ەلىمىزدەگى جوعارى ءبىلىمنىڭ دەڭگەيى نەگە تومەن؟
قازىرگى قازاقستانداعى جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قالاي رەفورمالاۋدى قاراستىرماس بۇرىن الدىمەن ەلدەگى اتالمىش سالانىڭ تاريحىنا ءبىر ءسات زەر سالۋىمىز كەرەك سياقتى.
ەلىمىزدىڭ جوعارى ءبىلىمى الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ كوزقاراسى بويىنشا، شىعىس ەۋروپاداعى دامۋ قارقىنى تومەن سانالاتىن رەسەي جۇيەسىنىڭ نەگىزىندە پايدا بولىپ، ءالى كۇنگە دەيىن سولاردىڭ ىقپالىمەن كەلە جاتقانى بارشاعا ءمالىم.
تەوريالىق نەگىزدەمەلەرگە باسىمدىق بەرەتىن پروفەسسورلىق ءدارىستى، ورىس تىلىنەن اۋدارىلعان، تىكەلەي كوشىرىلگەن نەمەسە ءوڭىن اينالدىرىپ، قازاقشالاعان وقۋلىقتاردى ءالى كۇنگە دەيىن پايدالانىپ كەلەمىز. دامۋ جولدارىمىزدا ومىرمەن ۇيلەسىمى ازداۋ، تاجىريبەدەن الشاقتاۋ دارىستەردى كوبىرەك مالدانعانىمىز دا راس.
سونىڭ سالدارىنان كەڭەس وداعى تۇسىندا مۇلدەم شيكى بولماسا دا دۇمبىلەزدەۋ مامانداردى كوبىرەك دايىنداپ جىبەرگەن دە شىعارمىز. دەگەنمەن، سول «دۇمبىلەزدەۋ» مامانداردىڭ ءوزىن كەڭەستىك جۇيە وقۋ ءبىتىرىپ، ومىرگە ارالاسا باستاعان كەزىندە «ءبىر قايناتىپ ءپىسىرىپ» الاتىن.
جوسپارلى ەكونوميكانىڭ زاڭى بويىنشا جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن بارلىق تۇلەك مىندەتتى تۇردە ۇكىمەت جولداعان جەرگە بارىپ، جۇمىسقا ورنالاسۋى كەپىلدەندىرىلگەن بولاتىن. جاس تۇلەك پراكتيكالىق ماشىعىن سول جۇمىس ورنىندا قالىپتاستىرىپ، تەوريالىق ءبىلىمىن ومىرمەن ۇشتاستىرىپ، قوعامنىڭ سۇرانىسى مەن تالابىنا جاۋاپ بەرەتىن بىلدەي مامان بولىپ شىعا كەلەتىن. ال، قازىر شە؟ جاڭادان وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەن تۇلەكتى «ستاجىڭ جوق» دەپ كەرى يتەرەدى.
ەگەر، وقۋ بىتىرگەن جاستاردى قامقورلىققا الۋدىڭ ورنىنا ءبارىمىز وسىلاي ەسىكتەن قاراتپاي قويساق، ول ستاجى تۇسكىر قايدان بولسىن. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جوعارى بىلىمگە ەركىندىك بەرىلدى. ەكىنىڭ ءبىرى قالاعان جەرىنەن ۋنيۆەرسيتەت اشىپ الۋعا مۇمكىندىك تۋعانداي- اق جەكەمەنشىك ج و و اتاۋلى جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقشا قاپتادى. ونىڭ باسەكەلەستىك جاعىنان كەلگەندە قاجەت تۇستارى بار ەدى.
ءبىراق، ماتەريالدىق بازاسى تالاپقا ساي كەلمەيتىن، جوعارى ءبىلىم بەرۋگە مۇمكىندىكتەرى از جەكەمەنشىك ۋنيۆەرسيتەتتەر كەيبىر اۋدان ورتالىقتارىنىڭ وزىندە اشىلعانىن قايتەرسىڭ. ءىرى قالالاردا تۇرعىن ۇيلەردىڭ ءبىرىنشى قاباتىن وقۋ ورنىنا اينالدىرعاندار قازىردىڭ وزىندە پايدا بولىپ جاتىر. ايتەۋىر، جەرتولەدەن ۋنيۆەرسيتەت اشىپ جىبەرمەگەنىمىزگە شۇكىرشىلىك دەمەسكە لاجى جوق.
سونىڭ سالدارىنان ەڭبەك نارىعىندا باسەكەگە تۇسە المايتىن، قولدارىندا كۇرەكتەي ديپلومدارى عانا بار ءبىلىمى تاياز، ىسكە قابىلەتسىزدەۋ تۇلەكتەردىڭ قاتارى كوبەيدى. جالپى تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا بۇل سالا ءبىلىم بەرۋدەن گورى ديپلوم مەن عىلىمي اتاق-دارەجەنى ۇلەستىرۋگە باسىمدىق بەرگەندەي كۇيدە بولدى. سونىڭ سالدارىنان ديپلومنان دا، عىلىمنان دا قادىر قاشتى. مۇنداي كەلەڭسىزدىك بىزدە عانا بولعان جاعداي ەمەس، ارينە. پوستسوتسياليستىك جانە ت م د ەلدەرىنىڭ كوبىنىڭ اينالىپ وتپەگەن جولى وسى بولدى. ايتالىق، گرۋزيا اينالاسى ەكى- اق جىلدىڭ ىشىندە 200 دەن استام جەكەمەنشىك ۋنيۆەرسيتەت اشقان كورىنەدى. بارىمىزدە دە جوعارى ءبىلىم بەرۋ تۋراسىنداعى مەملەكەتتىك ساياسات دۇرىس جولعا قويىلماعاندىقتان نارىقتىڭ زاڭدىلىعىنا ساي ستۋدەنتتىڭ سانى جارىق جىلدامدىعىنا كوشكەندەي- اق كۇرت ءوستى دەۋگە بولادى.
