كوشپەندىلىكپەن بىرگە جوعالعان قازاقى توبەت

استانا. قازاقپارات - توبەت - ەجەلگى زامانداردان بەرى قازاقتىڭ اڭشىلارى مەن مالشىلارىنىڭ سەنىمدى سەرىگى بولعان ءيتتىڭ ءتۇرى. ونى ارلان دەپ تە اتايدى. اتاۋىنىڭ ءوزى «توبە يت»، توبەدە جاتقان يت دەگەن سوزدەن شىققان دەگەن بولجام بار.

ارلاننىڭ شىعۋ تەگىن كوبىندە ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 1121 - جىلعا جاتاتىن «ينوسترانتسيەۆ ءيتى» اتالاتىن ماستيف تۇقىمىنان تاراعان دەيدى.

ونىڭ تۇقىمىن شىعىس ەۋروپا مەن قيىر شىعىسقا دەيىن سوزىلعان اۋماقتاردان تابىلعان بولاتىن. تۇركىلەردىڭ وسى ايماقتاردى مەكەندەگەن اتا- بابالارى ءبىرىنشى رەت ماستيفتەردى قولعا ۇيرەتىپ، ونى ءوز مالدارىنىڭ وتارلارىن قاراۋىلداۋعا باۋلىعان كورىنەدى. قازاق جەرىندەگى ارلاننىڭ وسىدان 4 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەنى جايلى دەرەكتەر دە بار. وعان پەتروگليفتەردە قاشالىپ سالىنعان يت كەسكىندەرى كۋا.

ⅩⅢ عاسىرداعى اتا- بابالارىمىزدىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگى جايلى قۇندى دەرەكتەر قالدىرعان ماركو پولو كوشپەلىلەردىڭ ءيتى جايلى دا ءسوز قوزعاعان. «ولاردىڭ يتتەرى تايىنشاداي. كوشپەندىلەر يتتەرىن قورعانۋدا، جابايى اڭداردى اۋلاۋدا جانە تارتۋ كۇشى رەتىندە دە پايدالانا بەرەدى» دەپ جازعان. شاعاتاي ۇلىسىنا جەتكەن ساياحاتشى حان سارايىنداعى قاسقىر الاتىن يتتەردى كورەدى. ولاردى ءوسىرىپ- باپتاۋعا حاننىڭ ەكى اعاسى باسشىلىق ەتەدى ەكەن. جالپى سانى 10 مىڭعا جەتىپ جىعىلاتىن كورىنەدى. مۇنشاما كوپ يت ءوسىرۋدى كوشپەلى ءومىر سالتى تالاپ ەتكەن. ويتكەنى، كوشپەندىلەردىڭ نەگىزگى بايلىعى - مال، ولار جىل ون ەكى اي اشىق اسپان استىندا جايىلىپ جۇرەدى. ەندى سول ۇيىرلەر مەن وتارلاردى سۋىق پەن ىستىققا قاراماستان ۇلان- بايتاق دالانى كەزىپ ءجۇرىپ باعۋ، قاسقىردان قورعاۋ وسى يتتەرگە جۇكتەلگەن. توبەتتىڭ جەتى قازىنانىڭ قاتارىنان ورىن الۋى دا وسىنشاما قيىندىققا تولى مىندەتىنە بايلانىستى بولسا كەرەك.

توبەتتەردىڭ ءتۇسى نەگىزىنەن قارا، سۇر، قوڭىر، كەيدە سارعىش تا بولىپ كەلەدى. ءجۇنى قالىڭ. وسى سابالاق ءجۇنى مەن قالىڭ تەرىسى ونىڭ كەز- كەلگەن اۋا رايىنا تەز بەيىمدەلۋىنە كومەكتەسەدى. كىر ونىڭ جۇنىندە ۇزاق تۇرمايدى، تەز كەۋىپ، جوق بولىپ كەتەدى.

