سۇيىسپەنشىلىكتىڭ بەس ءتىلى

استانا. قازاقپارات - سۇيىسپەنشىلىك دەگەندە، ءبىز مۇندا جاستاردىڭ ايتىپ جۇرگەن كۇيدىم- ءسۇيدىمىن ايتايىن دەپ وتىرعان جوقپىز.

ءبىز تۇسىنۋشىلىكتىڭ، ىمىراشىلدىقتىڭ، ياعني وتباسىن باقىتقا جەتەلەيتىن بەس جولدى، ءتاسىلدى تۇسىندىرەيىن دەپ وتىرمىز. ءبىراق، بۇنى باسقاشا ءادىس- تاسىلمەن تۇسىندىرەمىز. كەيبىرەۋلەر «ءبىزدىڭ ءوز عالىمدارىمىز تۇرعاندا باسقانىڭ كەرەگى نە؟» دەگەن پىكىر ايتادى. ءبىر ۇستازىم ايتۋشى ەدى: «باتىستىڭ پسيحولوگتارى مەن فيلوسوفتارىنىڭ، قولىنا قالام ۇستار عالىمدارىنىڭ ويلارى - ءبىزدىڭ قۇران اياتتارى مەن حاديستەردى جەتىك مەڭگەرۋگە ءبىر- ءبىر باسپالداق»، - دەپ. پايعامبارىمىز دا (س. ع. س. ) ايتپاپ پا ەدى: «سوناۋ قىتاي دا بولسا دا ءبىلىم ۇيرەنىڭدەر»، - دەپ.

باقىتجان وتكەلبايەۆ

ال، دانا حالقىمىز: «كىسىگە قاراپ ءسوز الما، سوزىنە قاراپ كىسىنى ال» دەگەن ەمەس پە؟! بۇل تۇستا كەزىندە ورتا عاسىردا يسلام عۇلامالارى الەمدىك جانە باتىستىق عالىمداردىڭ، ونىڭ ىشىندە سوكرات پەن اريستوتەل سىندى فيلوسوفوتاردىڭ ەڭبەكتەرىن ارابشاعا اۋدارىپ، ونى ارمەن قاراي دامىتقانىن ەسكە الساق جەتكىلىكتى بولار. سوندىقتان دا ارداقتى پايعامبارىمىزدىڭ (س. ع. س. ) وتباسى، بالا تاربيەسىنە ارنالعان سۇننەتىن، سوزدەرىن ءتۇسىنۋىمىز ءۇشىن باتىستىق پسيحولوگكا جۇگىنسەك.

گەري چەپمەن دەگەن باتىستىق پسيحولوگ ءوز ەڭبەگىندە بەس سۇيىسپەنشىلىك تىلىنەن سىر شەرتەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، كوپتەگەن جانۇيا ءبىرىن- ءبىرى دۇرىس تۇسىنبەۋىنەن وتباسىلار شايقالۋدا. ياعني، ءبىر- بىرىنەن كۇتەتىن قۇرمەتتى نەمەسە قىزمەتتى اڭعارا الماۋىلارىندا. ەندىگى كەزەك سولارعا توقتالساق.

جاقسى ءسوز

مارك تۆەن ايتىپتى: «جاقسى ءسوز مەنى ەكى اي اسىرايدى» دەپ. قازاقتا «جاقسى ءسوز جارىس ىرىس» دەمەي مە؟! كوپتەگەن وتباسىلار ءسوز قۇدىرەتىن تۇسىنبەۋدە. ءسوزدىڭ قۇدىرەتتىلىگى سونشالىقتى ء«سوز سۇيەكتەن، تاياق ەتتەن وتەدى» دەمەي مە؟ كەيبىر ايەلدەرگە جاقسى ءسوز جەتپەي تۇرادى. ول ايەلگە مىڭ جەردەن جاعدايىن جاسا، ۋاقىت ءبول، ءبىراق وعان جاقسى ءسوز جەتپەيدى. ايەلدەرگە كوپ ءسوزدىڭ قاجەتى دە شامالى. مىسالى «دايىنداعان تاماعىڭ قانداي تاماشا بوپتى!» نەمەسە ايەلى كۇيەۋىنە «قوقىستى شىعارعانىڭ ءۇشىن راحمەت!»، كۇيەۋى ايەلىنە «مىنا كويلەكتە تىم ادەم بوپ كەتتىڭ» دەگەن سياقتى جىلى، جاعىمدى سوزدەردى ءجيى- ءجيى ايتىپ تۇرۋ كەرەك. پايعامبارىمىز (س. ع. س. ): «جاقسى ءسوز ايتىڭدار نەمەسە ۇندەمەڭدەر»، -  دەگەن.

