باتىرلار جىرى بالالارعا نە بەرەدى؟
تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتا ەلىمىزدىڭ باستاۋىش ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندە بالالاردى تاربيەلەۋدىڭ سان ءتۇرلى تاسىلدەرى قولدانىلىپ كەلەدى. ءبىراق ۇلتجاندىلىققا، وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ ارنالى جۇيەسىن تاپتى دەۋ قيىن. بۇل ءىس كوبىنە تاقىرىپتىق شارالارمەن شەكتەلىپ جاتادى. ونداي شارالاردىڭ ەش پايداسى جوق دەۋدەن اۋلاقپىز، الايدا بالانىڭ بويىندا ۇلتجاندىلىق سىندى ۇلى سەزىمدى قالىپتاستىرۋعا ناۋقاندىق سيپاتتاعى ءىس-شارانىڭ قاۋقارسىز ەكەنىن دە جاسىرىپ قالا المايمىز.
بىزگە جاڭادان «امەريكا اشۋدىڭ» قاجەتى جوق. بۇرىنعى بابالارىمىزدىڭ بالانى ۇلتجاندىلىققا قالاي تاربيەلەگەنىن زەرتتەپ-زەردەلەسەك تە كوپ نارسەنىڭ بەتى اشىلادى. بەرتىنگە دەيىن اۋىلدىڭ قاريالارى جاس بالالارعا باتىرلار جىرىن جاتتاتقىزىپ، كەش بولسا جىر وقىتقىزىپ كەلگەن. سول جىر جاتتاپ وسكەن، جىر تىڭداپ وسكەن بالالار بۇگىندە اۋىزى دۋالى، ءسوزى ءۋالى اقساقالعا اينالعانىن ءومىر كورسەتىپ وتىر. باتاگوي، شەجىرەشىل، سوزگە شەشەن قاي قاريادان بارىپ سۇراساڭىز دا، بالا كەزدەگى وقىعان ەرتەگى، ەستىگەن اڭىزدارى، جاتتاعان جىرلارى ءومىر بويى رۋحاني ازىق، بۇكىل بولمىس- ءبىتىم، مىنەز-قۇلىق، ۇلتتىق تانىمنىڭ قالىپتاسۋىنا ىرگەتاس بولعانىن ايتادى اعىنان جارىلىپ. ەندەشە ۇلتتىق تاربيەنىڭ قاينار كوزى وسى جىرلاردا جاتقانىنا ەش ءشۇبا كەلتىرۋگە بولمايدى. قايتا وشكەنىمىزدى جاعىپ، وتكەن بابالاردىڭ وسى ءبىر تاربيەلەۋ ءتاسىلىن جاڭعىرتىپ، ەرتەڭگىگە اسىل مۇرا ەتىپ قالدىرۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن اۋەلى باتىرلار جىرى بالالارعا نە بەرەدى دەگەندى تارقاتا تالداپ، تەرەڭىرەك ءتۇيسىنىپ العانىمىز ءجون.
قازاق حالقى ات ۇستىنەن تۇسپەگەن كەشەگى كۇندەرى ۇل بالانىڭ بويىندا جىلقى مالىنا دەگەن قۇرمەت، ونىڭ قاسيەتتى، قۇتتى جانۋار، قالا بەردى «ەر قاناتى» ەكەنىن جەتە ءتۇسىنۋ ماڭىزدى بولعانى داۋسىز. كىشكەنە كۇنىنەن ەستىپ وسكەن جىرلارداعى تۇلپارلار بەينەسى بالانىڭ بويىندا وسىناۋ باتىرلارعا اينىماس سەرىك بولعان سايگۇلىكتەرگە سارقىلماس ىنتىزارلىقتى وياتادى. ماسەلەن، قامبار باتىردىڭ اۋزىنان شىعاتىن مىنانداي ءبىر شۋماق بار:
«قاناتتى تۋعان پىراعىم،
اعا-ءىنى سەن ەدىڭ،
تار جەردە جولداس شىراعىم،
موينىڭ التىن تاياقتاي،
قامىستاي ەكى قۇلاعىڭ،
ءتورت اياعىڭ قازىقتاي،
توڭكەرگەن كەسە تۇياعىڭ،
سۇلۋلىعىڭ سۇمبىدەي،
جىلقىعا بىتپەس جانۋار
سىمباتىڭ مەنەن سياعىڭ...»