توقسانىنشى جىلداردان كەيىن زاڭگەر، ەكونوميست، مەنەدجەر ماماندىقتارى بويىنشا ديپلوم العانداردىڭ سانى بۇرىن بولماعان جوعارعى كورسەتكىشكە جەتسە، 2000 -جىلدان كەيىن عانا ينجەنەر، تەحنيكالىق ماماندىقتارىن تاڭدايتىنداردىڭ قاراسى كوبەيە ءتۇستى. گۋمانيتارلىق، الەۋمەتتىك سالا ماماندىقتارى بويىنشا دا جوعارى ءبىلىم الۋشىلاردىڭ سانى تولاسسىز ءوسىپ، ديپلومدى جۇمىسسىزداردىڭ بۇكىل ءبۇتىن «ارمياسى» قالىپتاستى.
سويتە تۇرا مۇناي، گاز، قۇرىلىس سالاسىنىڭ ماماندارىن شەتەل ينۆەستورلارى سىرتتان الىپ كەلىپ جاتتى. بۇل دا ءوز كەزەگىندە ۇكىمەتتىك جۇيەلى ساياسات بەلگىلەنبەگەندىگىنىڭ سالدارى بولاتىن. قازىرگى تاڭدا جوو ستۋدەنتتەرىنىڭ سانى ەلىمىزدە ارنايى كاسىپتىك ءبىلىم بەرەتىن ليتسەي، تەحنيكالىق وقۋ ورىندارىنان الدەقايدا كوپ. نەگىزى، وسى سالا بويىنشا مەملەكەتتىك ساياسات ءاۋ باستا دۇرىس بەلگىلەنسە، كاسىپتىك ءبىلىم بەرەتىن ليتسەيلەردىڭ سانى كوبەيىپ، جۇمىسسىزداردىڭ سانى ازايعان بولار ەدى.
قازاقستانداعى جوعارى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ دامۋىندا باتىستىڭ وركەنيەتتى ەلدەرىندەگىدەن مۇلدەم وزگەشە ەرەكشەلىك بولدى. اتالمىش سالانىڭ كەڭەس وداعى تۇسىندا نەگىزى قالانعان كەزدەن باستاپ، جوو اتاۋلى وقىتۋ ۇدەرىسىنە باسىمدىق بەرۋ باعىتتا قالىپتاستى. ال، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىن ودان ءبولىپ الىپ، عىلىمي- زەرتتەۋ سالاسىنىڭ دەربەس ۇيىمىنا اينالدىردى دا قارجىلىق ساياسات سوعان نەگىزدەلدى. سونىڭ سالدارىنان ۋنيۆەرسيتەتتەردە عىلىمي- زەرتتەۋدىڭ بازالارى تالاپ دەڭگەيىندە قالىپتاسپادى.
وقىتۋشىلار ازىن- اۋلىق وقۋلىقتار جازىپ، قاجەتتىلىگى بولسىن- بولماسىن عىلىمي جۇمىستارمەن اينالىساتىن. سوڭعى جىلدارى ودان دا قالىپ بارادى. ويتكەنى، ءبىلىم سالاسىنداعى ۇشى- قيىرسىز قاعازباستىلىق پەن ۇساق بيۋروكراتتىق ولاردى ابدەن قاجىتقان. ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى تاراتىلىپ، وعان قاراستى ينستيتۋتتار ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە قاراتىلعاننان بەرى قارجى جاعىنان ءبىرشاما قيىندىقتارعا تاپ بولعان جايى بار. ونىڭ ۇستىنە ديسسەرتاتسيالىق كەڭەستەر جاپپاي تاراتىلىپ، عىلىمي مەكتەپتىڭ ءداستۇرى ءۇزىلدى.
بۇرىن جامان- جاقسى بولسىن، ايتەۋىر، ونىڭ ءوزى كوڭىلگە مەدەۋ، ورنىندا بار دۇنيە ەدى. «ورنىندا بار وڭالار» دەيتىن قازاقپىز عوي، ەندى مۇلدە قۇرىپ كەتكەن دۇنيەنى نە دەمەك كەرەك. قازىر قالاي دەسەك تە عىلىمي الەۋەتىمىز تومەندەمەسە ارتىپ كەتكەن جوق. ستۋدەنتتىڭ سانى ارتقان سايىن ساپا دا تومەندەپ بارادى. ۋنيۆەرسيتەتتەر پەداگوگيكالىق جۇكتەمەمەن وقىتۋشى، عالىمدارىن ەڭسە كوتەرتپەيتىن جاعدايعا جەتكىزۋى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوساتىنداي عىلىمي- زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋلەرىنە مۇرشا بەرمەي جاتىر.
توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنان باستاپ، قازاقستاننىڭ جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن الەمدىك ستاندارتقا سايكەستىرۋ، ستۋدەنتتەردىڭ ءوز بەتىمەن ىزدەنۋلەرىنە قولداۋ كورسەتۋ، پاندەردى تاڭداۋعا مۇمكىندىك بەرۋ، ءبىلىم دەڭگەيلەرىن بالل بويىنشا باعالاۋ سەكىلدى باستامالاردى قولعا الۋى جوعارى ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋعا باعىتتالعان يگى شارالار بولاتىن. الايدا، ۇستازدار ەڭبەگىن لايىقتى باعالاۋ ءىسى ءالى جولعا قويىلماي كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە الاتىن جالاقىلارىنىڭ سىن كوتەرمەيتىنى، ءتىپتى، «جىعىلعانعا جۇدىرىق» . جوعارى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا مەملەكەتتەن قارجىلىق قولداۋ جوق دەپ اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتۋگە بولمايدى. وبالى نەشىك، ايانىپ قالىپ جاتقان جوق.
ءبىراق، سول قولداۋلارى ناقتى يەسىن تاپپاي ايدالاعا كەتەتىنى بولماسا. ۇلتتىق مارتەبەسى بار ۋنيۆەرسيتەتتەردە وكىنىشكە قاراي بارلىق باستاما اتاۋلى ارتتا قالعان كونە كوزقاراستاعى ازعانا باسقارۋشى توپتاردىڭ قولىنا كوشىپ العان. ولاردىڭ رۋحاني الەۋەتى اسىپ- تاسىپ تۇرسا ماقۇل دەرسىڭ- اۋ. وكىنىشكە قاراي، ناعىز «وزدەرى بىلمەس، بىلگەننىڭ ءتىلىن الماستاردىڭ» كەرىن كەلتىرىپ جۇرسە نە شارا. سونىڭ سالدارىنان جاس عالىمدارعا قولداۋ تابىلمايدى، تىڭ يدەيالار مەن يننوۆاتسيالىق تاسىلدەر يگەرىلمەيدى.
بۇل دەگەنىمىز، جوعارى ءبىلىم بەرۋدىڭ ساپاسى تومەندەپ، رۋحاني كۇش- قۋاتىمىز السىرەي تۇسەدى دەگەن ءسوز. بۇگىنگى تاڭدا قالاساق تا، قالاماساق تا جوعارى ءبىلىم سالاسىن تۇبىرىمەن وزگەرتىپ، الەمدىك قالىپتىڭ (ستاندارتتىڭ) دەڭگەيىنە جەتكىزۋ قاجەت. بۇل تۋرالى ەل پرەزيدەنتى دە ۇنەمى ايتىپ ءجۇر. جالپى، بۇل باعىتتاعى مەملەكەتتىك ساياسات دۇرىس. مەملەكەتتەن قارجىلاندىرىلاتىن كلاسسيكالىق ۇلگىدەگى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ سانىن قازاقستاندا 10 نان كوپ اسىرماسا، قالعانىن الەمدىك دەڭگەيدەگى ىرىلەندىرىلگەن جوعارى وقۋ ورنى ەتىپ جەكەمەنشىك نىساندا قايتا قۇرۋعا بولاتىن سەكىلدى. قالاي بولعاندا دا كەڭەستىك كەزەڭدەگى سالالىق باعىتقا بەيىمدەلگەن ينستيتۋتتاردان باس تارتاتىن ۋاقىت جەتتى. بىرىكتىرۋ، ىرىلەندىرۋ تۋرالى ايتىپ جۇرگەن سالا ءمينيسترىنىڭ سوزىندە دە جان بار.
كورشى رەسەي دە قازىرگى تاڭدا بۇل سالادا بۇرىنعى داستۇرىنەن باس تارتىپ، جوو ۇجىمدارىن بىرىكتىرۋدى، فەدەرالدىق دەڭگەيدەگى ۋنيۆەرسيتەتتەر قۇرۋدى قولعا الا باستاعانعا ۇقسايدى. بىزدە دە ارنايى ءبىلىم بەرۋ مەكتەپتەرى مەن جەرگىلىكتى كوللەدجدەردى كوبەيتىپ، ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا قاجەت مامانداردىڭ قاتارىن كەڭەيتۋ قاجەتتىلىگى تۋىپ وتىر. قازاقستاندا بىلىكتىلىككە نەگىزدەلگەن ەكونوميكانى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن جالپى ءبىلىم بويىنشا تەوريالىق تەرەڭ ماعلۇمات العان، قارىم- قاتىناستىڭ بيىك مادەنيەتىن يگەرگەن، ءوز ۇلتىنىڭ ءداستۇرى مەن انا ءتىلىن قاستەرلەيتىن، ХХІ عاسىردىڭ تەحنولوگيالىق، اقپاراتتىق تالاپتارىنا تولىقتاي جاۋاپ بەرە الاتىن جوعارى ءبىلىمدى مامان دايىنداۋدى ءىس جۇزىندە قولعا الۋىمىز كەرەك.
دەگەنمەن، بەلگىلى ءبىر ماماندىقتار بويىنشا تۇلەكتەردى دايىنداپ شىعارعاندا ەڭ الدىمەن ساننان بۇرىن ساپاعا دەن قوياتىن كەز كەلدى. ول ءۇشىن باستىسى، سول مامانعا دەگەن سۇرانىستى، ونى دايىنداپ شىعاراتىن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ الەۋەتىن، بازاسىن نەگىزگە الۋىمىز قاجەت. نەعۇرلىم سانى شاعىن، ساپاسى جوعارى مامانداردى وزىمىزدە دايىنداپ، ال، بىزدە نەگىزى سالىنباعان كۇردەلى ماماندىقتار بويىنشا عانا شەتەلدە وقىتۋ باعىتىن ۇستانعانىمىز ابزال.
