حان كەڭەسىنىڭ تاعاناق كەڭەس جانە تۇرىمتاي كەڭەس دەپ اتالعان ەكى ءتۇرى بولدى

الماتى. قازاقپارات - حان كەڭەسى - قازاق قوعامىندا حاندىق بيلىك جۇرگىزۋدىڭ نەگىزگى ۇجىمدىق ءتاسىلى. حان كەڭەسىنىڭ ەڭ باستى ۇيىتقى تۇلعاسى حان، ال كەڭەس وكىلدەرىنە بيلەر، اسكەر باسى، ۋازىرلەر توبى، ساراي اقىنى كىرگەن.

ول سيرەك تە بولسا، ءوزى سايلاعان كەڭەس وكىلدەرىن شاقىرىپ، كۇردەلى ماسەلەلەردى سولارمەن اقىلداسا وتىرىپ ويلاستىرعان. حان كەزەكتە تۇرعان ىستەردى كەڭەس وكىلدەرىمەن اقىلداسىپ شەشكەن. حان ەلدىڭ ىشكى- سىرتقى جاعدايىن باسقارۋمەن بىرگە، اسكەري قولباسشى دا بولعان. 

 كۇردەلى اتاۋ جاساۋعا نەگىز بولىپ تۇرعان مودەل ءسوز - كەڭەس ورتا تۇركى كەزەڭىنەن بەرى مەملەكەتتىك ەل باسقارۋ اتاۋى رەتىندە قولدانىلىپ، كەنەش تۇلعاسىندا بيلەۋشىنىڭ كانتسەليارياسى دەگەن ماعىنا بەرگەن. قازاق حاندىعى تۇسىندا ۇلكەن ەل جيىندارىن «كەڭەس» دەپ اتاعان. ايتالىق، «كۇلتوبەنىڭ باسىندا كۇندە كەڭەس» دەگەن اتالى ءسوز سودان قالعان (اشىمبايەۆا ن. بايىرعى قازاق قوعامىنداعى اتاق- لاۋازىم اتاۋلارىنىڭ تىلدىك سيپاتى. الماتى، 2009. - 15-ب) . 

 حان كەڭەسىنىڭ تاعاناق كەڭەس جانە تۇرىمتاي كەڭەس دەپ اتالعان ەكى ءتۇرى بولدى. تاعاناق كەڭەس ۇلكەن حان كەڭەسىن ءبىلدىرىپ، جىلىنا ءبىر رەت، كەيدە قوعامدا ورىن العان الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق، اسىرەسە ساياسي قاۋىرت قاجەتتىلىكتەرگە وراي ەكى- ءۇش نە ءتورت- بەس رەتكە دەيىن شاقىرىلىپ وتىرعان. ال كىشى حان كەڭەسىن بىلدىرەتىن تۇرىمتاي كەڭەس ايىنا ءبىر رەت، ءتىپتى اپتا سايىن شاقىرىلاتىن بولعان. 

  حان ءتاڭىرى. حان كەڭەستەرىندە شەشىلگەن ماسەلە بويىنشا حان جارلىعى الىنىپ، ول حالىققا جاريا ەتىپ جەتكىزىلگەن. مۇنى «حان ءتاڭىرى» دەپ اتاعان. بۇل «حان حابارى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. حاننىڭ جارلىعى ورىندالۋعا مىندەتتى بولعان. 

  حاننىڭ ناعى - قازاق قوعامىندا حان ءامىرىنىڭ ءسوزسىز ورىندالۋىن تىكەلەي قاداعالايتىن ءارى ءامىرشىنىڭ ءوزىنىڭ دە، وتباسىنىڭ دا، وردانىڭ دا قاۋىپسىزدىگى مەن تىنىشتىعىن قامتاماسىز ەتىپ وتىراتىن ءار ءجۇزدىڭ ەڭ قاۋقارلى رۋ- تايپالارىنان تاڭدالعان بەدەلدى ءارى قارۋلى ادامداردىڭ ارنايى توبى. 

 حان تالاۋ - ەل- جۇرت الدىندا ابىروي- بەدەلىن جوعالتقان حاننىڭ مال- مۇلكىن قاراشا حالىقتىڭ ۇلەسىپ الۋ ءۇردىسىنىڭ اتاۋى. كوشپەلى ورتادا حاندى شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى رەتىندە ارداق تۇتۋدىڭ يدەولوگيالىق نەگىزدەمەسى ىسپەتتەس «حانعا قارسىلىق - قۇدايعا قارسىلىق» قاعيداسى قاتاڭ ساقتالىنعانىمەن، قاراشا حالىق ءۇشىن ءامىرشىنىڭ جەكە باسىنىڭ قادىر- قاسيەتى مەن ءىس- ارەكەتى ونىڭ بيلىگىن باعامداۋدىڭ ولشەمى بولدى. حان تالاۋ ءۇردىسىن حالەل دوسمۇحامەد ۇلى ءوزىنىڭ شىعارماسىندا بىلايشا باياندايدى: «وسىنىڭ ءبارى قولىنان كەلمەگەن كۇيدە ەلگە باعىنىپ، بيلەردىڭ ايتقانىن ىستەپ وتىراتىن ەدى. ەلدى تاسىلمەن ۇستاۋعا قولىنان كەلمەگەن، ءبىراق بيلەرگە باعىنا الماعان حانداردى حان تالاۋ دەپ، ەل تالاپ الىپ، قۋىپ جىبەرەتىن ەدى نە ولتىرەتىن ەدى» (ح. دوسمۇحامەد ۇلى،  شىعارمالارى) .

گۇلسىناي يسايەۆا

«انا ءتىلى» گازەتى