بۇل جەردە جىلقى مالىنىڭ باتىرعا جولداس قانا ەمەس، اعا-ىنىدەي جاقىن بولىپ كەتەتىنى ايتىلادى. جىرلاردا كەزدەسەتىن ادام مەن جىلقىنىڭ ەتەنە جاقىندىعىن، ءتىپتى تۇتاسىپ ءبىر دەنەدەي بولىپ كەتەتىنىن سيپاتتايتىن تۇستار كوشپەندى قازاق دالاسىنىڭ ۇلاندارىن جەر جاھانداعى ەڭ ۇزدىك اتتى اسكەر ەتىپ تاربيەلەدى. ال قازىرگى كەزدە جاۋعا اتقا ءمىنىپ شاپپايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى، دەگەنمەن اتقا ءمىنىپ وسكەن ەر بالانىڭ جىگەرلى، نامىستى، قۋاتتى بولىپ وسەتىنى ءسوزسىز.
اتقا ءمىنۋ تەراپيا ءتۇرى رەتىندە دە تانىلىپ كەلەدى. قاسيەتتى جانۋاردىڭ ەنەرگياسى ادامعا ەرەكشە قۋات سىيلاپ، شارشاۋىن شىعاراتىنى دالەلدەنىپ، دامىعان ەلدەردە بۇل ەڭ پايدالى دەمالىس ءتۇرى سانالىپ ءجۇر. سوندىقتان دەنى ساۋ ۇرپاق ءوسىرۋ ءۇشىن اتقۇمارلىق قاسيەتى ەشقاشان وشپەۋى، ۇمىتىلماۋى ءتيىس.
وتان قورعاۋ، ەل شەتىنە جاۋ كەلسە، شەپ قۇرىپ شەكىسۋ، قايرات كورسەتىپ، قاھارىن تانىتۋ - ەر جىگىتكە پارىز. بۇل پارىز كەشەگى جاۋگەرشىلىك زاماندا دا، بۇگىنگى بەيبىت كۇندە دە ەركەك كىندىكتىنىڭ موينىنان تۇسكەن ەمەس، تۇسپەيدى دە، تۇسپەك تە ەمەس. قاي ەلدە دە سولاي.
سوندىقتان ەر بالانى ەرلىككە، باتىرلىققا بالا كۇنىنەن تاربيەلەۋ بۇگىن دە ماڭىزىن جويعان جوق. قايتا الەم ەلدەرى اسكەري قۋاتىن ارتتىرىپ، وعان ميللياردتاپ اقشا توگىپ جاتقان قازىرگى تاڭدا بۇل وتە ماڭىزدى تاقىرىپقا اينالعانىن جاسىرۋعا بولمايدى. سول سەبەپتى دە ۇل بالاعا ەرتە جاستان ەرلىك ۇعىمىن، بۇرىنعى بابالارىنىڭ بۇل ۇلى جولدا وشپەس ءىز قالدىرعانىن جەتە ءتۇسىندىرۋ كەرەك. ول، ارينە، باتىرلار جىرىندا كەستەلى ءتىل، ورنەكتى ولەڭمەن شەبەر ورىلگەن، اسىرەلەۋمەن ارلەنىپ، بالانى قايتالانباس اسەرگە بولەيتىن، ونىڭ قيالىنا قانات بىتىرەتىن ەرەكشە فورمادا بەرىلگەن:
«... استىندا شۇبار سەكىردى،
جازىم بولىپ كەتەر دەپ،
ۇستىندە بالا بەكىندى،
شىنجىر ارقان، تەمىر تور،
ءجۇن-ءجۇن بولعان سەكىلدى.
تاعى شۇبار بۇلقىندى،
ۇستىندە بالا جۇلقىندى،
قامالاپ تۇرعان قالماققا،
جالعىز بالا ۇمتىلدى.
ەندى قالماق ساسادى،
قاقپانىڭ اۋزىن اشادى.
بىرىنە ءبىرى قاراماي،
قاقپاعا قۇلىپ سالا الماي،
بەت بەتىمەن قاشادى.
الدىڭعى جاعىن قالماقتىڭ
ارت جاعى كەلىپ باسادى...
...كوك وردانىڭ باسىندا،
كوك وزەننىڭ قاسىندا،
تايشىق حانداي حانىنا
الپامىس بەرەن ايقاستى.
قارسىلاسىپ قالىستى،
تايىنباي نايزا سالىستى.
