سوعىستىڭ سۇرقى ايەلگە جات
كىتاپ اتى - «ۇرشىقتايىن يىرگەن ءسوز مايەگىن». بۇل كىتاپقا ي. بۋنيننەن باستاپ ون ءتورت ەلدىڭ ءسوز زەرگەرلەرىن توپتاستىردىم. ءبىز، اۋدارماشىلار دەگەن حالىق پالەندەي اسىعا قويمايتىن جۇرتپىز عوي. ايتسە دە، «قازان اۋزى جوعارى» دەمەكشى، ءبىراز تىنىستاپ الىپ، نوبەل سىيلىعى لاۋرەاتتارىنىڭ شىعارمالارىن ودان ءارى اۋدارا بەرمەككە بەل شەشكەنمىن. مىنە، ءدال وسى كەزدە بەلارۋس جازۋشىسى سۆەتلانا الەكسيەۆيچ نوبەل سىيلىعىنا يە بولدى.
نوبەلدىك كوميتەتتىڭ بيىلعى، 2015 -جىلعى شەشىمى، ياعني سىيلىقتى سۆەتلانا الەكسيەۆيچكە بەرۋ تۋرالى شەشىمى ءبىراز اڭگىمە تۋعىزدى. اسىرەسە، رەسەي جازۋشىلارى «ادەبيەت سالاسىنداعى سىيلىق جۋرناليسكە بەرىلدى» دەپ، سۆەتلانا الەكسيەۆيچتى كەكەپ- مۇقاتا باستادى. قالاي دەگەنمەن دە، سۆەتلانا الەكسيەۆيچتىڭ اكەسى - بەلارۋس، اناسى - ۋكراين، ال ءوزى ورىسشا جازاتىندىقتان رەسەي جازۋشىلارىنىڭ قوسىنىنا جاتادى. ەگەر كۇندەلىكتى كۇيبەڭنەن جوعارىراق كوتەرىلىپ، جان- جاعىمىزعا جىتىرەك قارايتىن بولساق، نوبەل كوميتەتىنىڭ بيىلعى شەشىمىنە سىي- قۇرمەتپەن قاراعانىمىز ءجون. سۆەتلانا الەكسيەۆيچ نوبەل سىيلىعىنا دەيىن 18 مارتەبەلى سىيلىققا يە بولعان، ءارى بۇلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى - حالىقارالىق بەدەلدى سىيلىقتار. ءالى كۇنگە جادىمدا، ونىڭ «سوعىستىڭ سۇرقى ايەلگە جات» («ۋ ۆوينى نە جەنسكوە ليتسو») دەگەن كىتابىنىڭ تيراجى 1980 -جىلدارى 2 ميلليون داناعا جەتكەن-دى.
نوبەل كوميتەتى «س. الەكسيەۆيچتىڭ شىعارماشىلىعى - قازىرگى كەزدەگى ەرلىك پەن ازاپ شەگۋگە ورناتىلعان ەسكەرتكىش ىسپەتتى» دەپ اتاپ ءوتتى...
س. الەكسيەۆيچتىڭ اۋعان سوعىسىنا، اۋعان قاسابىنا ارنالعان «مىرىشقا اينالعان ورەندەر» دەگەن كىتابىنىڭ تاقىرىبىن عانا وقىساڭىز، زارەڭ كەتەدى. ول سونىمەن بىرگە چەرنوبىل قاسىرەتىن دە اينالىپ وتكەن جوق. ارنايى كىتاپ جازدى. ونىڭ قالامگەرلىك باعىتى ەرەن ەرلىكتىڭ بەت- بەينەسى ىسپەتتەس.
سۆەتلانا الەكسيەۆيچتىڭ سوڭعى دۇنيەلەرى، كەيىنگى تۋىندىلارى قولىما تۇسپەدى. سوندىقتان دا ونىڭ 1980 -جىلدارى جارىق كورگەن «سوعىستىڭ سۇرقى ايەلگە جات» اتتى دەرەكتى كىتابىنان ءبىر تاراۋدى اۋدارىپ، «جاس الاشتىڭ» وقىرماندارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىم.
مارال حاسەن، اۋدارماشى، پۋبليتسيست.