نەگىزىنەن الەمدە مويىندالعان سالالارىمىز بويىنشا مامان دايىنداۋىمىزعا ارتىقشىلىق بەرىلسە. ايتالىق، بىزدە اگرو نەمەسە تاۋ كەن، مەديتسينا سالاسىندا ساپالى مامان دايىندايتىن جاقسى تاجىريبەمىز بار شىعار. ولاي بولسا، نەگە وزگە ەلدەردىڭ جاستارىن ءبىزدىڭ ەلدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرى وقىتىپ ساپالى ماماندار دايىنداپ بەرمەسكە.
بۇگىندە كوپ ەلدەردە ۋنيۆەرسيتەت كامپۋسىن قۇرۋ تۋرالى ءجيى ايتىلىپ جاتىر. جالپى جوعارى وقۋ ورىندارىن قالانىڭ شەتىنە شىعارىپ جەكە قالاشىق قۇرۋ ماسەلەسى كوڭىلگە قونىمدى ماسەلە. مۇنداي تاجىريبەنىڭ ءبىر مىسالى رەتىندە استاناداعى «نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىن»، تۇڭعىش پرەزيدەنت اتىنداعى ۇلتتىق قورعانىس ۋنيۆەرسيتەتىن جانە الماتىداعى ءال-فارابي اتىنداعى قاز ۇ ۋ جانىنداعى «كازگۋگراد» ستۋدەنتتەر قالاشىعىن ايتۋعا بولادى. جارايدى، ونىڭ ءبارى بەلگىلى ءبىر وقۋ ورنىنىڭ جەكە شارۋاسى دەپ قاراۋعا بولاتىن شىعار. عىلىمي- زەرتتەۋدىڭ بەلگىلى ءبىر سالاسى بويىنشا الەمدە كوشباسشى بولارلىق زەرتحانالار اشۋ ماسەلەسى قولعا الىنسا. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قالىپتاسقان شەتەلگە جىبەرىپ وقىتۋدىڭ «بولاشاق» باعدارلاماسىن قايتا قاراپ جەتىلدىرۋ، وعان تەك قانا شىن قابىلەتتى جاستاردى تاڭداپ الىپ، الەمنىڭ ەڭ ۇزدىك ج و و- نا عانا جولداما بەرگەن ابزال.
مىسالى، رەسەيدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە جىبەرۋ ءۇشىن ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلامانىڭ قاجەتى قانشا؟ مۇنداعى باستى ماقسات وكسفورد، گارۆارد، كەمبريدج سەكىلدى الەمگە ايگىلى، دۇنيەجۇزىنە مويىندالعان وقۋ ورىندارى ارقىلى عانا ەلىمىزگە قاجەتتى عالىمداردى، زەرتتەۋشىلەردى دايىنداۋىمىز كەرەك. ونىڭ وزىندە مۇنداي يگىلىكتى شارا بارىنشا اشىق جاريالى، ءادىل تۇردە جۇزەگە اسىرىلۋعا ءتيىس. سونداي- اق، ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ باسقارۋ جۇيەسىن دەموكراتيالىق پرينتسيپتەرگە ساي جەتىلدىرۋ زامان تالابى.
وعان ءبىر عانا ساياسي پارتياعا نەمەسە جەكەلەگەن تۇلعاعا قانشالىقتى ادال بەرىلگەندىگىنە قاراپ تاعايىنداۋ قيسىنسىز. كەرىسىنشە، باسقارۋ ءىلىمىن جەتىك مەڭگەرگەن، ءوز ۋنيۆەرسيتەتىن الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرە الاتىن كوشباسشى جاس عالىمداردى باسەكەلەستىك نەگىزىندە ۇسىنىپ، عىلىمي كەڭەستە ءادىل تۇردە سايلاعان ابزال. ۋنيۆەرسيتەت باسشىلارىن ءار 5-6 جىل سايىن اۋىستىرىپ وتىراتىن دەموكراتيالىق ءۇردىستى قالىپتاستىرۋ اۋاداي قاجەت- اق. شىن مانىندە، ونى ۇكىمەتتەن بەيتاراپ، رۋحاني الەۋەتى مىقتى باسقارۋ كەڭەسى عانا جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىس. ءدال وسىنداي باسقارۋ كەڭەسى قۇرىلعان جاعدايدا عانا ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءىس- قىزمەتىنە باقىلاۋ جاساپ، كۇندەلىكتى باعىت- باعدار سىلتەيتىن ىسكەر قۇرىلىم بولا الادى. بىزدە ونى قامقورشىلىق كەڭەس دەي مە، الدە، قۇرىلتايشى دەپ اتاپ، كەيبىر ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەر كوزبوياۋشىلىقپەن جاساعان بولىپ ءجۇر. ولاي بولمايدى، نەگىزى!