ۋاقىت وتكىزۋ

پايعامبارىمىزدىڭ (س. ع. س. ) كۇنى ءۇش بولىكتەن تۇراتىن بولعان. ءبىرىنشى بولىگىن حالىققا ارناعان، ەكىنشى بولىگىن وتباسىنا، ءۇشىنشى بولىگىن اللاعا قۇلشىلىققا ارناعان. وسىمەن قاتار، پايعامبارىمىز (س. ع. س. ) كەي- كەزدەرى حازىرەتى ايشامەن كۇرەسەتىن نەمەسە جۇگىرىپ، جارىستان بولعان. قاراڭىزشى، ءبىر ۇمبەتتىڭ پايعامبارى جۇبايىنا قانشالىقتى كوڭىل ءبولىپ، بىرگە ۋاقىت وتكىزگەن.

گ. چەپمەننىڭ زەرتتەۋىنشە، كوپتەگەن وتباسى ءبىرىن- بىرىنە جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ۋاقىت بولمەيدى. ال، ەندى ول جۇبىڭىزدىڭ سۇيىسپەنشىلىك ءتىلى بولاتىن بولسا، سونىڭ سالدارىنان اجىراسۋعا دەيىن بارادى. ءبىر ايەل بولادى، ولارعا بارلىق جاعدايدى جاسايسىڭ، قازاقشالاپ ايتقاندا ىشكەنى الدىندا، ىشپەگەنى ارتىندا، ءبىراق الگى ايەل كۇيەۋىنەن ەش رازى ەمەس. كەسە- شاينەكتى سىندىرىپ، سوڭىندا بالانى ۇرىپ جىلاتىپ، بەرەكەنى العانى العان. سونداعى ونىڭ ءسۇي، سپەنشىلىك ءتىلى - كۇيەۋىنىڭ ونىمەن از دا بولسا ۋاقىت وتكىزۋى.

سىيلىق

پايعامبارىمىز (س. ع. س. ): «ءبىر- بىرىڭىزگە سىيلىق سىيلاڭىزدار، بۇل ارالارىڭىزداعى سۇيىسپەنشىلىكتى نىعايتادى»، - دەگەن. شىنىندا دا، ادامنىڭ كوپشىلىگى سىيلىق العاندى جاقسى كورەدى. قازاقتا «ادامنىڭ كوڭىلى ءبىر اتىم ناسىبايدان قالادى» دەمەي مە؟ سول قۇرعىردىڭ دەنساۋلىققا زيانى بولسا دا مۇنداعى ايتپاعى كوڭىلدىڭ نازىكتىگى عوي. بولماشى نارسەدەن كوتەرىلىپ، بولماشى نارسەدەن ءتۇسىپ وتىراتىن. ءبىراق كەيبىر ادامدار بار جانۇياسىندا سىيلىق بەرۋ مادەنيەتى قالىپتاسپاعان. مەنىڭ ءبىر جولداسىم بار ەدى. ومىرىندە ۇيىندە مەرەكە تويلاپ، ءبىر-بىرىنە سىيلىق جاساماعان. مىنە، وسىنداي ادامنىڭ جۇبايىنىڭ سۇيىسپەنشىلىك ءتىلى ەگەر سىيلىق بولسا، وندا ونى ماڭگىلىك تۇسىنبەي وتەدى.

كومەك

پايعامبارىمىزدىڭ (س. ع. س. ) ءوز كويلەگىن ءوزى تىگىپ كيگەندىگى تۋرالى حاديستەر بار. ساحابالار تاراپىنان حازىرەتى ايشا (ر. ا. ) انامىزدان پايعامبارىمىزدىڭ (س. ع. س. ) ۇيدە نە ىستەيتىندىگى سۇرالعاندا، ونىڭ (س. ع. س. ) باسقالار سياقتى ءۇيدىڭ بارلىق شارۋالارىنا ارالاساتىنىن، قويلاردى ساۋىپ، وزىنە قاتىستى جۇمىستاردى اتقاراتىنىن ايتقان.

كەيبىر ادامداردىڭ سۇيىسپەنشىلىك ءتىلى وعان ازدا بولسا ءۇي جۇمىستارىندا كومەك قولىن سوزۋ، كومەكتەسۋ بولىپ تابىلادى. پروفەسسور، الەمگە ايگىلى پسيحولوگ گەري چەپمەن: «مەن ايەلىمە كومەكتەسىپ اپتاسىنا ءۇيدى ءبىر رەت سىپىرىپ تۇرامىن» ، -  دەيدى.