سوعىستىڭ سۇرقى ايەلگە جات
XX عاسىردىڭ ەڭ سۇراپىل سوعىسىندا ايەلگە جاۋىنگەر بولۋعا تۋرا كەلدى. ايەل تەك جارالىلاردى قۇتقارىپ، ولاردىڭ جاراقاتتارىن تاڭىپ قانا قويعان جوق: مەرگەندىك مىلتىقتان دا وق اتتى، بومبىلادى، كوپىرلەردى دە قيراتتى، بارلاۋعا دا باردى، «تىلدەردى» دە تۇتقىندادى. نە كەرەك، ايەل ولتىرۋگە ءماجبۇر بولدى. ول ءوزىنىڭ تۋعان جەرىنە، ءۇي-جايىنا، بالا- شاعاسىنا ادام ايتقىسىز قاستاندىقپەن تارپا باس سالعان جاۋدى جويۋعا كىرىستى. «ادام ءولتىرۋ - ايەلدىڭ تالايىنا جازىلماعان دۇنيە»، - دەيدى وسى كىتاپتاعى كەيىپكەر ايەلدەردىڭ ءبىرى، ءسويتىپ باسقا تۇسكەن زىلماۋىردىڭ كۇللى قاجەتتىگى مەن سۇمدىعىن وسى سوزگە سىيعىزىپ باعادى. ەندى ءبىرى رەيحستاگتىڭ قابىرعاسىنا: «مەن، سوفيا كۋنتسەۆيچ، بەرلينگە سوعىستىڭ كوزىن جويۋ ءۇشىن كەلدىم» دەپ جازىپ، قولىن قويعان.
مەن مايدانگەر ايەلدەردىڭ: دارىگەرلەردىڭ، بايلانىسشىلاردىڭ، ساپەرلاردىڭ، ۇشقىشتاردىڭ، مەرگەندەردىڭ، زەنيتشىلەردىڭ، ساياسي قىزمەتكەرلەردىڭ، اتقىشتاردىڭ، اتتى جاۋىنگەرلەردىڭ، تانكىشىلەردىڭ، دەسانتشىلاردىڭ، ماتروستاردىڭ، رەتتەۋشىلەردىڭ، شوپىرلاردىڭ، كىر جۋاتىن ارنايى وتريادتارداعى جاۋىنگەرلەردىڭ، اسپازدار مەن ناۋبايلاردىڭ، پارتيزاندار مەن جاسىرىن جۇمىس ىستەگەندەردىڭ جۇزدەگەن اڭگىمەلەرى مەن ايعاقتى سوزدەرىن جازىپ الدىم. «ءبىزدىڭ ەرجۇرەك ايەلدەر وزدەرىنىڭ باۋىرلارى، ەرلەرى، اكەلەرى سەكىلدى كۇللى اسكەري ماماندىقتى يگەرىپ شىقتى»، - دەپ جازعان ەدى كەزىندە كەڭەس وداعىنىڭ مارشالى ا. ي. ەرەمەنكو. قىزداردىڭ اراسىنان تانك باتالونىنىڭ كومسورگتەرى دە، اۋىر تانكىلەردىڭ مەحانيك- جۇرگىزۋشىلەرى دە، جاياۋ اسكەردىڭ پۋلەمەت روتاسىنىڭ كومانديرلەرى دە، اۆتوماتشىلار دا كەزدەسەتىن. ءبىراق ءبىزدىڭ تىلىمىزدە «تانكيست»، «پەحوتينەتس»، «اۆتوماتچيك» دەگەن سوزدەردىڭ انالىق تەگى (جەنسكيي رود) جوق، ويتكەنى مۇنداي جۇمىستى بۇرىندى- سوڭدى ەشقانداي ايەل اتقارعان ەمەس.
تەك لەنين كومسومولىنىڭ شاقىرۋى بويىنشا ارمياعا 500 مىڭعا جۋىق قىزدار جىبەرىلدى. سوعىس جىلدارى مايدانداعى ءارقيلى اسكەر قۇرامىندا 800 مىڭنان استام ايەلدەر قىزمەت ەتتى. تەك قانا بەلارۋسسيانىڭ پارتيزان وتريادتارىندا 60 مىڭعا جۋىق كەڭەستىك ايەلدەر سوعىستى. فاشيستەر بەلارۋس جەرىندە تۋعانداردىڭ ءاربىر ءتورتىنشىسىن ورتەدى نەمەسە ءولتىردى.
دەرەكتەر وسىنداي. ءبىز ولاردى بىلەمىز. ال بۇلاردىڭ سوڭىندا سوعىس توڭكەرىپ، دال- دالىن شىعارىپ كەتكەن تاعدىرلار، تۇتاس عۇمىرلار جاتىر: ەت جاقىندارىنان ايىرىلۋ، جوعالعان دەنساۋلىق، ايەلدەردىڭ جالعىزباستىلىعى، سوعىس جىلدارىنىڭ بەل كوتەرتپەس قايعىسى مەن زەردەسى جاتىر. بۇل تۋراسىندا ءبىز مۇلدە از بىلەمىز.
«ءبىز قاشان تۋساق- تاعى، قىرىق بىرىنشى جىلدىڭ تۇلەكتەرىمىز»، - دەپ جازىپتى ماعان جولداعان حاتىندا زەنيتشى كلارا سەمەنوۆنا تيحونوۆيچ. ال مەن دە سولار جايلى، قىرىق ءبىرىنشى جىلدىڭ كىشكەنتاي قىزدارى جايلى ايتپاقپىن. دالىرەك ايتقاندا، ولار وزدەرى جايلى، «وزدەرىنىڭ» سوعىسى جايلى ايتاتىن بولادى.