قازاقستانداعى جوعارعى ءبىلىم سالاسىنداعى ءتۇرلى رەفورمالار مەن ءىس- شارالارعا سىن كوپ. جالپى، ەلىمىزدە 1990 -جىلداردىڭ ورتا تۇسىنان باستالعان جوعارى ءبىلىم رەفورمالارى وسى سالانىڭ مەنەدجمەنت جۇيەسىن تۇسىنىكسىز جايلارعا دۋشار ەتكەنى دە راس. ونى اركىم ءارتۇرلى تۇسىندىرەدى. بىرەۋلەردىڭ پايىمداۋىنشا، مادەنيەتى جوعارى دامىعان ا ق ش- تىڭ جۇيەسىن مەحانيكالىق تاسىلمەن كوشىرگەندىكتەن، ءبىزدىڭ جاعدايىمىزعا ۇيلەسپەي جاتقان كورىنەدى. ال، ەندى ءبىر ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، امەريكانىڭ ۇلگىسىن قابىلداعاندا، كەيبىر ماڭىزدى پروتسەدۋرالارىن جوعالتقاندىقتان، شىنايى مازمۇنىنا ساي كەلمەي بۇرمالاندى دەسەدى. قالاي بولعاندا دا ەلىمىزدىڭ جوعارى ءبىلىم بەرۋ ىسىنە جۇرتتىڭ كوڭىلى تولمايتىنى راس. الەمدىك قالىپتى (ستاندارتتى) ايتپاعاننىڭ وزىندە، بۇرىنعى بارىمىزدى جوعالتىپ الدىق دەۋشىلەر دە بار. قانشا جەردەن وزگەرتتىك، جاڭارتتىق دەپ وزەۋرەسەك تە، ءبىزدىڭ بەرگەن ديپلومدارىمىزدى الەم ەلدەرى مويىنداپ وتىرعان جوق.
قازىرگى تاڭدا عىلىم مەن ءبىلىم تۋرالى زاڭ بەكىتىلگەلى ەلىمىزدىڭ ج و و، سونىڭ ىشىندە ۇلتتىق مارتەبەگە يە بولعان ۋنيۆەرسيتەتتەر ءۇشىن ەكى ماسەلە اسا ماڭىزدى بولىپ وتىر. ونىڭ ءبىرىنشىسى - عىلىمي زەرتتەۋدى باسشىلىققا العان ۋنيۆەرسيتەت (research university) بولۋ، ەكىنشىسى - شىنايى وقۋ ورداسىنا (training center) اينالۋ. وزىق ويلى عالىمداردىڭ پىكىرلەرىنە كەلسەك، ەلىمىزدەگى ءىرى ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ وزىندە قالىپتاسقان جاعداي سىن كوتەرمەيدى. ايتالىق، جوعارىدا اتالعان research university دىڭ ءمانىن جەتىك تۇسىنبەيتىندىكتەن، عىلىمي كەڭەستىڭ ءوزى رەكتورلاردىڭ جەتەگىندەگى اتى بار دا، زاتى جوق ۇيىمعا اينالعان. عىلىمي كەڭەستەر شىن مانىندە، پروفەسسور، وقىتۋشىلار ۇجىمى الدىندا ەسەپ بەرۋگە قۇلىقسىز، رەكتوردىڭ ايداۋىنداعى ەنجار قۇرىلىم بولىپ كەتكەن. وسىنىڭ سالدارىنان بۇگىندە ۋنيۆەرسيتەت مەنەدجمەنتىنە پروفەسسور وقىتۋشىلاردىڭ قاتىسۋى، ولاردىڭ جۇمىستىق بەلسەندىلىكتەرى ءىس جۇزىندە قىسقارعان.
ج و و بازاسىن جەتىلدىرۋگە ەلىمىزدىڭ ۇكىمەتى ايتارلىقتاي كوڭىل ءبولىپ وتىرعانىن جوققا شىعارۋدان اۋلاقپىز. الەمدىك تاجىريبەگە زەر سالساق، ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ قارجىلىق كوزدەرى وقۋ اقىسىنان، دەمەۋشىلەردىڭ كومەگىنەن، عىلىمعا بولىنەتىن دوتاتسيادان، پاتەنت، ليتسەنزيا، رويالتتىق تولەمدەردەن جانە مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن قۇرالادى ەكەن.
باتىس ەۋروپا ەلدەرى، جاپونيا، اۆسترالياعا قاراعاندا، اقش- تا ۇكىمەت تاراپىنان جوو- نى قارجىلاندىرۋ جاعى ايتارلىقتاي از. الايدا، سوعان قاراماستان، سوڭعى جىلدارداعى مالىمەتتەرگە قاراعاندا، اقش باكالاۆردان جوعارعى اكادەميالىق دارەجە بەرەتىن ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ بارلىق كىرىستەرىنىڭ %50,77 ىن مەملەكەتتىك نەمەسە جەرگىلىكتى بيۋدجەت قۇيسا، %18,06 ىن وقۋ اقىسى، %25,32 ىن كومەكشى شارۋاشىلىقتار، قىزمەت كورسەتۋدىڭ وزگە تۇرلەرىنەن تۇسكەن تابىس، قالعان %5,83 ىن دەمەۋشىلەردەن بولىنگەن قارجى قۇراعان. بىزدەگى جاعداي تۋرالى ۋنيۆەرسيتەتتەر ب ا ق- تى ايتپاعاننىڭ وزىندە، جەكە ۆەب- سايتتارىنا دا مۇنداي مالىمەتتەردى ۇسىنبايتىندىقتان، الدىن الا بىردەمە دەۋ قيىن. ءاربىر قۇپيالانعان ەسەپ- قيساپ پەن قارجى كوزدەرىن، تابىستى بۇركەمەلەۋ جەمقورلىققا كۇدىك تۋدىراتىندىعىن ەسكەرسەك، ەلىمىز ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ بۇل ارەكەتىن ءتۇسىنۋ وڭاي بولمايدى.