بىرىنە ءبىرى ىلاعىپ،
ەكى نايزا قاعىستى.
وسى مەنەن ەكەۋى
ءبىراز جەرگە بارىستى.
نايزالارىن تاستاسىپ،
قىلىشپەنەن سالىستى.
ات ۇستىنەن جۇگىرتىپ،
ءبىرىن ءبىرى شابىستى...» («الپامىس باتىر» جىرىنان)
جىرلاردا كەزدەسەتىن تاعى ءبىر نارسە - باتىردىڭ قالىڭدىعى تۋرالى ءبىلۋى جانە سول ءۇشىن كۇرەسۋى. ماحاببات ءۇشىن كۇرەس! وسى ءبىر ۇلى سەزىمگە ادالدىق تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ ۇلى بولۋىنا ىقپال ەتەدى دەگەنگە سەنبەسسىز، ءبىراق سولاي.
سەبەبى، ومىرلىك جار تاڭداۋ، وعان دەگەن قامقورلىق پەن قۇرمەت، ونى قورعاۋ ءۇشىن جانىن پيدا ەتە ءبىلۋ سىندى قاسيەتتەر ەلدە بەرەكەلى شاڭىراقتاردىڭ كوبەيۋىنە نەگىز بولادى. ال ءدال سونداي شاڭىراقتاردان ەلى، جەرى ءۇشىن وتقا تۇسۋدەن تايىنبايتىن ۇلاندار شىعادى. سوندىقتان بالانىڭ بويىندا ماحابباتقا ادالدىق، سۇيە ءبىلۋ، جار تاڭداي ءبىلۋ سىندى قۇندى قاسيەتتەردى قالىپتاستىرۋدا باتىرلار جىرىنىڭ ءرولى زور.
قازاقتىڭ باتىرلىق جىرلارىندا ەلىن قورعاعان باتىرلارمەن قاتار، ولاردىڭ اناسى مەن جار-جۇبايلارى دا ۇلگى ەتىپ كورسەتىلگەن. ولاردى باتىرلاردى جورىققا دايىنداۋشى، نامىسى مەن جىگەرىنە دەم بەرۋشى، اقىلشىسى جانە قامقورشىسى رەتىندە كورسەتكەن.
مىسالى، «قوبىلاندى باتىر» جىرىندا قۇرتقا اقىلدى، سابىرلى، كورەگەن بولىپ سۋرەتتەلەدى. ول جاسىمايدى، قايتا باتىرعا ۇنەمى اقىل قوسادى، تايبۋرىلدى باپتاپ، جارىققا دايىندايدى، مۇنىڭ بارلىعى باتىردىڭ قيىندىقتاردى جەڭىپ شىعۋىنا سەبىن تيگىزەدى:
كۇن تۇسىرمەي كوزىنە،
جەل تيگىزبەي وزىنە،
ۇستىنە شاتىر تىككىزدى،
نە كەرەگىن جەتكىزدى.
قۋلىقتىڭ ءسۇتىن ەمىزدى،
قىزىل ءدارىنى جەگىزدى.
تۇندىكپەنەن كۇن بەردى،
تۇتىكپەنەن ءنار بەردى.
قازاق قىزدارىنىڭ جارىنا دەگەن مۇنداي ادال قىزمەتىن اقجۇنىس پەن گۇلبارشىن، نازىمداردىڭ دا باسىنان كورۋگە بولادى. مۇنى ۇرپاقتى ەرلىككە تاربيەلەۋدىڭ تاعىلىمدىق ۇلگىسى دەسە ارتىق ەمەس.
وسى سەكىلدى ۇزىن-سونار شۋماقتاردى مىسال ەتىپ، تالاي رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ تامىرى جىرلاردا جاتقانىن دالەلدەۋگە بولادى. ونىڭ ىشىندە ادال دوستىق، ەرلىك، وتانسۇيگىشتىك، جاۋعا دەگەن قاھار، جارعا دەگەن ماحاببات، تۋعان ەلگە-جەرگە دەگەن ساعىنىش، تابيعاتقا دەگەن قۇرمەت، ءبارى-ءبارى قامتىلعان. سوندىقتان بالا تاربيەلەۋدە باتىرلار جىرىن وقىتۋ قايتا قولعا الىنىپ، قايتا جاڭعىرتىلۋى ءتيىس.
ەربول جانات