«مەن بۇل تۋرالى زەردەمدە ءالى ساقتاپ كەلەمىن. كەيدە ءتۇن ىشىندە ويانىپ كەتەسىڭ دە، باقىرايىپ جاتاسىڭ دا قوياسىڭ. باعزى- باعزىدا وسىنىڭ ءبارىن مولاما الا كەتەمىن- اۋ، بۇل تۋراسىندا ەشكىم ەشتەڭە دە بىلمەي قالاتىن بولدى- اۋ دەپ تە ويلايسىڭ، ءتىپتى زارەڭ ۇشادى...» (ەميليا الەكسەيەۆنا نيكولايەۆا، پارتيزان).
«مەن سوعىستان ءتىرى، تەك جارالانىپ قانا قايتتىم، ءبىراق مەن ۇزاق اۋىردىم، وزىمە-ءوزىم مۇنىڭ ءبارىن ۇمىتۋىڭ كەرەك، ايتپەسە سەن ەشقاشان دا جازىلمايسىڭ دەدىم اقىرىندا. مەن ءتىپتى ءسىزدى ايايمىن دا، مىنە، ءسىز جاپ- جاسسىز، ال ءسىز سول سويقاننىڭ ءبارىن بىلگىڭىز كەلەدى... « (ليۋبوۆ زاحاروۆنا نوۆيك، ستارشينا، سانينسترۋكتور).
«ەركەك سوعىستى كوتەرە الادى. قايتكەن كۇندە دە ول ەركەك قوي. ال ايەل سوعىستى قالاي كوتەرگەنىن ءوزىم دە تۇسىنبەيمىن. مەن بۇگىندە ويىما تۇسسە، زارەم كەتەدى, ال ول كەزدە ءبارىن دە وتكەردىك: ولگەن سولداتپەن قاتار جاتا بەرەتىنبىز، قاندى دا كورىپ باقتىق، ال قاردىڭ بەتىندەگى قاننىڭ يىسى كەرەمەت بىلىنەتىن... مىنە، مەن سويلەپ جاتىرمىن، ال ءبىر جاعىنان قالجىراپ تا بارام... ال ول كەزدە ەشتەڭە ەمەس، ءبارىن دە كوتەرەتىنبىز. نەمەرەمە ايتا باستاپ ەدىم، كەلىنىم قارسى شىقتى: مۇندايدى بالاقايعا نەسىنە ايتاسىز دەپ. سودان مەن ەشكىمگە ەشتەڭە ايتا المايمىن... ءبىز ولاردى سونشالىق قورعاشتايمىز، ال سونسوڭ بالالارىمىز ءبىز جايلى شامالى عانا بىلەدى دەپ تاڭعالامىز...» (تامارا ميحايلوۆنا ستەپانوۆا، سەرجانت، مەرگەن).
«...ءبىز قۇربىمىزبەن ەكەۋىمىز كينوتەاترعا باردىق، ءبىز دوستاسقالى قىرىق جىلعا جۋىقتاپ قالدى، سوعىستا جاسىرىن جۇمىستا بولعانبىز. بيلەت الايىق دەسەك، وشىرەت قالىڭ ەكەن. قۇربىمنىڭ ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسۋشى دەگەن كۋالىگى بار، ول كاسساعا باردى دا، الگى قۇجاتىن كورسەتتى. سوندا جاسى ون تورتكە كەلگەن ءبىر قىزبالا: «سەندەر، ايەلدەر سوعىسىپ پا ەدىڭدەر؟ مىنا كۋالىكتى قانداي ەرلىكتەرىڭە بەرگەن، قانە، ايتىڭدارشى؟» دەدى.
ءبىزدى، ارينە، وزگە ادامدار وشىرەتتىڭ الدىنا جىبەردى، ءبىراق كينوعا كىرمەدىك. ءبىز، تاپ ءبىر بەزگەگىمىز ۇستاعانداي قالشىلداپ كەتتىك...» (ۆەرا گريگوريەۆنا سەدوۆا، جاسىرىن قىزمەتشى).
مەن سوعىستى كورگەن جوقپىن. ءبىراق سول سوعىستىڭ ءولىم توككەن تىنىسى مەنىڭ دە تاعدىرىمدى شارپىدى عوي! ءبىز ءالى سول مايداننان وزىندىك ەسەپ سۇرار ۇرپاقتىڭ قاتارىنا جاتامىز. ءبىزدىڭ اۋلەتىمىزدەن ون ءبىر ادام اجال قۇشتى: ۋكرايندىق اتامىز، انامىزدىڭ اكەسى پەترو شال، بۋداپەشتتىڭ تۇبىندەگى ءبىر توبەشىكتە جاتىر. بەلارۋستىق اجەمىز، اكەمىزدىڭ شەشەسى ەۆدوكيا اجەمىز، پارتيزاندار تۇسكەن قورشاۋدىڭ ىشىندە اشتىق پەن سۇزەكتەن قايتىس بولدى. فاشيستەر ءبىزدىڭ اعايىن- تۋىستاردىڭ ەكى وتباسىن بالالارىمەن قوسىپ گومەل وبلىسى، پەتريكوۆ اۋدانى، كوماروۆيچي دەريەۆنياسىندا سارايعا قۋىپ تىعىپ، ورتەپ جىبەردى. اكەمنىڭ باۋىرى، ءوز ەركىمەن سوعىسقا اتتانعان يۆان قىرىق ءبىرىنشى جىلى حابارسىز كەتتى...