جالپى، ءبىز ءوز جاعدايىمىزدى باجايلاپ، دامۋ باعىتىمىزدى دۇرىس بەلگىلەۋ ءۇشىن، وزگەلەردىڭ تاجىريبەسىمەن ەگجەي- تەگجەي تانىسۋىمىز ماڭىزدى. جوعارى دامىعان الەم ەلدەرىندەگى ۋنيۆەرسيتەتتەردەن ۇيرەنۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن ونىڭ مەنەدجمەنتتىك قۇرىلىمىن ءجىتى زەرتتەۋىمىز كەرەك سياقتى. ارينە، ءار ەلدىڭ جانە ونىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بولاتىنى بەلگىلى. سوعان قاراماستان، ليبەرالدى دەموكراتيالىق ەلدەردىڭ جوو جۇيەسى امەريكا جانە ەۋروپا ۇلگىسىندەگى دەگەن ەكى باستى توپقا بولىنەدى ەكەن. ۇلىبريتانيا، گەرمانيا، فرانسيا، جاپونيا سەكىلدى جوعارى دامىعان ەلدەردە ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ ءوزىن- ءوزى باسقارۋ مەنەدجمەنتى جەتىلدىرىلگەندىكتەن، بارلىعىن وقۋ ورنىنىڭ ىشكى ماسەلەسى رەتىندە قاراستىرادى.
ناقتىراق ايتساق، ۋنيۆەرسيتەتتى باسقارۋداعى نەگىزگى تەتىك - وقىتۋشى، پروفەسسورلاردىڭ، عىلىمي قىزمەتكەرلەردىڭ، قاتارداعى جۇمىسكەرلەر مەن ستۋدەنتتەردىڭ قولىندا. اتالمىش ەلدەر ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ باسقارۋشى ۇيىمدارىنىڭ قۇرىلىمىنا كەلسەك، رەكتوردىڭ ءوزى دە، ونىڭ جاساقتاعان كومانداسى - رەكتورات تا وقىتۋشى عالىمدار اراسىنان سايلانعان باسقارۋشى كەڭەس پەن ودان دەربەس قۇرىلاتىن باقىلاۋشى كوميتەتكە باعىنادى.
ايتالىق، وسىنداي قۇرىلىمى ەڭ كۇشتى دامىعان جاپونياعا كەلسەك، ەلدىڭ ج و و- لارى (سۋكۋبا ۋنيۆەرسيتەتىنەن باسقاسى) ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جۇيەسىنە كوشكەن. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ شتاتىنداعى وقىتۋشىلار، قىزمەتكەرلەر، ستۋدەنتتەردىڭ وكىلدەرى قاتىستىرىلعان سايلاۋدىڭ ناتيجەسىندە رەكتور تاعايىندالادى. ال، باتىس ەۋروپا ەلدەرىندەگى جاعداي ءسال وزگەشەلەۋ. وندا ۋنيۆەرسيتەت ۇجىمىنان سايلانعان «پارلامەنتى» ىسپەتتى باسقارۋشى ورگانى بار. سول وكىلەتتى ورگان ارقىلى رەكتوردى سايلايدى جانە وتستاۆكاعا كەتىرەدى.
ا ق ش ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ جۇيەسى مۇلدە وزگەشە. ونداعى بارلىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ بيلىگى باسقارۋ كەڭەسى (board of trustees, regents)، اكىمشىلىك (administration)، عىلىمي كەڭەس (senate, council, house) دەگەن ءۇش ينستيتۋتتان تۇرادى. ولاردىڭ ءاربىرىنىڭ وكىلەتتىك سۋبەكتىسى، قۇرىلۋ ەرەجەلەرى، اتقاراتىن مىندەتتەرى مەن قۇقىقتارى ءار بولەك. ونداعى باسقارۋ كەڭەسىنىڭ ورنى ەرەكشە. ولار ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسىنا تىكەلەي ارالاسپايدى. كەرىسىنشە، عىلىمي كەڭەستىڭ نۇسقاۋىمەن رەكتور مەن پرورەكتورلاردى تاعايىنداپ، اعىمداعى جۇمىستى جۇرگىزدىرەدى. ال، وزدەرى رەكتوراتتىڭ جۇمىسىنا باقىلاۋ جاسايدى. ۋنيۆەرسيتەت مەنەدجمەنتىندەگى تاعى ءبىر ماڭىزدى ينستيتۋت - عىلىمي كەڭەس ەكەنى بەلگىلى. ونى ءبىلىم ورداسى ۇجىمى سايلايتىندىقتان بارلىق مۇشە تەڭ قۇقىلى.
باسقارۋ كەڭەسى قۇرىلتايشى وكىلەتتىلىگىن بىلدىرسە، عىلىمي كەڭەس وقىتۋشى، عالىمدار، ياعني، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اكادەميالىق يادروسىنىڭ وكىلدەرى بولماق. سوندىقتان، كەڭەستىڭ ءتوراعالىعىن بىزدەگىدەي رەكتورگە بەرىپ قويمايدى. سونداي-اق، عىلىمي كەڭەس ءوزىنىڭ ەرەجەسى بويىنشا بەلگىلى مەرزىمگە سايلاناتىن باسشىسى، ورىنباسارى، وزگە قىزمەت شتاتتارىمەن قاتار تۇراقتى جانە ۋاقىتشا كوميتەتتەر ارقىلى ءوز ءىسىن ۇيىمداستىرادى. اكادەميالىق ماسەلەلەردى شەشۋمەن قاتار ۋنيۆەرسيتەت ءومىرىنىڭ وزگە دە پروبلەمالارى جايىندا رەكتوراتپەن مامىلەگە كەلىپ وتىرادى.
