەن، الەمدىك دامۋ ۇردىسىنەن بولەك قاراستىرا المايمىز عوي. ولاي بولۋى مۇمكىن دە ەمەس. ايتماتوۆ پەن ماركەس ءبىر- بىرىنە قاتتى ۇقسايدى. ەكى قالامگەر دە ءوز ەلىنىڭ ەرەكشە قىرلارىن ايشىقتاپ، جاھاندىق پروبلەمانى دا قوزعاي ءبىلدى. نەمەسە تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ اراسىنان شىققان العاشقى نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ورحان پامۋكتى مىسالعا الايىق. ول ءوز روماندارىندا ەكى الەمدى - تاريح قويناۋىنا كەتكەن بۇرىنعى تۇركيا مەن قازىرگى، ءبىراز دۇنيەنى جوعالتىپ ۇلگەرگەن تۇركيانى سالىستىرا كورسەتتى. سوندىقتان ەگەردە: «ءبىز وزگەمىز» دەپ بولەكتەنە بەرەتىن بولساق، ەشكىمنىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتا المايمىز. بارشا وقىرمانعا وزگەشە ەكەنىمىزدى كورسەتە وتىرا، ورتاقتىعىمىز دا بار ەكەنىن بايقاتساق، وندا الدىعا وزامىز. ابايدى وقىساڭىز تاڭ قالاسىز عوي. سوناۋ ءبىر اۋىلدا جاتىپ ءوز ۇلتىنىڭ قامىن ويلاپ، سونى ادامزاتتىق دەڭگەيگە كوتەرە بىلگەن حاكىمدى الەم ادەبيەتىنەن قالاي ءبولىپ الىپ تاستايمىز. ايتىڭىزشى؟ ! نەمەسە جامبىل مەن ءسۇيىنبايدى الايىق. جىراۋلاردىڭ جىرلارى ءبىر قاراعاندا ءوز حالقىنا عانا قاتىستى سياقتى كورىنگەنىمەن، ويلارى ادامزاتقا ورتاق. ابايدىڭ «مىڭمەن جالعىز الىستىم، كىنا قويما» دەۋىندە عاجاپ نارسە بار. بۇنداي مەتافورانى ءالى ەشكىم ايتا العان جوق.. .
- 2015 -جىلى نوبەل سىيلىعىنىڭ ادەبيەت نوميناتسياسى بويىنشا سۆەتلانا الەكسيەۆيچ دەگەن بەلارۋس جازۋشىسى لاۋرەات اتاندى. سىيلىقتى بەرەر كەزىندە قازىلار القاسىنىڭ پىكىرى قاق ءبولىندى. بۇعان قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟
- ءبىز كەلىسەيىك نەمەسە كەلىسپەيىك، ءبىراق اكادەميا شەشىمى تالقىلانبايدى. ءيا، ءبىر كەزدەرى بۇل سىيلىقتىڭ ادالدىعىنا كۇمان كەلتىرگەن ادەبيەتشىلەر: «نوبەل سىيلىعى ساياسيلانىپ بارادى»، - دەگەندى ايتىپ ءجۇردى. قالاي بولعاندا دا، بۇل سىيلىق ادەبيەت الەمىندەگى ءىرى جاڭالىق ءۇشىن بەرىلەدى. 2015 -جىلعى سىيلىقتىڭ اينالاسىندا دا قىزۋ تالقى بولعانى راس. دەگەنمەن، الەكسيەۆيچ رەسمي تاريحتى ەمەس، ۋكرايناداعى ادامداردىڭ تۇرمىسىن، تىنىس-تىرشىلىگىن كورسەتكىسى كەلدى. ەگەر رەسەي بيلىگى اۆتوردىڭ شىعارماسىن كىنالاپ، ونى «وقىماۋعا شاقىرسا»، وعان ءبىزدىڭ وزىندىك كوزقاراسىمىز بولۋ كەرەك. ەلدىڭ سوزىنە ەرە بەرسەك، ادەبي ۇستانىمىمىز قايدا قالادى؟.. الەكسيەۆيچتە كوركەم شىعارمادان گورى پۋبليتسيستيكالىق-رەپورتەرلىك سارىن باسىم. ويتكەنى، سۆەتلانانى بۋنين، پاستەرناك، سولجەنيتسىن، برودسكيلەرمەن سالىستىرۋ قيىنداۋ، ارينە. ءبىراق شەشىم ءوز كۇشىندە قالدى!