ءبىزدىڭ سوعىس تۋرالى بارشا تۇسىنىكتەرىمىز دە، زەردەمىز دە ەركەكتەر ارقىلى قالىپتاسقان. بۇل تۇسىنىكتى دە. سوعىسقا بارعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ەركەكتەر عوي، ءبىراق ءبىر جاعىنان العاندا مۇنىمىز سوعىس تۋرالى بىلىكتىلىگىمىزدىڭ كەمشىندىگىن مويىنداۋعا الىپ بارادى. ادامزاتتىڭ بۇكىل تاريحى بارىسىندا سوعىسقا مۇنشا كوپ ايەل قاتىناسقان ەمەس. باعزى عاسىرلاردا اتتارى اڭىزعا اينالعان جەكەلەگەن كاۆالەريست قىز نادەجدا دۋروۆا، پارتيزان ايەل ۆاسيليسا كوجينا دەگەندەر بولىپتى، بەرگى ازامات سوعىسىنا ايەلدەر دە قاتىسقان، ءبىراق ولاردىڭ كوبىسى سانيتارلار مەن دارىگەرلەر بولعان. ال ۇلى وتان سوعىسى بولسا، كەڭەس ايەلدەرىنىڭ ءوز وتانىن قورعاۋعا جاپپاي اتتانۋىن بار الەمگە پاش ەتتى.
قولىڭىزداعى كىتاپتا دا اتاعى شىققان مەرگەندەر، داڭقى الىسقا كەتكەن ۇشقىش ايەلدەر مەن پارتيزاندار ءسوز سويلەمەيدى، ولار جونىندە ەندىگى از جازىلعان جوق، مەن ولاردىڭ اتى- جوندەرىن ادەيى اينالىپ ءوتتىم. «ءبىز سوعىستاعى كادۋەسكى قىزدارمىز، ال ولار كوپ قوي» دەگەن ءسوزدى ماعان تالاي رەت ەستۋگە تۋرا كەلدى. ءبىراق مەن سولارعا ادەيى باردىم، سولاردى ىزدەدىم. ويتكەنى ءبىزدىڭ «حالىقتىق زەردە» دەيتىنىمىز تەك سولاردىڭ ميىندا عانا ساقتالعان. «سوعىسقا مىنا ءبىزدىڭ، قاتىنداردىڭ كوزىمەن قاراساڭ، ول بۇرىنعىدان دا قورقىنىشتىراق بولىپ كورىنەدى»، - دەيدى سەرجانت، سانينسترۋكتور الەكساندرا يوسيفوۆنا ميشۋتينا. بۇكىل سوعىستى كەشىپ وتكەن، سونسوڭ تۇرمىسقا شىعىپ، ءۇش بالا تۋعان، ەندى نەمەرەلەرىن ماپەلەپ وتىرعان وسىناۋ قاراپايىم ايەلدىڭ بۇل سوزىندە كىتاپتىڭ باستى يدەياسى جاتىر.
وپتيكادا «جارىق كۇشى» دەگەن ۇعىم بار - ول وبەكتيۆكە ىلىككەن بەينەنىڭ جارىقتى جاقسى ياكي ناشار ۇستاۋ دەڭگەيىن كورسەتەدى. مىنە سولاي، ايەلدىڭ سوعىس جايلى زەردەسىنىڭ دە «جارىعى كۇشتى» بولادى. ول سەزىمتال دا ىنتىزار، بولعان جاعدايدىڭ ۇساق وقيعالارىنا دەيىن ەستە ساقتايدى، سوندىقتان مۇنداي تاريحي قۇجات تا مىعىم كۇشكە يە بولماق.
بايلانىسشى انتونينا فەدوروۆنا ۆالەگجانينوۆا ستالينگراد تۇبىندەگى ۇرىستارعا قاتىسىپتى. سونداعى شايقاستاردىڭ اۋىرلىعىن بەينەلەي كەلىپ، ول سول كەزدە باسىنان وتكەن سەزىمدەرگە ۇزاق ۋاقىت بويى ءتيىمدى انىقتاۋىش تابا الماي، سونسوڭ ولاردى كەنەت بىرەگەي بەينەگە ەنگىزىپ تىندى: «ەسىمدە ءبىر شايقاس قالىپ قويىپتى. اينالامىزدا ولىكتەر قاپتاپ كەتتى... ولىكتەر سوقا تۋرا جەردەن قوپارىپ العان كارتوپيا سەكىلدى شاشىلىپ جاتىر. ولار دالادا قالاي بولسا سولاي، رەتسىز جاتىر... ءتىپتى تىم سەزىمتال جانۋار - جىلقى جارىقتىق تا مۇندايدا اياعىن باسۋعا جاسقانىپ كەلە جاتۋشى ەدى، ەندى مىنە ولار دا ولىكتەردەن قورىققاندى قويىپتى، كارتوپيانى تاپتاعانداي ولىكتەردى تاپتاپ كەلەدى...».