سوندىقتان دا، اتالمىش قۇرىلىم ۋنيۆەرسيتەتتە ۇجىمدىق باسقارۋدىڭ پرينتسيپتەرىن جۇزەگە اسىرادى. امەريكاندىق ءۇردىستى تولىق ءتۇسىنۋ ءۇشىن كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىن مىسالعا الايىق. اتقارۋ كەڭەسى (Board of Regents) 25 مۇشەدەن تۇرادى. ونىڭ 18 ىن شتات گۋبەرناتورى تاعايىندايتىن كورىنەدى. ۋنيۆەرسيتەتتى باسقاراتىندار دا، وسىلار. قالعان 7 مۇشەنىڭ 4 ىن ۇكىمەتتەگى لاۋازىمدى تۇلعالاردان تاڭداسا، 2 ى تۇلەكتەر وداعىنان سايلانسا، 7- مۇشە رەكتوردىڭ ءوزى. 18 مۇشەنى بىردەن جەرگىلىكتى ۇكىمەت تاعايىنداۋىنىڭ سەبەبىنە كەلسەك، وقۋ ورنى جەرگىلىكتى ۇكىمەتتىڭ مۇلكى، ءارى حالىققا قىزمەت كورسەتەتىن ماڭىزدى نىسان رەتىندە قاراستىرىلاتىندىعىندا.
سونىمەن قاتار، ۋنيۆەرسيتەتتى جەرگىلىكتى بيلىكتەن، ساياساتتان بەيتاراپ ەتىپ، ونىڭ اكادەميالىق ەركىندىگىن قامتاماسىز ەتۋدە ونىڭ ماڭىزدىلىعى جاتىر. ۋنيۆەرسيتەتتى ساياسي الاڭ، پارتيالىق يدەولوگيانىڭ نىسانى دەپ قاراۋ تىم اڭعالدىق بولار ەدى. كەرىسىنشە، ول بىلىكتىلىك پەن قابىلەتتىلىكتى (merit) قاستەرلەپ، العا تارتاتىن پرينتسيپتى (meritocracy) ۇستاناتىن ءبىلىم ورداسى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان، الاۋلاتقان- جالاۋلاتقان «جاس وتاننان» باستاپ، ساياسي ۇيىم اتاۋلىنىڭ ءبارى ودان تىس تۇرۋعا ءتيىس.
ءتىپتى، جاستاردىڭ اراسىندا «ق د م» دەپ اتالاتىن كوپشىلىك ۇيىمداردىڭ ءوزىن ەشبىر ساياسي پارتيالاردىڭ مەنشىكتەۋگە قۇقى جوق. ال، بىزدەگى زاڭدار مەن زاڭدىلىقتارعا ساي ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەر پرينتسيپتىك تە، پراكتيكالىق تا تۇرعىدان كەلگەندە، ءىس جۇزىندە ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ بيۋروكراتيالىق ءبىر باسپالداعى بولىپ شىعادى جانە ساياسي ماشيناعا تاۋەلدى، قاعازباستىلىقتان كوز اشپايتىن ەنجار ۇيىم رەتىندە كورىنىس تابادى.
امەريكانىڭ جۇيەسىنە كوزسىز ەلىكتەگەن كەزدە، ونىڭ ىشكى قىر- سىرىن جەتىك تۇسىنبەي، مەحانيكالىق تاسىلمەن كوشىرۋدىڭ سالدارىن، مىنە، وسىدان اڭعارۋعا بولادى. پرينتسيپتىك تۇرعىدان كەلسەك، ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ شىنايى قۇرىلتايشىسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ەمەس، شىن مانىندە، قازاقستان حالقى (public) دەپ ءتۇسىنۋىمىز قاجەت جانە سولاي بولۋعا ءتيىس تە.
سەبەبى، سول وقۋ وردالارىن سالىپ، تۇرعىزۋعا جۇمسالعان قارجى- قاراجات حالىقتىڭ قالتاسىنان وتەلدى. سونىسىمەن دە ول ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت. ولاي بولسا، قازاقستانداعى بارلىق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ ماقساتى ۇلتىمىزعا ادال قىزمەت كورسەتىپ، حالقىمىزعا جوعارى ءبىلىمدى ماماندار دايارلاپ بەرۋ. ونى حالىقتىڭ اتىنان ۇيىمداستىرىپ، ۇيلەستىرىپ وتىرعان «كوماندا» ول - قازاق ۇكىمەتى. سوندىقتان، ءال-فارابي، قانىش ساتبايەۆ، لەۆ گۋميلەۆتىڭ اتىمەن اتالاتىنى بار، وزگە ءىرىلى- ۇساقتى بارلىق ۋنيۆەرسيتەتتەر - قازاقستاندىقتاردىڭ يەلىگىندە جانە حالىققا قىزمەت كورسەتۋ مىندەتى جۇكتەلەتىندىكتەن، ولار ءبىر عانا مينيسترلىك اپپاراتىنىڭ «قولبالاسى» ەمەس، بولمايدى دا.