- پامۋكتىڭ لاۋرەات اتانۋى دا قىزۋ پىكىرتالاس تۋدىردى ەمەس پە، اعا...
- ءيا، ول ءالى باسىلا قويعان جوق. ول كولۋمبيالىق ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق بەرەدى. مىنانداي نارسە، پامۋكتىڭ ساياسي كوزقاراسى مەن ونىڭ شىعارمالارىنىڭ اراسىندا الشاقتىق بار. سونى ايىرا ءبىلۋىمىز كەرەك. كوسەمسوزشى - پامۋكپەن، جازۋشى - پامۋكتىڭ ەرەكشەلىگىن تۇرىكتەر دە تۇسىندىرە العان جوق. باستى قاتەلىك سوندا.
- سىزگە قانداي مۋزىكا ۇنايدى؟
- ماعان قازاق دجازى ۇنايدى. ۋاقىتىم بولعاندا سيمفونيالىق وركەستردىڭ كونسەرتىن جىبەرمەۋگە تىرىسامىن. ال تاڭەرتەڭ مىندەتتى تۇردە قۇرمانعازىنىڭ كۇيلەرىن تىڭدايمىن. ويتكەنى، ول ۇلى كۇيشىنىڭ كۇيلەرى ادامنىڭ كوڭىل-كۇيىنە ەرەكشە اسەر ەتىپ، ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعىن وياتادى.
- بولاشاقتا قازاق ادەبيەتى جاھاندىق مادەني احۋالدىڭ وزگەرۋىنە قانشالىقتى سەپتىگىن تيگىزە الاتىن سەكىلدى، اعا؟
- قازاق ادەبيەتى - باي ادەبيەتتەردىڭ ءبىرى. ءبىراق ەگەر ءبىز بارمەن توقتاپ قالساق، وندا توقىراعان ۇستىنە توقىراي بەرمەكپىز. ءوز ەرەكشەلىگىمىزدى كورسەتىپ، باسقا ۇلتتارمەن تىعىز قارىم- قاتىناستا بولۋىمىز كەرەك. سوندا عانا مۇرامىزدى وڭگەلەر ىزدەي باستايدى.
- رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى قاقتىعىس بۇگىنگى ادام پسيحولوگياسىنا كەرى اسەرىن تيگىزىپ قانا قويماي، وزگەلەردى باسقاراتىن ساياسي يدەولوگيا قالىپتاستىرىپ ۇلگەرگەن سياقتى. بۇعان نە دەيسىز؟
- ءوزىن-ءوزى ايىپتاعان بيلىكتى ءالى كورگەن جوقپىن. كەرىسىنشە، كەمشىلىكتى سىرتتان ىزدەيدى. يدەولوگيا - بيلىكتى، پارتيانى، ادامداردى، بۇقارانى باسقارادى. بىلاي قاراساڭ يدەولوگيا دەگەن ءسوز XX عاسىرمەن، كەڭەس وداعىمەن بايلانىستى سياقتى كورىنۋشى ەدى. سويتسەك، جوق، يدەيا ءۇشىن كۇرەس، يدەيا ءۇشىن تالاس ەندى باستالعان ەكەن. كىمنىڭ يدەياسى مىقتى، كىمنىڭ يدەياسى باسىم تۇسسە - سول جەڭەدى. ءبىر كەزدەرى ۆيرۋس، اشتىق، سوعىس، توڭكەرىس، اتىس- شابىس، لاڭكەستىك ۇعىمدارى كوشپەندىلەر قوعامىنان الىستا سەكىلدى كورىنگەن، ال قازىر بۇنىڭ ءبارى كوز الدىمىزدا بولىپ جاتىر. بۇدان ادام ساناسى ۋلانىپ، تانىماستاي ەتىپ وزگەرۋى مۇمكىن. ويتكەنى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ادام جانىندا ورنى تولماس وكىنىش پايدا بولدى...