توبەتتەر قاسقىردان قورىقپايدى. ءتىپتى، قاسقىردىڭ ءيىسىن سەزىپ، ءىزىن كورسە، وتاردى ءيىرىپ اكەتىپ، ءوزى ەش قورقىنىشسىز قاسقىرعا قارسى شابادى. ونىڭ قاسقىرمەن الىسۋدا وزىندىك ءادىس- تاسىلدەرى بار. ءبىراق جايشىلىقتا ارلاندار تىنىش، اسا ماڭعاز، بولماشىعا ۇرە بەرمەيدى. بۇل - ونىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان قاسيەتى. سەبەبى، قازاقتار ۇيدەن، قازان- وشاقتىڭ باسىنان سۇيەك ۇرلاپ، بالانى قاۋىپ، بەرەكەنى الاتىن سۇعاناق يتتەردى بىردەن ءولتىرىپ وتىرعان. ال، توبەتتەر سوعان وراي سابىرلى، ءۇنسىز مىنەز قالىپتاستىرعان. ول ءتىپتى وزگە تۇقىمدى يتتەرمەن توبەلەسپەيدى دە. كوشپەندىلەر اڭعا شىققاندا توبەتتى تازىمەن بىرگە الىپ شىعادى ەكەن. تازى ولجانى قۋىپ جەتۋى ءتيىس، ال، قالعان شارۋا توبەتتىڭ ەنشىسىندە.

 ارلان - راسىمەن دە يەسىنە ادال، كەز- كەلگەن جاعدايدا ءوز بەتىنشە شەشىم قابىلداي الاتىن اقىلدى يت. ول ءوز قوجايىنىنا قىزمەت ەتەتىن قۇل ەمەس، كەرىسىنشە، ونىمەن ءبىر دەڭگەيدەگى سەرىگى سەكىلدى. ناعىز توبەت شوپانعا ءاردايىم كومەكتەسىپ، بىرگە كوشىپ- قونادى، وتارىن جايلاۋعا نەمەسە قىستاۋعا جەتكىزۋگە اتسالىسادى، ءۇيى مەن مالىن كۇزەتىپ، قاسقىرلاردان قورعايدى. مالشى سونىڭ ارقاسىندا تىنىش ۇيىقتايدى.

 ايتسە دە، كوشپەندى ءومىردىڭ كەلمەسكە كەتۋىمەن توبەت تە ومىرىمىزدەن الىستاي بەردى. حالىقپەن بىرگە بار قيىندىقتارعا توتەپ بەرگەن، ءتىپتى، سول ءۇشىن ءوز ءومىرىن پيدا ەتۋگە قورىقپاعان، قوجايىنىمەن اشتىق پەن جۇت، زوبالاڭ مەن قاسىرەتتەردى بىرگە وتكەرگەن ارلان ءوزى عاسىرلار بويى ادال بولعان «دوسى» - ادامزاتتىڭ نازارىنان تىس قالىپ قويدى.

 وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا ارنايى توبەتتەردى زەرتتەگەن ەكسپەديتسيا رەسپۋبليكانىڭ وڭتۇستىك وبلىستارىنان 18 مىڭنان استام ارلاندى تاپقان ەكەن. الايدا، قازىر سولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ سانى جۇزدەن اسا قويمايدى. ءبىراز بولىگى ازيالىق ەلدەرگە، رەسەيگە اكەتىلدى. ازيادا ونى «قازاقى يت»، «الاباي» دەپ اتاسا، رەسەيلىكتەر «ورتا ازيالىق وۆچاركا» دەپ ايدار تاقتى. ول سول اتپەن حالىقارالىق جىكتەۋشى جۇيەگە ەندى. دەگەنمەن، ونى الەمگە ءوز اتىمەن تانىتۋ، «توبەت» دەگەن اتىن قايتارۋ - بولاشاقتىڭ ەنشىسىندەگى ءىس.