وسى سەبەپتەن ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ باسقارۋ كەڭەسى دەيتىندى قۇراتىن بولساق، ول قۇرىلىم قازاقستان حالقىنىڭ وكىلەتتى ۇيىمى رەتىندە ەل ازاماتتارىنىڭ اتىنان ورتاق مۇلىكتى قورعاپ، وعان جۇمسالىپ جاتقان ءار تيىندى قاداعالاۋعا مىندەتتى بولماق.
ماسەلەنىڭ كەلەسى جاعىنا كەلسەك، ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەر - قازاقستان حالقىنىڭ مۇلكى. ول ساناتكەرلىك بولا ما، تىكەلەي ماعىنادا زاتتىق بولا ما ءبارىبىر. سونىمەن بىرگە ول عىلىمي- زەرتتەۋ ءارى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرى بولعاندىقتان، قانداي ءبىر ساياسي ىقپالدان تىس، دەربەس تۇرۋعا ءتيىس.
وكىنىشكە قاراي، بىزدەگى زاڭدارعا، قاۋلى- قارارلارعا جۇگىنەر بولساق، كوپ جاعىنان ءبىر عانا مينيسترلىكتىڭ «اشسا - الاقانىندا، جۇمسا - جۇدىرىعىندا». ونىڭ وزىندە رەكتورلەر نەشە جىلعا تاعايىندالادى، ونىڭ ءوزىن نەشە رەت قايتا تاعايىنداۋعا بولادى - ول جاعى ءالى انىقتالماعان. ۋنيۆەرسيتەت رەكتورلەرى پرورەكتورلەرىن ءوزى تاعايىنداپ، بوساتاتىندىقتان، ونىڭ جانىنداعى عىلىمي كەڭەستىڭ، ءتىپتى، ءرولى جوققا ءتان.
سونىسىمەن عىلىمي كەڭەستەر ءوزىنىڭ نەگىزگى مىندەتىن اتقارۋعا دا دارمەنسىز رامىزدىك دارەجەدەگى بيۋروكراتيالىق ءبىر باسپالداققا اينالعان. قىسقاسى، قازىرگى تاڭدا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەر جانىنداعى باسقارۋ دەيسىز بە، عىلىمي دەيسىز بە، قاي كەڭەستە دە، ءوز اپپاراتىن باقىلاۋعا قابىلەتسىز، ونداي قۇزىرى دا، تاجىريبەسى دە جوق. وعان ەشبىر نەگىزدىڭ بولماسى دا ايدان انىق. رەكتورلار ۋنيۆەرسيتەتكە كەلەدى، كەتەدى. ال، عىلىمي كەڭەس دەگەن تەتىك ۋنيۆەرسيتەتپەن ماڭگى جاسايتىندىقتان، رەكتورمەن بىرگە پرورەكتورلەردى دە شىنايى تۇردە بەكىتەتىن بيلىككە يە بولسا، ءوزىنىڭ نەگىزگى ميسسياسىن اتقارعان بولار ەدى.
ۋنيۆەرسيتەتتەرگە قاتىستى ماسەلەلەر قاراستىرىلعاندا، ءارتۇرلى شەشىمدەر ۇستاز- عالىمداردىڭ قاتىسۋىنسىز تەك قانا رەكتوردىڭ جەكە قالاۋىمەن تاعايىندالعان ات توبەلىندەي لاۋازىمدىلاردىڭ باس شۇلعۋىمەن قابىلداناتىن جاعدايعا جەتتىك. سول ءلاپپايشىلار ماسەلەنىڭ ءمانىن تەرەڭ تالداپ ءتۇسىندىرۋدىڭ ورنىنا رەكتوردى جەر- كوككە سىيعىزباي ماقتاۋمەن، تۋراسىن ايتقاندا، جاعىمپازدانۋمەن كۇنەلتىپ جۇرگەن جايلارى بار. ونداي عىلىمي كەڭەستەردە قانداي بەدەل بولسىن.
سايىپ كەلگەندە، ەلىمىزدەگى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ باسقارۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ، وعان شۇعىل بەتبۇرىس جاساۋ قاجەتتىلىگى ومىردەن تۋىپ وتىر. ونى جاساۋعا جوعارىدا اتاپ وتكەن اقش ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ ۇجىمدىق باسقارۋ تاسىلدەرى تاجىريبە بولار دەپ ۇمىتتەنەمىز.
بۇگىندە بىزگە ۇلگى بولىپ وتىرعان امەريكادا ⅩⅨ عاسىردا ۋنيۆەرسيتەت دەپ اتاۋعا تۇرارلىقتاي وقۋ ورنى بولماعان ەكەن. ال، بۇگىندە الەمدەگى ەڭ ۇلى مارتەبەلى 30 ۋنيۆەرسيتەتتى اتا دەسە، ونىڭ 20 سى وسى ەلدەن تابىلاتىندىعىنا گارۆاردتا كوپ جىل دەكان بولعان گەنري روسوۆسكيدىڭ كەپىلدىك بەرۋگە بار ەكەنىن مالىمدەۋى تەگىن ەمەس بولار. مۇنداي ءىرى جەتىستىكتىڭ كىلتى ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ باسقارۋ قۇرىلىمىن جەتىلدىرۋدە بولسا كەرەك.
قۋاندىق شاماحاي ۇلى، ق ر مادەنيەت قايراتكەرى، حالىقارالىق جۋرناليست
akikat.kazgazeta.kz
ازىرلەگەن بەيسەن سۇلتان ۇلى