ال پارتيزان ۆالەنتينا پاۆلوۆنا كوجەمياكينا زەردەسىندە مىناداي وقيعانى ساقتاپتى: «سوعىستىڭ العاشقى كۇندەرى. بىزدىڭ اسكەري بولىمشەلەر اۋىر ۇرىستاردان سوڭ شەگىنىپ كەلەدى, ولاردى شىعارىپ سالۋعا كۇللى دەرەۆنيا بولىپ شىقتىق. ولار انامىزبەن بىرگە تۇر. جاسى موسقال سولدات قاسىمىزدان ءوتىپ بارا جاتىپ، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قاسىنا توقتاپ، انامىزدىڭ اياعىنا باسىن تومەن ءيىپ: «كەشىر، انا... ال مىنا قىزبالاڭدى ساقتاي گور! وي، قىزبالاڭدى ساقتاشى!» دەدى. مەن سوندا ون التىدا ەدىم، بۇرىمىم ۇپ- ۇزىن بولاتىن...».
ايەلدىڭ زەردەسى ادەتتە مايداندا ەركەكتىڭ نازارىنان تىس قالىپ قوياتىن ادامي سەزىمدەردى قامتىپ تۇرادى. ەگەر ەركەك سوعىستى ارەكەت رەتىندە قابىلدايتىن بولسا، ايەل وزىندىك پسيحولوگياسىنا قاراي وزىنشە سەزىنىپ، باسىنان وتكەرەدى: بومبالاۋ، ءولىم- ءجىتىم، ازاپ شەگۋ - ول ءۇشىن سوعىستىڭ ءبىر بولىگى عانا. ايەل تاعى دا ءوزىنىڭ پسيحولوگيالىق جانە فيزيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە ساي مايداننىڭ پەندەلىك جانە مورالدىق اۋىرتپالىقتارىن، سوعىستىڭ «ەركەكتىك» بولمىسىن اۋىرىراق ءارى شيراق سەزىنەدى. جانە ونىڭ ەستە ساقتاپ قالعانى، اجال توزاعىنان الىپ شىققان زەردەسى بۇگىندە ءبىز ەشقاشان ۇمىتۋعا ءتيىستى ەمەس ادامدىق مۇمكىندىكتەرگە، رۋحاني مۇمكىندىكتەرگە اينالىپ وتىر.
بالكىم، بۇل اڭگىمەلەردە اسكەري جانە ارنايى ۇعىمدارعا از ورىن بەرىلگەن شىعار (اۆتور ءوزىنىڭ الدىنا مۇنداي مىندەت قويعان جوق)، ءبىراق ءبىزدىڭ حالىقتىڭ فاشيزمدى جەڭۋىن قامتاماسىز ەتكەن ادامي ماتەريالدار اسىپ توگىلىپ جاتىر. ويتكەنى بارشامىزعا جەڭىسكە قول جەتكىزۋ ءۇشىن، بىزدىڭ ءارقايسىمىزعا جەڭۋگە ۇمتىلىس قاجەت بولدى.
ۇرىسقا قاتىسقاندار ازىرگە ءتىرى. ءبىراق ادامنىڭ عۇمىرى ماڭگىلىك ەمەس، ونى ۋاقىتتى جالعىز جەڭە الاتىن تەك زەردە عانا ۇزارتا الادى. ۇلى سوعىستى اياقتاپ، جەڭىسكە قول جەتكىزگەن ادامدار بۇگىندە وزدەرى اتقارعاننىڭ، قايعى- قاسىرەتتىڭ ماعىناسىن سەزىنىپ وتىر. ولار بىزگە قول ۇشىن بەرۋگە ءازىر. مەن ءوزىم ىزدەپ بارعان وتباسىلاردا بالالارى مەن نەمەرەلەرىنە ارناپ جازعان جۇپ- جۇقا وقۋشى داپتەرى مەن قالىڭ- قالىڭ داپتەرلەردى كوپ كوردىم. بۇل - اتانىڭ نەمەسە اجەنىڭ قازىناسى. بوتەن قولدارعا كوڭىلسىزدەۋ ۇستاتادى. ولاردىڭ ءبارىنىڭ ايتارى مىناۋ: «بىز بالالارعا ەسكەرتكىش بولسىن دەپ جازىپ ەدىك...» دەيدى. «سىزگە كوشىرىپ بەرەيىن، ال ۇلىما ءتۇپنۇسقاسىن قالدىرايىن» دەپ وتىرادى.