- ءبىراق ءدال سول كەزدە ادەبيەت باسقا باعىت الىپ، ءىرى جازۋشىلار تۋعانىن ۇمىتپايىق، اعا.
- جامان مەن جاقسى قاتار جۇرەتىن ادەتى. افريكادا سپيد شىقتى، امەريكادا بيزنەس ورتالىق جارىلدى، قيىر شىعىستا بومبا جارىلدى دەگەندى ەستىگەندە شوشيتىنبىز. ال بۇگىندەرى بۇنداي سۇمدىققا ەتىمىز ۇيرەنىپ كەتتى. ەگەر ادامدار ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا بولسا، ءبىرىن-ءبىرى جاقسى بىلسە، دوس بولسا، مادەني كەڭىستىگىن كوپ زەرتتەسە، وندا سوعىس تا، زورلىق-زومبىلىق تا از بولادى دەگەن ويدامىن. گاشەكتىڭ ءبىر شىعارماسىندا عوي دەيمىن: «مەن ونى بىلمەيمىن، سوندىقتان اتا بەرىڭدەر»، - دەيدى اسكەري. ەكىنشى بىرەۋىنە كەلگەندە: «ەي، بۇل ياروسلاۆ قوي، بۇنى قالايشا ولتىرەمىز»، - دەيدى الگى...»، - دەگەن جولدار بار ەدى. چەح جازۋشىسىنىڭ انتي-ميليتاريستىك سارىنى شىعارمالارىنىڭ وزەگىنە اينالادى. سول سەكىلدى، ءبىز دە بىرەۋدى كەشىرسەك، وعان باۋىر رەتىندە قاراساق، وندا ول دا، قۇداي دا ءبىزدى كەشىرەدى.
- ولجاسقا ورالايىق. بۇل اقىن ءسىزدى نەسىمەن قىزىقتىردى؟ پوەتيكاسىنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟
- ولجەكەڭ ءوز وقىرمانىن جان-جاعىن عانا تانىپ قويماي، التى قىردىڭ ارعى جاعىنداعىنى دا كورۋگە شاقىرادى. بۇل اقىننىڭ ويى مەن تانىمىنىڭ كەڭدىگى پوەزياسىندا مەنمۇندالاپ تۇرادى. كەيدە امەريكاعا ۇلىستار كەلىپ، جۇتىلىپ نەمەسە تۇيىقتالىپ قالىپ جاتادى. سەبەبى، ءتىل ۇيرەنگىسى كەلمەيدى، باسقا ۇلتتارمەن ارالاسقىسى جوق. ال ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ تابيعاتقا، ادامعا جانە پروگرەسكە، دامۋعا دەگەن سەنىمى وقىرمانعا ەرەكشە پوەتيكالىق كۇش-قۋات بەرىپ، ءاردايىم ونى العا جەتەلەپ وتىرادى.
- بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىن تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ ادەبيەتىنەن ەرەكشەلەندىرىپ تۇراتىن تۇسى بار ما؟
- دالا رۋحى مەن كوشپەندىلىك تاقىرىبى شىعار. ءبىراق ونى قازاق جازۋشىلارى ۇلكەن دارەجەگە كوتەرە العان جوق ءالى. قازاق جانە كوشپەندىلەر دەگەن تاريحي فاكتى عانا، ال ونى الەمدىك وركەنيەتتىڭ، الەمدىك مادەنيەتتىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە كورسەتۋ ءۇشىن ۇلكەن تۋىندى كەرەك. ول ءۇشىن ءبىراز جۇمىس ىستەۋ كەرەك. تاشكەنت، بىشكەك، اشحاباد، دۋشانبە، كابۋل، باكۋ، استانا - بارلىعى ءبىر ادەبي سىزىقتا ورنالاسقان. شاماسى دەڭگەيلەس. بۇگىندە وزا شاپقان ەشكىم تابىلا قويعان جوق. ءبىراق ءۇمىت ۇزبەۋىمىز كەرەك.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان الىبەك بايبول.
سايتقا ازىرلەگەن بەيسەن سۇلتان ۇلى
«قازاق ادەبيەتى»