قاتىناس

قازاقتا «ۇلى ءسوزدىڭ ۇياتى جوق» دەگەن. وتباسىلىق ومىردە ماڭىزدى نارسەنىڭ ءبىرى، ول -  جۇپتاردىڭ توسەك قاتىناسى بولىپ تابىلادى. وكىنىشكە وراي كوپتەگەن وتباسىلار، اسىرەسە، دۇنيەگە 4-5 بالاسى كەلگەن جۇپتار توسەك مادەنيەتىنە كوپ ءمان بەرمەي كەتەدى. نەمەسە جۇمىستان شارشاپ جۇرگەن كىسىلەر دە سىلتاۋراتىپ، بۇعان سەلقوس قارايدى. مىسىرلىق ءبىر پسيحولوگتىڭ ايتۋىنشا، مۇسىلمان الەمىندە كوپتەگەن وتباسىلار توسەك مادەنيەتىن جەتىك مەڭگەرمەگەنىنەن، ءمان بەرمەگەنىنەن اجىراسىپ تىنادى ەكەن. وسىعان وراي پايعامبارىمىز (س. ع. س. ): «ەرى توسەككە شاقىرعان ۋاقىتتا وعان كەلۋدەن باس تارتقان ايەلگە پەرىشتەلەر تاڭ اتقانعا دەيىن لاعىنەت ايتادى»، [1]-  دەگەن.

ويتكەنى، مۇسىلمان بالاسى اللا جاراتقان تابيعي قاجەتتىلىكتەردى نەكە قيىپ، وتباسىن قۇرۋ ارقىلى حالال جولمەن وتەۋدى بۇيىرعان. ەر ادام ءوز ايەلىنەن توسەك قاتىناسىنا بايلانىستى قاجەتتىلىكتەرىن وتەي الماسا حارامعا، ياعني، زيناعا بارۋى مۇمكىن. حازىرەتى ومار (ر. ا. ) ءبىر كۇنى پايعامبارىمىزعا (س. ع. س. ) كەلىپ:

-  ۋا، اللانىڭ ەلشىسى! مەن قۇرىدىم. ماعان اللادان كەشىرىم تىلەۋىڭىزدى سۇرايمىن. مەن ايەلىمە ارتىنان جاقىندادىم (ياعني، تيەسىلى، بالا دۇنيەگە كەلەتىن ورنىنان. ويتكەنى، سول كەزدەگى يۋدەيلەر ايەلگە ارت جاعىنان جاقىنداۋدى حارام دەپ بىلەتىن ەدى. بالا اۋرۋ بولىپ تۋىلدادى دەپ سەنەتىن).

سول وقيعاعا بايلانىستى اللادان مىنا ايات كەلەدى: «ويتكەنى، ايەلدەرىڭ - ەگىندىكتەرىڭ. ەگىندىكتەرىڭە قالاي قالاساڭدار، سولاي كەلىڭدەر» [2].

ۇرىس نەدەن شىعادى؟

حالقىمىز: «ءوز جۇرتىڭ -  كۇنشىل، ناعاشى جۇرتتىڭ -  سىنشىل، قايىن جۇرتتىڭ -  ءمىنشىل كەلەدى»، -  دەيدى. قازاق حالقىندا ءبىر جامان مىنەز بار، ول - جاس- جۇبايلاردىڭ اراسىنا ءتۇسىپ، ءبىرىن- بىرىنە جامانداپ، سوڭىندا اجىراستىرىپ تىنادى. ارينە، بۇنى ىستەگەندە ءوز پەرزەنتتەرىنە جامانشىلىق ويلاپ ىستەمەيدى. ەكى جاقتا جاستاردىڭ قۇقىن قورعادىم، كەلەسى جاققا اقىسىن جىبەرمەسىن دەپ اقىرىندا جانۇيانى اجىراستىرىپ، باقىتسىزدىققا دۋشار ەتكەندەرىن بىلمەي دە قالادى، بىلسە دە كەش تۇسىنەدى. وسىنداي دا «ەكى جاستىڭ اراسىنا ەسى كەتكەن تۇسەدى» دەپ قانداي ءدوپ ايتىلعان دەسەڭشى!

[1] بۇحاري، نيكاح بابى، 85-حاديس.

[2] «باقارا» سۇرەسى، 223-ايات.

ازىرلەگەن بەيسەن سۇلتان ۇلى

muslim.kz