ءبىراق، ءبارى بىردەي جازا بەرەمەيدى عوي. كوپ دۇنيە عايىپ بولىپ كەتەدى, ءىز- ءتۇسسىز جوعالادى. ۇمىتىلادى. «ەگەر سوعىستى ۇمىتپاساڭ، وشپەندىلىك كوبەيەدى. ال ەگەر سوعىستى ۇمىتساڭ، جاڭاسى پايدا بولادى» دەگەن بۇرىنعىلار.
ايەلدەردىڭ بىر جەرگە توپتاستىرىلعان اڭگىمەلەرى سوعىستىڭ بەينەسىن سۋرەتتەيدى, ال سوعىستىڭ سۇرقى ايەلگە تىپتى جات. ولار ايعاقتار رەتىندە ءۇن قاتادى - كەشەگى فاشيزمدى، بۇگىنگى فاشيزمدى جانە كەلەر فاشيزمدى ايىپتايدى. فاشيزمدى انالار، قارىنداستار، جۇبايلار ايىپتايدى. فاشيزمدى ايەل ايىپتايدى.
مىنە، مەنىڭ الدىمدا سولاردىڭ بىرەۋى وتىر، سوعىستىڭ الدىندا عانا وعان «سەن ءالى كىشكەنتايسىڭ» دەگەن. ال ەكى ايدان كەيىن الگى «كىشكەنتاي» مايدانعا كەتتى. سانينسترۋكتور بولدى، سان ۇرىسقا قاتىسىپ، سمولەنسكىدەن پراگاعا دەيىن جەتتى. جيىرما ەكى جاسىندا ۇيىنە ورالدى، ءوزىنىڭ قاتارى ءالى قىزدار، ال بۇل بولسا كوپتى وتكەردى، كورەشەكتى دە كورىپ باقتى: ءۇش رەت جارالاندى، بىرەۋى وتە اۋىر بولدى، كەۋدە تۇسىنا وق ءتيدى، ەكى رەت كونتۋزياعا ۇشىرادى، ەكىنشى جولى ونى تىرىدەي كومىلىپ قالعان جەرىنەن قازىپ العاندا، شاشتارى اپپاق بولىپ اعارىپ كەتتى. ءبىراق ايەلدىك تىرشىلىكتى قايتا باستاۋعا تۋرا كەلدى: جەڭىل كويلەك كيۋ، اياققا ءتوپلي دەگەندەي، تۇرمىسقا شىعىپ، بالا تابۋى قاجەت بولدى.
ەركەك ەلگە جارىمجان بولىپ قايتسا دا، ايتەۋىر وتباسىن قۇراتىن. ال ايەلگە سوعىستان كەيىنگى تاعدىرى اۋىرلاۋ ءتيدى. سوعىس ولاردىڭ جاستىق شاعىن ۇرلادى، ەرلەرىن جەر جاستاندىردى، ءوزى قاتارلىلاردان ورالعاندارى شامالى عانا بولاتىن. ولار مۇنى ستاتيستيكاسىز-اق جاقسى بىلەتىن، ويتكەنى كەڭ القاپتاردا ەركەكتەردىڭ باۋ-باۋ بولىپ شىبىنداي قىرىلىپ جاتقاندارىن كورگەن - جانە وسىناۋ ەڭسەگەي بويلى، ماتروس بۋشلاتىن كيگەن جاستاردىڭ ەندى قايتىپ تۇرمايتىنىنا، ولاردىڭ - اكەلەردىڭ، كۇيەۋلەردىڭ، قىز تاڭداعان جىگىتتەردىڭ باۋىرلاستار زيراتىندا ماڭگىلىك قالاتىندىعى جايلى ويعا ەش سەنگىلەرى كەلمەيتىن. «جارالانعانداردىڭ كوپتىگى سونداي، بۇكىل الەم زارداپ شەككەندەي كورىنەتىن...» (اناستاسيا سەرگەيەۆنا دەمچەنكو، اعا سەرجانت، مەدسەسترا).
ماريا يۆانوۆنا موروزوۆا، ەفرەيتور، مەرگەن:
«- ...سونىمەن، ءبىز دە مايدانعا جەتتىك- اۋ. ورشانىڭ تۇبىنە... الپىس ەكىنشى اتقىشتار ديۆيزياسىنا... كوماندير، تاپ قازىرگىدەي ەسىمدە، پولكوۆنيك بورودكين ءبىزدى كوردى دە، اشۋعا باستى: قىزداردى اكەپ توعىتقانى نەسى؟! ءبىراق، سونسوڭ وزىنە شاقىردى، تۇسكى تاماق بەرگىزدى. ەستىپ وتىرمىز، اديۋتانتىنان سۇراپ قويادى: «بىزدە شايعا تارتار ءتاتتى جوق پا ەكەن؟» دەپ. ءبىز، وڭكەي مەرگەن قىزدار اشۋعا باسايىق: ءبىزدى كىمگە بالاپ تۇر ءوزى؟ ءبىز سوعىسۋعا كەلدىك قوي... ال ول ءبىزدى جاۋىنگەرلەر ەمەس، قاتارداعى قىزدار رەتىندە قابىلدايدى. شىندىعىندا، ءبىز ونىڭ قىزدارى قاتارلى ەدىك. ول ءبىزدى قابىلداعاندا، «شىراقتارىم- اۋ، مەن سەندەردى قايتپەكپىن ەندى؟» دەپ ەدى-اۋ. ال ءبىز بولساق، ءوزىمىزدى سولدات ساناپ، كۇپيىپ ءجۇرمىز...
ەرتەڭىنە ءبىزدىڭ قالاي اتاتىندىعىمىزدى، جەر ۇستىندە قالاي جاسىرىناتىندىعىمىزدى كورسەتۋىمىزدى بۇيىردى. جاقسى اتىستىق، ءتىپتى ەركەك مەرگەندەردەن دە ءتاۋىر كورسەتكىشكە جەتتىك.
العاشقى كۇنى مەن سەرىكتەسىم ماشا كوزلوۆا ەكەۋىمىز «اڭ قاعۋعا» (مەرگەندەر وسىلاي اتايدى) باردىق. جاسىرىنىپ جاتتىق: مەن باقىلاۋ جاسايمىن، ماشانىڭ قولىندا - ۆينتوۆكا. كەنەت ماشا ماعان:
- ات، ات! كوردىڭ بە، انە، نەمىس... - دەيدى.
مەن وعان:
- مەن باقىلاۋ جاساپ جاتىرمىن. سەن ات! - دەيمىن.
- ءبىز «كىم اتادىنى شەشكەنشە»، - دەيدى ول، - اناۋ كەتىپ قالادى.
ال مەن وعان وزىمدىكىن نىعارلايمىن:
- اۋەلى اتۋ كارتاسىن جاساۋ كەرەك، نىسانانى قۇراستىرعان ءجون: قورا قايدا، قايىڭ قايدا دەگەندەيىن...
- سەن تاپ ءبىر مەكتەپتەگىدەي، قاعازداعى وتتاۋبايىڭدى كولدەنەڭ تارتپاقسىڭ با؟ مەن قاعاز جازۋ ءۇشىن ەمەس، اتۋ ءۇشىن كەلدىم!
كورىپ تۇرمىن، ەندى ماشا ماعان اشۋلانا باستادى.
- اتساڭ اتساڭشى، نە عىل دەپ جاتىرسىڭ؟
ءبىز وسىلايشا كەرىستىك تە قالدىق. شىندىعىندا، وسى ۋاقىت ىشىندە نەمىس وفيتسەرى سولداتتارىنا نۇسقاۋ بەرىپ جاتتى. ودان كولىك كەلدى، سولدات تىزبەكتەلىپ تۇرا قالىسىپ، الدەبىر جۇكتى ءبىر- بىرىنە بەرىسە باستادى. الگى وفيتسەر تۇرعان بويى بىردەڭە ايتتى دا، جوعالىپ كەتتى. ءبىز بولساق ءالى ۇرسىسىپ جاتىرمىز. مەن ونىڭ ەكى رەت پايدا بولعانىن كوردىم، ەندى جانە جىبەرىپ الساق، وفيتسەردەن تازا ايىرىلىپ قالامىز. ءسويتىپ ول ءۇشىنشى رەت پايدا بولعاندا، بۇل دەگەنىڭىز ءبىر عانا ءسات قوي - بىرەسە كورىنەدى، بىرەسە جوعالادى - ەندى مەن اتۋعا بەل بۋدىم. سويتسەم دە، كەنەت مىناداي وي شارپىپ وتكەنى: جاۋ بولسا دا، ول دا ادام عوي. سودان قولدارىم قالتىراي باستادى، دەنەمدى ءدىرىل باستى. الدەبىر قورقىنىش كەلدى... فانەر نىسانالاردان كەيىن ءتىرى ادامعا وق اتۋ قيىنعا سوقتى. ءبىراق مەن ءوزىمدى ءوزىم قولىما الدىم دا، مىلتىقتىڭ شۇرىپپەسىن باسىپ قالدىم... اناۋ قولدارىن ەربەڭ ەتكىزدى دە، مۇرتتاي ۇشتى. ءولدى مە، جوق پا، ونشاسىن بىلمەيمىن. ءبىراق وسىدان سوڭ، بۇرىنعىدان دا جامان دىرىلدەي باستادىم، الدەبىر قورقىنىش ساپ ەتە ءتۇستى: مەن ادامدى ءولتىردىم عوي...
ساعان ەندى مىنا ءبىر وقيعانى ايتايىن... ءبىز شابۋىلعا شىقتىق، ءتىپتى تىم ءۇردىس قيمىلدادىق. سودان ابدەن شارشادىق، ءبىزدى ازىق- تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتەتىن بولىمشەلەر كەيىن قالىپ قويدى، وق- ءدارى تاۋسىلدى، ازىق- تۇلىك ءبىتتى، اس ءۇيدى سنارياد جارىپ كەتتى. ءۇش تاۋلىك بويىنا تەك كەپكەن نانمەن وتىردىق، ءتىلىمىز ءتىلىم- ءتىلىم بولىپ اۋزىمىزعا سىيماي كەتتى.
مەنىڭ قاسىمداعى سەرىكتەسىم وققا ۇشتى، جاڭا سەرىكتەس تاۋىپ، العى شەپكە بارا جاتتىم. كەنەت قاراساق: بەيتاراپ جەردە - ونى سوعىس تىلىندە «نەيترالكا» دەيدى - ءبىر قۇلىن تۇر. ادەمىلىگى قانداي ءوزىنىڭ، مامىق قۇيرىعى ءۇلپ- ءۇلپ ەتەدى. تاپ ءبىر ەشقانداي سوعىس جوقتاي ءوز بەتىمەن مارعاۋ جايىلىپ ءجۇر. ەستىپ جاتىرمىز، ءبىزدىڭ سولداتتاردىڭ اڭگىمەسى دە قۇلىن جونىندە:
- كەتىپ قالادى- اۋ، ءا. ايتپەسە تاماشا سورپا بولار ەدى...
- مىناداي قاشىقتىقتا ونى اۆتوماتپەن الا المايسىڭ...
سولداتتار ءبىزدى كورىپ قالدى:
- مىنە، مەرگەندەر كەلە جاتىر. ولار ونى قازىر... قانە، قىزدار!
نە ىستەۋ كەرەك؟ مەن ويلانىپ تا ۇلگەرگەم جوق. كوزدەدىم دە تارتىپ جىبەردىم. قۇلىن اياقتارىن ءبىر سەرپىدى دە، بۇيىرىنە قۇلاپ ءتۇستى.
سونسوڭ بارىپ ويلانايىن: مەن نەگە ءويتتىم؟ ءاپ- ادەمى جانۋار ەدى، ال مەن ونى سورپاعا دەپ ءولتىردىم. ەستىپ تۇرمىن، ارت جاعىمدا الدەكىم جىلامسىرايدى. جالت قاراسام، سەرىكتەس قىز ەكەن.
- نە بولدى ساعان؟ - دەيمىن.
- قۇلىندى اياپ كەتتىم...
سولداتتارعا قاراسام، الگىندە عانا مەنى كوتەرمەلەگەن، وتىنگەن سابازدار، ەندى ەشتەڭە كورمەگەندەي ءوز شارۋالارىمەن بولا قالىپتى. ال ماعان قايتپەك كەرەك؟ وتىرا قال دا، ال جىلا...
جانە ءبىر اڭگىمە ايتايىنشى... سونىمەن مەنى اسكەردەن بوساتتى، مەن ۇيگە، ماسكەۋگە كەلدىم.
كەلۋىن كەلدىم-اۋ، ءبىراق ءبارىن دە جاڭادان باستاۋىما تۋرا كەلدى. ءتوپلي كيىپ ءجۇرۋدى ۇيرەندىم، مايداندى ءۇش جىل بويىنا ەتىكپەن كەشتىك قوي. ءبىز ءتۇرلى قايىس بەلبەۋلەرگە ۇيرەنگەنبىز، ەندىگى جاي كيىم سولبىرەيىپ تۇرعانداي بولىپ كورىنەدى، ءوزىڭدى ىڭعايسىز سەزىنەسىڭ. ءبىز يۋبكالاردى مۇلدە ۇمىتىپ كەتكەن ەدىك، كيەتىنىمىز - شالبار، كەشكە جۋاسىڭ، استىڭا سالىپ جاتساڭ، ۇتىكتەلدى دەي بەر. راس، ونشا كەپپەيدى. ايازعا شىقساڭ، قابىرشىق پايدا بولادى. ازاماتتىق كويلەكپەن كەلە جاتساڭ دا، وفيتسەردى كورسەڭ، اسكەري سالەم بەرۋگە ەرىكسىز قولىڭ كوتەرىلە بەرەدى. اسكەردە ءبارى تەگىن عوي، وسىعان ۇيرەنىپ كەتكەن ءبىز نان دۇكەنىنە كەلگەندە كەرەگىڭشە الىپ، شىعىپ جۇرە بەرەسىڭ. ەرتەسىنە ويىڭا تۇسەدى، ۇيالاسىڭ، دۇكەنشىدەن كەشىرىم سۇراپ، بىردەڭە الاسىڭ دا، بارىنە ءبىر-اق تولەيسىڭ. ساتۋشىلار بىزگە رەنجىمەيتىن، ولار ءبىزدى تۇسىنەتىن...».
سۆەتلانا الەكسيەۆيچ، بەلارۋس جازۋشىسى، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
ازىرلەگەن بەيسەن سۇلتان ۇلى
